Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. FEBRÚAR 2001
E
FTIR rússneska rithöfundinn
Vladimir Nabokov liggja sautj-
án skáldsögur, auk smásagna,
leikrita og ljóða. Hann varð
heimskunnur í kjölfar sögunnar
um Lólítu sem út kom í Banda-
ríkjunum árið 1958, en bók sú
fjallaði um kynferðissamband
miðaldra karlmanns og barnungrar titilpersón-
unnar. Skáldsagan vakti strax mikið umtal, hún
var bönnuð í a.m.k. sex þjóðlöndum og harðlega
gagnrýnd af mörgum fyrir siðleysi. Fáir gengu
þó jafnlangt og gagnrýnandi nokkur sem við út-
komu sagði Lólítu skaðlegustu bók sem skrifuð
hefði verið síðan Hitler ritaði Mein Kampf.
Bókin náði hins vegar metsölu þar sem hún var
ekki bönnuð, mótmælin vöktu áhuga fólks í stað
þess að fæla það frá eins og oft vill verða. Tvær
kvikmyndir hafa síðan verið byggðar á sögunni,
leikverk og ópera og nýlega ritaði ítalski höf-
undurinn Pia Pera framhaldsbókina Dagbók
Lólítu. Þetta hefur átt stóran þátt í að höfund-
arnafn Nabokovs tengist þessari skáldsögu
umfram annað sem hann skrifaði, enda sagði
Nabokov eitt sinn í blaðaviðtali að sín yrði
minnst fyrir Lólítu og vinnuna við Évgení
Ónegin. Það hefur margsannað sig að hann
hafði rétt fyrir sér í fyrra tilvikinu. Seinni vís-
unin þykir sumum kannski óljósari, en Nabok-
ov varði drjúgum hluta ævinnar í að þýða sögu-
ljóð Alexanders Púshkín um rómantíska
einfarann Ónegin. Enda þótt frægð þýðingar-
innar hafi ekki borist jafnvíða og áðurnefndrar
skáldsögu gefa orð Nabokovs til kynna hversu
mikilvægt þýðingarstarfið var í hans augum.
Sú er nefnilega reyndin að þótt Nabokov sé
einna helst þekktur fyrir skáldverkin átti hann
langan og afkastamikinn feril sem þýðandi.
Hann þýddi eigin verk úr rússnesku yfir á
ensku, og öfugt, ásamt því að þýða fjölmarga
þekkta enska og franska höfunda á rússnesku.
Síðan launaði hann greiðann og þýddi höfunda
á borð við Lermontov á ensku. Eftir því sem
ferill hans sem þýðanda varð lengri myndaði
hann sér ákveðnari aðferðafræði þar til hann
varð að lokum einn helsti málsvari bókstafsþýð-
inga á öldinni. Í bókstafsþýðingum er lipurleika
og lesvænleika kastað fyrir róða í þeirri von að í
staðinn náist „nákvæmari“ yfirfærsla frum-
textans, þótt sennilega verði hún óskáldlegri
fyrir vikið. Þetta er sjaldgæft þýðingarform og
mikið var deilt á Nabokov fyrir að beita aðferð-
inni við þýðingu sína á Púshkín.
Nabokov var reyndar alltaf þekktur fyrir
sterkar og afdráttarlausar skoðanir, og lét
hann þær í ljós varðandi þýðingarfræði sem og
annað. Óneginþýðingin leiddi t.d. til einnar
þekktustu ritdeilu bandarískra bókmennta en
það var á milli Nabokovs og bandaríska rithöf-
undarins og fræðimannsins Edmunds Wilsons.
Áður en frekar er fjallað um þýðingarstörfin er
þó rétt að gæta betur að ævintýralegu lífs-
hlaupi Nabokovs, en hann þekkti af eigin raun
atburðina sem leiddu til tveggja helstu hörm-
ungaskeiða aldarinnar: byltingu bolsévika árið
1917 og valdatöku Hitlers í Þýskalandi.
Aldurslaust alþjóðlegt
viðundur
Nabokov fæddist árið 1899 í Sankti-Péturs-
borg en fjölskylda hans, sem á þeim tíma var
fjarskalega auðug, hafði um langt skeið verið
áberandi í rússneskum stjórnmálum og staðið
keisurunum nærri. Eftir byltingu bolsévika
breyttust þó hagir Nabokov-fjölskyldunnar því
að þrátt fyrir almennt frjálslyndi föður Nabok-
ovs og þátttöku hans í réttindabaráttu alþýð-
unnar tilheyrði hún gamla hefðarveldinu og var
í hættu. Af þeim sökum flúði fjölskyldan til
Krímskaga árið 1917, þar sem hún dvaldist í tvo
vetur. Að svo búnu hélt Nabokov ásamt bróður
sínum til náms í Englandi en foreldrar hans og
önnur systkini fóru til Berlínar þar sem þau
komu sér fyrir. Þangað fluttist Nabokov að
loknu námi árið 1922 en sama ár var faðir hans
myrtur af pólitískum ofstækismönnum. Í Berl-
ín átti Nabokov fasta búsetu í fimmtán ár, fjöl-
skylduauðæfin voru uppurin, en hann sá fyrir
sér með ritstörfum og tungumálakennslu. Árið
1937 hraktist hann á flótta á nýjan leik, í þetta
sinn af völdum nasista en Vera, eiginkona hans,
var gyðingur. Þau komust naumlega til Parísar
og þaðan til Bandaríkjanna þar sem Nabokov
kenndi rússneskar bókmenntir við ýmsa há-
skóla í tæpa tvo áratugi. Nabokov lést árið
1977.
Hefð hefur skapast fyrir því að skipta rithöf-
undarferli Nabokovs í tvo hluta. Fyrstu níu
skáldsögurnar skrifaði hann á rússnesku á ár-
unum 1925–1938 en næstu átta á ensku og eru
oft dregin mörk þarna á milli. Nabokov hafði
getið sér góðan orðstír sem rithöfundur í stóru
samfélagi rússneskra flóttamanna sem mynd-
ast hafði í Berlín milli stríða. Hann var þó nær
óþekktur í Bandaríkjunum þegar hann fluttist
þangað, þurfti að byrja aftur á byrjun og smíða
sér nýjan feril, en eftir útgáfu Lólítu breyttist
það. Afleiðingin af þessum tvöfalda ferli er sú
að þrátt fyrir miðlæga stöðu Nabokovs í bók-
menntasögu þjóðanna beggja verður til ákveð-
inn skilgreiningarvandi. Sjálfur lýsti hann
stöðu sinni sem tvítyngdur rithöfundur á eft-
irfarandi hátt: „Enginn getur ákveðið hvort ég
er miðaldra bandarískur höfundur, gamall
rússneskur rithöfundur eða aldurslaust alþjóð-
legt viðundur.“ Eftir Lólítu lét Nabokov af
kennslustörfum og helgaði sig ritlistinni. Af
miklum móð tók hann líka að þýða sínar fyrri
skáldsögur á ensku og naut þar liðsinnis sonar
síns, Dmitri. Því má segja að á sjötta áratugn-
um hafi höfundarverk Nabokovs byrjað að vaxa
í báðar áttir. Á sama tíma og eldri rússnesk
verk birtust enskumælandi lesendum í fyrsta
skipti voru nýju bækurnar skrifaðar á nýju
tungumáli. Áhugavert dæmi um skilgreining-
arvandann sem hefur fylgt Nabokov alla tíð er
að rússnesku skáldsögurnar eru jafnan tengd-
ar evrópskum módernisma en þeim sem hann
skrifaði á ensku um og eftir seinna stríð er ann-
aðhvort skipað í flokk póstmódernískra verka
eða mikilvægra áhrifavalda á póstmódernisma í
bandarískum bókmenntum. Má því ætla að
Nabokov njóti nokkurrar sérstöðu meðal tutt-
ugustu aldar rithöfunda þar sem hann flytur
sig ekki aðeins milli tungumálaheima, sem er
ekkert einsdæmi, heldur færir hann sig að því
er virðist á sama tíma úr flokki módernista í
hóp póstmódernista. Einfaldar flokkanir sem
þessar eru þó takmörkunum háðar, þær veita
ákveðna yfirsýn en rista ekki ýkja djúpt. Þó er
freistandi að halda örlítið lengur áfram á sömu
braut því að þýðingarferli Nabokovs má einnig
skipta í tvo hluta: sjálfsþýðingar og þýðingar
hans á öðrum höfundum.
Hamskipti ævisöguritarans
Ekki fer mjög gott orð af sjálfsþýðingum,
flestir rithöfundar kjósa fremur að skrifa beint
á sitt annað tungumál en að skrifa fyrst á móð-
urmálinu og þýða svo. Nabokov lýsti sjálfsþýð-
ingarferlinu þannig að það væri eins og að róta í
eigin innyflum og máta þau síðan eins og
hanska. Það verður einnig að hafa í huga að
sjálfsþýðingar geta grafið undan mikilvægi
frumtextans, sérstaklega þegar þýðingin er á
víðlesnara tungumáli en frumútgáfan. Í stað
þess að vera hliðstæður eða undirskipaður
texti, sem í flestum tilfellum á við um þýðingar
þegar annar en höfundur kemur að þeim, er að
sumu leyti um „betrumbættan“ texta að ræða
sem getur komið í stað hins fyrsta. Ef á hinn
bóginn sjálfsþýðingunni er ekki vel tekið kann
það að koma illa við sjálfsmynd höfundarins,
tvær útgáfur sömu bókar sveima í endalausri
samkeppni um veröldina líkt og meinfýsnir tví-
burar í hryllingsmynd. Rússnesku skáldsög-
urnar Hlátur í myrkri (1933) og Örvænting
(1936) eru ágæt dæmi um margþætta þýðing-
arsögu verka Nabokovs frá þessum tíma, en áð-
ur en yfir lauk höfðu þær verið þýddar fimm
sinnum á ensku, tvisvar hvor af höfundi, á
fjórða áratugnum og svo á þeim sjöunda, og sú
fyrrnefnda einu sinni í viðbót af þýðandanum
Winfred Roy. Nabokov endurskoðaði verkin á
róttækan hátt þegar hann þýddi sjálfur, breyt-
ingarnar fólust í viðbótum, lagfæringum og
öðrum afdrifaríkum endurskrifunum. Í raun
var um nýtt verk að ræða við hverja útgáfu.
Frumtexti verður því dálítið snúið hugtak í
þessu samhengi. Eitt verka Nabokovs á sér þó
enn ævintýralegri tungumálsbakgrunn en áð-
urnefndar skáldsögur. Sjálfsævisagan Speak
Memory eða Conclusive Evidence eða Drugie
berega. Eða Speak, Memory: An Autobio-
graphy Revisited. Þessum nöfnum hefur hún
öllum gegnt. Fyrsta kaflann skrifaði Nabokov á
frönsku, hélt áfram á ensku en fannst það erfitt
því minningarnar voru svo ríkulega bundnar
rússneskunni en lét sig þó hafa það og kaflarnir
birtust reglulega í tímaritinu New Yorker allt
þar til ævisögunni var lokið og hún var gefin út í
bókarformi sem Conclusive Evidence árið 1951.
Hann var ánægður með bókina, sem að vísu
seldist ekki vel en fékk einstaklega lofsamlega
umfjöllun. Svo ánægður var Nabokov að tveim-
ur árum síðar ákvað hann að þýða ævisöguna á
rússnesku. Það ferli reyndist opna ýmsar flóð-
gáttir og áður meðvitundarlausar minningar
rönkuðu við sér. Í Drugie berega bætir hann
heilu undirköflunum við fyrri útgáfuna, tekur
út nokkra skýringakafla sem rússneskum les-
endum voru óþarfir, en kýs þó oftar að halda
slíkum köflum og fjalla á rússnesku um það
hvers vegna enskumælandi lesendur hafi þurft
á þeim að halda. Þannig varð frumútgáfan á
ensku mikilvægur hliðartexti rússnesku útgáf-
unnar. Þá var Speak, Memory: An Autobio-
graphy Revisited sem út kom árið 1967 annað
og meira en endurþýðing rússnesku útgáfunn-
ar, því þótt hún tæki mið af breytingunum sem
þá höfðu átt sér stað var efnið endurskoðað á
nýjan leik og fleiru bætt við. „Þessi enska þýð-
ing á rússneskri endurgerð á endursögn rúss-
neskra minninga á ensku reyndist erfitt verk-
efni en mér var það nokkur huggun að
hamskipti sem þessi höfðu aldrei áður verið
framkvæmd af manneskju, enda þótt þau séu
fiðrildum kunnug,“ segir Nabokov í formála ný-
legrar útgáfu ævisögunnar.
Listin að þýða
Nabokov þýddi líka verk annarra höfunda.
Árið 1922 snaraði hann Lísu í Undralandi á
rússnesku og þótti hafa unnið mikið þrekvirki
og útgáfan er orðin sígild þar í landi. Það sem
gerði Lísu í Undralandi erfiða í þýðingu eru
fjölmargar paróderingar höfundarins Lewis
Carrolls á enskri ljóðahefð. Nabokov færði
verkið aftur á móti inn í rússneskan bók-
menntaheim, hann lætur persónurnar til dæm-
is fara með skrumskælingar á Púshkín í stað
Roberts Southey eins og í frumverkinu. Upp
frá því má segja að nokkuð stríður þýðinga-
straumur hafi legið frá honum, bæði úr frönsku
og ensku á rússnesku, og rússnesku á ensku og
frönsku. Meðal höfunda sem hann þýddi eru
Byron og Baudelaire á rússnesku og Gogol og
Lermontov á ensku. Það var svo árið 1941 sem
Nabokov byrjaði að færa hugmyndir sínar um
þýðingar og góða þýðendur á blað, en þá skrif-
aði hann greinina „Listin að þýða“. Þar tínir
hann til ýmsar glæfralegar þýðingarvillur sem
hann hefur rekist á í rússneskum bókmenntum
á ensku og teflir síðan fram eigin skilgreiningu
á fyrirmyndarþýðandanum: „Þýðandinn verð-
ur að búa yfir mikilli þekkingu á þjóðunum
tveimur og tungumálunum sem unnið er með.
Þá verður hann að þekkja höfundinn og stíl-
brögð hans í smáatriðum, svo ekki sé minnst á
félagslega forsögu orða, hvenær þau voru í
tísku og hvert þau vísuðu.“ Þarna getur að líta
Rússneski rithöfundurinn
Vladimir Nabokov
öðlaðist heimsfrægð
í kjölfar umdeildrar
ástarsögu um unglings-
stúlkuna Lólítu en átti þá
þegar að baki áratuga-
langan ritferil. Færri vita
að Nabokov var einnig
afkastamikill og afar
umdeildur þýðandi.
Orðabókin er besti vinur þýðandans.
RÍM EÐA
RÖKVÍSI?
VLADIMIR NABOKOV OG LIST ÞÝÐANDANS
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N