Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001 9
H
INN 21. desember árið 1900,
eða fyrir rétt rúmum 100 ár-
um, fór Ólafur Þorleifsson,
bóndi í Miðhúsum á Vatns-
leysuströnd að leita að kind-
um uppi á Strandarheiðinni.
Hann kom aldrei til baka.
Árið 1931 fundust síðan lík-
amsleifar Ólafs ofan í djúpri og dimmri gjá. Í
tímariti Ungmennafélags Vatnsleysustrandar-
hrepps, Vitanum, er frásögn af því þegar bein
Ólafs fundust. Þessi grein er skrifuð af Rafni
Símonarsyni hinn 16. febrúar árið 1936, sex ár-
um eftir að hann fann beinin. Rafn var fæddur
11. febrúar 1903 og var bóndi í Austurkoti á
Vatnsleysuströnd mestan hluta ævi sinnar en
hann lést 20. júní 1991.
Vatnsleysustrandarhreppur nær frá Hvassa-
hrauni sem liggur að landi Hafnarfjarðar og
með ströndinni allt suður á Vogastapa þar sem
Reykjanesbær tekur við. Síðan upp frá strönd-
inni til fjalla allt að Grindavíkurlandi. Vatns-
leysuströndin er ekki þekktust fyrir landbúnað
fyrr á árum heldur hina geysimiklu útgerð sem
þaðan var stunduð. En á flestum bæjum, þar
sem grasnytjar voru, stunduðu ábúendur nokk-
urn búskap með útgerðinni. Flestir áttu sauðfé
og voru sumarhagar þess á Strandarheiði en
þar þóttu nokkuð góðir bithagar. Eftir heiðinni
endilangri liggja sprungubelti sem einkennast
af opnum sprungum og gjám og oftast er grunn-
ur sigdalur á milli. Þessar gjár eru margar mjög
tilkomumiklar þar sem annar gjárveggurinn er
miklu hærri heldur en hinn svo munar mörgum
metrum. Því er heiðin torfarin og víða hættuleg
eftir að snjó festir á jörðu. Þegar þeir atburðir
sem hér á eftir eru raktir gerðust voru aðstæður
einmitt svona á heiðinni. Snjór þakti jörð og
huldi því víða djúpar sprungur eða gjótur sem
gátu verið mönnum og skepnum hættulegar.
Hvarf Ólafs
Daginn sem Ólafur fór frá konu sinni, Val-
gerði Björnsdóttur fæddri 3. júní 1857, og
tveimur dætrum sínum, þeim Jórunni 11 ára og
Þóreyju 6 ára, var mikill snjór en veðrið annars
ágætt. Þegar leið á daginn tók hins vegar að
þykkna upp og með kvöldinu gerði svartasta byl
sem stóð þó ekki mjög lengi. Þennan sama dag
voru Vogamenn að leita kinda á heiðinni og sáu
þeir mann nálægt Dalselsenda skömmu áður en
bylurinn skall á. Töldu þeir síðar víst að mað-
urinn hafi verið Ólafur. Miðað við fótspor sem
fundust og talin voru vera Ólafs hefur hann ver-
ið á réttri leið þegar veðrið skall á en vegna
blindhríðar og myrkurs fallið ofan í eina af hin-
um mörgu sprungum sem leynast á þessari leið
á Strandarheiðinni. Daginn eftir var leitað að
Ólafi og einnig á aðfangadag en án árangurs.
Leitinni var hætt í bili en hélt svo áfram um ára-
mótin. Þá var snjórinn farinn sem hulið hafði
jörðina og gert leitarmönnum erfitt fyrir. Leitað
var í marga daga, bæði í gjám og sprungum en
allt kom fyrir ekki. Ólafur var horfinn og fannst
ekki hvernig sem leitað var. Í langan tíma eftir
slysið höfðu menn, sem gengu þarna um, það
fyrir vana að svipast um í gjánum um leið og
þeir gengu yfir þær en aldrei sást neitt sem bent
gat til hvar maðurinn væri niðurkominn.
Næsta vor var maður að nafni Kristján Jóns-
son úr Grindavík á ferð um heiðina. Hann gekk
frá Vatnsleysu og yfir til Grindavíkur. Á leiðinni
þóttist hann hafa séð staf og fataræfla liggjandi
á stalli í gjá einni. Hann gaf þessu ekki nánar
gætur en hafði þó orð á því þegar hann kom
heim. Þetta fréttist fljótlega niður á Vatnsleysu-
strönd og fóru þá Teitur Þorleifsson, bróðir
Ólafs, sem bjó á Hlöðversnesi, og Benedikt Pét-
ursson, bóndi á Suðurkoti í Vogum, til fundar
við Kristján. Hann hafði hins vegar ekki lagt
staðinn á minnið og treysti sér ekki til að finna
hann aftur. Það var því ekki hægt að leita af
neinu viti eftir þessum vísbendingum og allri leit
hætt upp frá því. Rafn tekur fram í grein sinni
að honum finnist frekar ólíklegt að staðurinn
hafi sést ofan af gjáarbarmi þar sem aldimmt
var þar niðri og staðurinn þar sem líkamsleifar
Ólafs fundust með öðrum ummerkjum en Krist-
ján skýrði frá.
Göngustafur
Ólafs finnst
Árið 1930, rétt um 30 árum síðar, voru menn
úr hreppnum að leita kinda uppi á heiðinni. Mik-
ill snjór var sem gerði mönnunum erfitt fyrir.
Þeir urðu oft að stoppa til að hreinsa snjó úr ull
kindanna sem gerði þeim erfitt um gang og svo
urðu þeir að fara varlega því snjórinn huldi
margar hættur. Rekstrarmenn sáu að kindur
féllu ofan í gjá eina og engin leið að bjarga þeim
nema að síga niður, bæði vegna myrkurs og fátt
sem hægt var að festa hendur eða fætur á. Þeg-
ar mennirnir komu til byggða báðu þeir Rafn
Símonarson um að síga niður í gjána. Rafn hafði
alltaf verið hræddur við þessar sprungur en í
þetta sinn fannst honum hann verða að síga nið-
ur af einhverri ástæðu. Snemma næsta morgun
var lagt af stað og þeir fóru fimm saman útbúnir
nauðsynlegustu áhöldum. Þegar að gjánni kom
voru fest bönd utan um Rafn og hann látinn síga
niður eftir hlið gjárinnar. Hann seig niður í djúp
svartnættis, myrkurs og kulda og fannst það
ekki mjög aðlaðandi. Þó fannst honum svolítið
ævintýralegt að vera kominn tólf til fjórtán
metra ofan í jörðina, lifandi og í fullu fjöri. Þegar
hann var kominn ofan í gjána þar sem kind-
urnar voru verður honum litið upp fyrir sig og
sér þá, sér til mikillar undrunar, staf sem stung-
ið hafði verið í bergið. Honum brá í fyrstu við
þessa sýn og hann hugsaði um alla þá menn sem
gengið höfðu um heiði þessa og aldrei komið til
baka. Þegar hann ætlaði að skoða stafinn betur
fannst honum sem hvíslað væri að þetta væri
stafur Ólafs Þorleifssonar sem mikið var leitað
en aldrei fannst og hér hlytu því leifar hans að
liggja. Rafn kallaði til félaga sinna að hann hefði
fundið göngustaf sem hann héldi að væri stafur
Ólafs. Þeir svöruðu að það gæti tæplega verið
því það væri svo langt síðan það slys átti sér
stað. Rafn hugsaði með sér að þeir hefðu sjálf-
sagt svarað honum svona til að honum myndi
ekki bregða og missa jafnvægið og traðka þá
kannski á beinunum sem leynst gætu þarna
niðri. Rafn bjargaði kindunum eins og hann átti
að gera en aðgætti um leið hvort hann fyndi ein-
hverjar vísbendingar en það var töluverður
snjór þarna niðri og því ekkert að sjá. Rafn og
félagar hans tóku stafinn með sér heim og
ákváðu að fara aftur á þennan stað og rannsaka
hann betur um leið og snjórinn færi.
Beinin finnast
Um vorið, hinn 21. júní 1931, fóru þeir svo af
stað. Þegar þeir komu að gjánni leist þeim betur
á þetta því allur snjór var horfinn og mun auð-
veldara að leita. Vorsólin skein og lýsti upp
dimmar og drungalegar sprungur heiðarinnar.
Þar sem áður var nístingskuldi og myrkur var
nú kominn vorylur og birta. Þeir hófust handa,
bönd voru fest á Rafn og hann látinn síga niður í
gjána til að leita Ólafs sem fór að heiman frá
konu og dætrum glaður og heill heilsu en kom
aldrei til baka. Þegar Rafn var kominn um það
bil tíu metra ofan í gjána leit hann niður fyrir sig
og sá þá hvar beinin lágu á litlum stalli sem stóð
út úr berginu. Stallurinn var svo lítill ummáls að
ekki var hægt að standa á honum á meðan verið
var að tína beinin upp. Hann þurfti því að hanga
í böndunum á meðan hann gerði það. Þegar
Rafn hafði tekið allt sem á stallinum var sá hann
að fótleggi og fótabein vantaði. Þau höfðu dottið
fram af stallinum og lágu á jörðinni nokkru neð-
ar. Rafn gaf því félögum sínum merki um að láta
sig síga neðar. Rafn sagði að pallurinn þar sem
beinagrindin var hafi verið svo lítill að ekki hafi
verið unnt að sitja þar nema að láta fæturna
hanga fram af. Lærleggirnir lágu líka þannig að
endar þeirra stóðu út af pallbrúninni. Annar
lærleggurinn var brotinn en lá þó þannig að
brotin féllu saman og sennilega hefur Ólafur
lærbrotnað um leið og hann féll ofan í gjána. Að
öðru leyti voru beinin mjög lítið fúin, næstum
allar tennurnar voru til dæmis fastar í kjálk-
unum. Á stallinum voru einnig leifar af fötum.
Þetta sýnir vel hvað hlutir geta varðveist ótrú-
lega vel niðri í jörðinni þar sem hæfilegur kuldi
og loft fær að leika um þá, en víða niðri í þessum
gjám er snjór stóran hluta ársins.
Á meðan Rafn var að tína upp beinin velti
hann því mikið fyrir sér hvað Ólafur hefur þurft
að ganga í gegnum áður en hann lést. Hann hef-
ur fallið ofan í gjána og líklega lærbrotnað við
það að lenda á syllunni. Þegar stafurinn hans
fannst stóð hluti hans út úr berginu. Ólafur hef-
ur sennilega stungið honum í glufu í berginu og
reynt að hífa sig upp en stafurinn brotnað við
það. Þá hefur ekkert annað verið að gera en að
bíða, bíða eftir því að deyja. Rafn velti fyrir sér
hvaða hugsanir flugu í gegnum hug Ólafs þar
sem hann sat á syllunni. Hann hefur örugglega
hugsað til Valgerðar, eiginkonu sinnar, og Jór-
unnar og Þóreyjar, ungra dætra sinna, sem
yrðu nú að halda jólin án pabba síns og án þess
að vita afdrif hans. Hvað yrði nú um konuna
hans og börn hefur hann kannski hugsað. Á
meðan biðu þær heima eftir því að hann kæmi
sem hann aldrei gerði. Stúlkurnar spyrja hvað
hefur orðið af honum pabba en mamma þeirra
getur ekki svarað því. Hún bíður bara og vonar
að hann komi heim í nótt. En nóttin líður, dag-
arnir líða og árin líða og aldrei kemur hann
heim. Hugsanir þessum líkar ímyndaði Rafn sér
að farið hefðu í gegnum huga Ólafs á meðan
hann beið þögull eftir því að dauðinn kæmi og
tæki hann. Kvalirnar sem Ólafur þurfti að þola
af meiðslum sínum voru eflaust litlar miðað við
þær hugsanir sem kvöldu sálu hans. Það má þó
ætla að Ólafur hafi látist fljótlega eftir að hann
féll í gjána þar sem hann svaraði ekki köllum
leitarmanna daginn eftir
Að lokum í vígðri mold
Ólafur Þorleifsson var fæddur í Austurkoti
hinn 10. júlí 1861 og var því aðeins 39 ára gamall
þegar hann lést í desember árið 1900. Leifar
hans voru bornar að Austurkoti í Brunnastaða-
hverfi og síðan fluttar að Kálfatjörn þar sem
Ólafur var jarðaður að viðstöddu fjölmenni hinn
30. júní 1931. Þegar Valgerður kona Ólafs var
orðin ekkja með tvær ungar dætur á sínu fram-
færi réð hún sig sem ráðskona hjá Andrési
Grímssyni á Ólafsvöllum í Innri-Njarðvík og var
hún þar til æviloka. Dætur hennar giftust báðar
og bjó Þórey í Innri-Njarðvík en Jórunn í
Gerðahreppi. Gjáin, sem Ólafur féll í og týndi lífi
sínu, er nokkuð fyrir austan Arahnjúk og kallast
nú Ólafsgjá og þar hjá er einnig Ólafsvarða.
Þess má til gamans geta hvílíkar tilviljanir
tengjast þessum atburði. Það að Rafn hafi þurft
að síga ofan í þessa gjá nákvæmlega á þeim stað
sem beinin lágu er ótrúlegt þar sem heiðin er öll
krosssprungin og mjög algengt að kindur falli í
gjár á þessu svæði. Það er einnig merkilegt að
Rafn bjó mestan hluta ævi sinnar í Austurkoti,
bænum þar sem Ólafur var fæddur. Það að auki
hét kona Rafns Valgerður alveg eins og kona
Ólafs Þorleifssonar í Miðhúsum.
Heimildir:
Guðmundur B. Jónsson (1987). Mannlíf og mannvirki í
Vatnsleysustrandarhreppi. Vogar: Guðmundur B.
Jónsson.
Kirkjubók, Kálfatjörn 1894–1920.
Kristján Hannesson (munnleg heimild, 21. janúar
2001, handrit í fórum höfundar). Keflavík.
Rafn Símonarson (1936, 16. febrúar). Þrjátíu ár í gjáar-
sprungu. Vitinn, tímarit Ungmennafélagsins Þróttar,
Vatnsleysustrandarhreppi.
TÝNDUR Í ÞRJÁTÍU ÁR
„Honum brá í fyrstu við
þessa sýn og hann hugs-
aði um alla þá menn sem
gengið höfðu um heiði
þessa og aldrei komið til
baka. Þegar hann ætlaði
að skoða stafinn betur
fannst honum sem hvíslað
væri að þetta væri stafur
Ólafs Þorleifssonar sem
mikið var leitað en aldrei
fannst og hér hlytu því
leifar hans að liggja.“
Rafn Símonarson með líkamsleifar Ólafs Þorleifssonar. Tekin í Austurkoti árið 1931. Myndin er í
eigu Bryndísar Rafnsdóttur, dóttur Rafns Símonarsonar.
Höfundur er nemi í þjóðfræði og fjölmiðlafræði við
Háskóla Íslands.
E F T I R H Ö N N U M A R Í U
K R I S T J Á N S D Ó T T U R