Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Blaðsíða 17

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. FEBRÚAR 2001 17
FJÓRIR listamenn og bóhemar leigja
saman íbúð í París. Þeir eiga vart til hnífs
og skeiðar en lífsgleðin er óþrjótandi. Vetr-
argaddur heldur þeim í greip sinni og rit-
höfundurinn Rodolfo verður að sjá á eftir
verkum sínum í eldinn; málarinn Marcelló
veldur vart pensli sökum kulda. Félagar
þeirra, heimspekingurinn Colline og tónlist-
armaðurinn Schaunard, draga björg í bú
eftir megni. Leigusalinn er sífellt á hött-
unum eftir peningum en þeim félögum tekst
jafnan að koma skröggnum tómhentum út.
Dag nokkurn drepur ókunnug stúlka á dyr
að leita sér aðstoðar. Rodolfo er einn heima
og býður stúlkunni inn. Hún heitir Mímí og
er saumakona; hósti hennar bendir til tær-
ingar. Þau Rodolfo hrífast hvort að öðru og
brátt blómstrar ástin.
Það er aðfangadagskvöld og Rodolfo býð-
ur Mímí með sér á kaffihús í Latínuhverf-
inu. Þar bíða félagar hans þrír. Í mann-
mergðinni birtist fyrrum ástkona Marcellós,
Músetta, í fylgd aldraðs vonbiðils. Hún stel-
ur senunni og gefur Marcelló ótæpilega
undir fótinn, honum til sárrar skapraunar.
Bóhemarnir skemmta sér konunglega og
loks tekur Marcelló þessa lífsglöðu vinkonu
sína í sátt á ný.
Á frostköldum febrúarmorgni leitar Mímí
Marcellós á veitingahúsi skammt frá toll-
hliðinu. Hann málar myndir á veggi og
Músetta syngur fyrir gesti. Rodolfo sefur á
bekk inni fyrir, úrvinda af þreytu. Mímí seg-
ir Marcelló frá sambúðarerfiðleikum þeirra
Rodolfos, hann væni hana sífellt um ótrú-
mennsku. Málarinn ráðleggur stúlkunni að
segja skilið við sambýlismann sinn. Hann
kallar Rodolfo á eintal og krefur hann
svara. Sá viðurkennir að ástæðan fyrir ön-
uglyndi sínu sé sjúkleiki Mímíar og það, að
geta ekkert að gert sökum fátæktar. Hann
verður var við Mímí og þau taka tal saman.
Rodolfo og Mímí ákveða að skilja hvort við
annað en þó ekki fyrr en með vorinu. Á
meðan rífast Músetta og Marcelló sem hund-
ur og köttur og binda enda á samband sitt.
Um vorið eru Rodolfo og Marcelló aftur
komnir í fyrri íbúð þeirra félaga. Listin
sækist illa því hugurinn er hjá unnustunum
tveimur. Colline og Schaunard koma heim
færandi hendi og slá upp veislu. Kátína og
gleði ríkir þar til Músetta birtist skyndilega:
hún segir Mímí vera fyrir utan, nær dauða
en lífi og vilji sjá Rodolfo í hinsta sinn. Þau
styðja stúlkuna til sængur og búa um hana.
Músetta býðst til þess að kaupa meðul fyrir
eyrnalokka sína og Colline leggur fram
gamla frakkann sinn. Allt kemur fyrir ekki.
Skamma stund minnast Mímí og Rudolfo
gleðiríkra daga; smátt og smátt fjarar líf
hennar út og áður en vinirnir fá rönd við
reist er hún öll.
SÖGUÞRÁÐUR
ÓPERUNNAR
mið hennar var að sýna líf almúgans umbúða-
laust. Söguþráðurinn snerist jafnan um óheft-
ar tilfinningar; ástir og afbrýði, hatur og
hefnd, jafnvel blóðsúthellingar. Hin nýja
stefna í bókmenntum boðaði straumhvörf í óp-
erutónlist á Ítalíu.
Manon Lescaut og
verismo-stefnan
Vissulega mætti segja að bæði Carmen eftir
Bizet og La Traviata eftir Verdi hafi verið í
anda verismo eða raunsæis en fyrsta óperan
sem tengdist hinni nýju stefnu beint var ein-
þáttungurinn Cavalleria rusticana eftir Masc-
agni. Efniviðurinn var að sönnu í anda verismo
en formið var fengið að láni frá Puccini; líkt og
Le Villi var óperan í tveimur þáttum með löngu
millispili. Fáum árum síðar vakti annar einþátt-
ungur gríðarmikla athygli. Hann hét Farand-
leikararnir eða I Pagliacci eftir Leoncavallo.
Puccini kynntist bæði Mascagni og Leonc-
avallo mæta vel. Þeir Mascagni leigðu saman
herbergi um tíma á námsárunum í Mílanó við
kröpp kjör. Nokkrum árum síðar bjó Puccini í
sama fjallaþorpi og Leoncavallo meðan sá síð-
arnefndi vann að Farandleikurunum. Þar
tókst Puccini á við þriðju óperu sína: Manon
Lescaut. Útgefandinn Ricordi reyndi að fá
Puccini ofan af þessari ætlun sinni þar sem
Jules Massenet hafði þegar gert fræga óperu
um sama efni. Puccini varð þó ekki þokað.
Hann byrjaði að semja óperuna sumarið 1890
og vann að henni langt fram á haust 1892.
Í Manon Lescaut markar Puccini sér nýja
stefnu að tvennu leyti; hann velur efniviðinn
sjálfur og stjórnar vinnunni við textann. Áður
hafði hann samið við texta gagnrýnislaust en
sýndi upp frá þessu textahöfundum sínum
fyllstu hörku og óbilgirni. Margir komu að
gerð textans en gáfust jafnharðan upp á sam-
vinnunni við Puccini. Að endingu var Manon
Lescaut frumsýnd árið 1893 í Tórínó. Ekki var
getið um höfund texta. Óperunni var mjög vel
tekið og Puccini gat andað léttar. Fjárhag fjöl-
skyldunnar var borgið í bili að minnsta kosti.
La Bohème
Bæði Mascagni og Leoncavallo höfðu unnið
sigur í óperukeppni Sonzognos. Útgefandinn
kom verkum þeirra á framfæri innanlands sem
utan og hafði af þeim miklar tekjur. Greinilegt
var að verismo-stíllinn höfðaði sterkt til áheyr-
enda. Ricordi var ekki fylgismaður hinnar nýju
hreyfingar en gat þó ekki látið velgengni
keppninautar síns sem vind um eyru þjóta.
Hann stakk því upp á því við Puccini að hann
semdi óperu í hinum nýja stíl og lagði til
ákveðna skáldsögu. Tónskáldið vann margar
vikur við undirbúning en löngunin til þess að
takast á við verkið lét á sér standa. Hann var
einfaldlega ekki fær um að semja tónlist við
sögu nema hún vekti með honum brennandi
áhuga.
Slíkur áhugi kviknaði hins vegar þegar hann
las bókina Svipmyndir úr lífi bóhems (Scènes
de la vie de la bohème) eftir Henri Murger.
Hún fjallaði um ungt fólk í París, gleði þess og
sorgir. Við sögu komu listamenn og stúdentar,
verksmiðjustúlkur, saumakonur og lauslætis-
drósir. Puccini varð svo heillaður af bókinni að
hann henti öllu öðru frá sér og einbeitti sér al-
farið að hinum lífsglöðu bóhemum í París.
Heilög þrenning
La Bohème markar upphafið að samvinnu
„hinnar heilögu þrenningar“ eins og Ricordi
kallaði þá Giacosa, Illica og Puccini. Þeir unnu
saman að þremur óperum: Toscu og Maddömu
Butterfly auk La Bohème. Giacosa var kunnur
rithöfundur, afar hagorður og smekkvís á mál.
Illica náði aldrei jafn langt á skáldabrautinni
en hafði gríðarlega reynslu af textasmíð fyrir
óperur. Styrkur hans fólst í næmu auga fyrir
snjöllum sviðslausnum. Illica bjó til grindina
að verkinu sem Giacosa síðan klæddi með
texta. Giacosa vann verk sitt með hægð og
þótti óþolinmæði tónskáldsins keyra um þver-
bak. Illica hótaði margsinnis að hætta störfum
vegna þess að Puccini kastaði heilu atriðunum
ef honum líkaði þau ekki. Ricordi átti fullt í
fangi með að sætta listamennina og koma í veg
fyrir að allt færi í bál og brand.
Svipmyndir úr lífi bóhems var æði brota-
kennd frásögn og það létti ekki textahöfund-
unum verkið. Giacosa og Illica tókst þó með
lagni að flétta margar laustengdar frásagnir
bókarinnar saman í heilsteyptan texta en efnið
breyttist við það úr raunsærri frásögn í tilfinn-
ingaþrungna ástarsögu. Til þess að einfalda
söguþráðinn gerðu þeir eina persónu úr tveim-
ur; lauslætisdrósin Mímí og saumakonan
Francine urðu ein og sama manneskjan. Þessi
lausn er ekki með öllu hnökralaus. Mímí er
gerð að blásaklausri stúlku sem ekkert virðist
eiga sameiginlegt með lauslátri nöfnu sinni í
bókinni. Allar vísbendingar um ósiðsamlegt líf-
erni hennar hljóma því ótrúverðugar í óper-
unni.
Sársaukinn
í tónlistinni
Puccini lauk við La Bohème í Torre del Lago
10. desember 1895. Vinir hans á þorpskránni
fögnuðu tímamótunum með grímudansleik.
Verkið var frumsýnt tveimur mánuðum síðar í
Tórínó. Stjórnandi var enginn annar en Arturo
Toscanini, frægasti hljómsveitarstjóri fyrri
hluta 20. aldar. Áheyrendur voru yfir sig hrifn-
ir en gagnrýnendur tóku verkinu í fyrstu með
fálæti. Þeim líkaði ekki ringulreiðin í Latneska
hverfinu í upphafi annars þáttar né hvernig
tónskáldið táknaði vetrarkuldann í upphafi
þess þriðja með röð samstígra fimmunda yfir
liggjandi bassatóni. Það fór einnig fyrir brjóst-
ið á mörgum að innilegur kveðjusöngur Mímí-
ar og Rúdolfós í lok sama þáttar skyldi brotinn
upp með stormasömu rifrildi Músettu og
Marcellós. Hundrað árum síðar þykja þessir
staðir í óperunni sýna hversu glæsilega Pucc-
ini tókst að kveikja líf á sviðinu og mynda þar
einstakt andrúmsloft. Stutt tónhending nægir
honum til þess að segja langa sögu. Þegar
Mímí hittir Rúdolfó í fyrsta þætti talast þau við
feimnislegum orðum; smátt og smátt vex þeim
ásmegin, ástin kviknar og loks faðmast þau
innilega. Allt þetta gerist á örskammri stundu
og virðist samt fullkomlega raunsætt.
Engin persóna í óperum Puccinis er jafn
dásamlega úr garði gerð og Mímí. Laglínur
hennar eru gæddar slíkum töfrum að áhorf-
andinn er fullkomlega gagntekinn af draumum
hennar, þjáningu – og dauða. Það er sem tón-
listin stjórni hreyfingum stúlkunnar og við-
móti. Þegar hún lýsir sjálfri sér í fyrsta þætti
(Mi chiamano Mimi – Ég er kölluð Mímí) er
sem tónlistin spretti upp af dýpstu hjartarót-
um. Með orðunum Ma quando vien lo sgelo
(þegar þokunni léttir yfir borginni) er sem
ógnarkraftur losni úr læðingi. Tónlistin gefur
orðum hennar byr undir báða vængi og þau
öðlast nýja merkingu; hún minnist ekki á ást
en opnar hjarta sitt í tónlistinni og gefur til-
finningunum lausan tauminn. Puccini hefur
einstakan hæfileika til þess að setja sig í spor
persónanna og túlka hugarástand þeirra. Inn-
lifun hans er svo sterk að hún skilar sér beint
til áheyrandans. Tónskáldið tók örlög persón-
anna í La Bohème mjög nærri sér, svo sem sjá
má af einu bréfa hans: „þegar ég skrifaði loka-
nóturnar að La Bohème féll ég saman og grét;
slíkur var sársaukinn.“
Í Torre del Lago fann Puccini sinn eigin stíl,
sitt eigið tónmál. Hann lagði það í munn Toscu
og Maddömu Butterfly, Turandot og Mímíar
og sá sem stendur við vatnið og heyrir raddir
þeirra berast út í náttmyrkrið skynjar þá gjöf
sem þessi staður færði Puccini og okkur hinum
sem vildum síður án tónlistar hans vera.
Höfundar La Bohème: Giacomo Puccini, Giuseppe Giacosa og Luigi Illica. Puccini á bát sínum við Torre del Lago.
Höfundur er kór- og hljómsveitarstjóri.
Ópera eftir Giacomo Puccini í fjórum þáttum.
Höfundar texta: Giuseppe Giacosa og Luigi
Illica. Byggð á sögu eftir Henri Murger.
Óperan gerist í París á fyrri hluta 19. aldar.
Frumsýnd í Tórínó árið 1896.