Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Blaðsíða 19

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. FEBRÚAR 2001 19
HÉR er komin ný tveggja diska útgáfa með
tveimur þekktustu verkum pólska tónskáldsins
Karóls Szymanowskis (1882–1937). Þetta sett
hefur vakið mikla athygli og fékk það verðlaun
tónlistartímaritsins Gramophone fyrir bestu óp-
eruútgáfuna árið 2000. Verðlaunin eru svo sann-
arlega verðskulduð því það er mögnuð upplifun
að hlusta á þessa diska, þótt ekki væri fyrir ann-
að en hljóðritun EMI sem er með ólíkindum
góð. Eftir því sem aldur og reynsla færist yfir
mann ber æ sjaldnar á gæsahúðinni sem maður
upplifði svo oft á yngri árum þegar auðveldara
var að hrífast. En hér bókstaflega hríslast um
mann hvað eftir annað og það má þakka hljóð-
rituninni, stórbrotinni túlkun Sir Simon Rattles
og hans manna og síðast en ekki síst frábærri
tónlist Szymanowskis.
Reynið að ímynda ykkur einhvers konar
blöndu af Richard Strauss, Gustav Mahler, Igor
Stravinsky, Claude Debussy og Maurice Ravel.
Og gleymið ekki landa Szymanowskis, Fréderic
Chopin. Kryddið svo blönduna með dulúðugri
austrænu og skærum litum. Útkoman gæti ver-
ið tónlist Karóls Szymanowskis. Hann var vafa-
laust eitt mesta tónskáld tuttugustu aldar en
furðulegt má telja hve sjaldan tónlist hans heyr-
ist. Eins og ofangreind upptalning ber merki
hefur mönnum reynst erfitt að skilgreina tónlist
hans. Szymanowski hefur verið kallaður síðasti
rómantíkerinn, impressíónisti, arftaki Chopins
og brautryðjandi pólska skólans í tónsmíðum
tuttugustu aldar. Sem að sjálfsögðu má einu
gilda þar sem það er tónlistin ein sem máli
skiptir.
Óperan Król Roger (Roger konungur), sem
frumflutt var árið 1926, er talin meistaraverk
Szymanowskis. Upphafsatriðin (nr. 1 og 2 – og
reyndar allur fyrsti þáttur) eru eitthvað það til-
komumesta sem um getur í óperu og frábær
hljóðritunin gerir þetta að ógleymanlegri upp-
lifun. Maður getur ekki annað en undrast þessa
makalausu hugmyndaauðgi tónskáldsins og
ekki er það hvað síst hljómsveitarútsetningin
sem vekur hjá manni bæði furðu og aðdáun.
Túlkun Rattles er í senn dramatísk, stór í snið-
um og á stundum svo ótrúlega nærgætin að
smæstu atriðin í fínlegum vef tónskáldsins kom-
ast til skila. Thomas Hampson tekst að draga
upp afar sannfærandi mynd af hinum þjáða kon-
ungi. Sömuleiðis er Elzbieta Szmytka frábær
sem Roxana, drottning Rogers. Aríur hennar,
og sérstaklega ein þeirra, hafa hlotið sjálfstætt
líf sem konsertaríur og verk fyrir fiðlu og píanó.
Sú frægasta þeirra er hér flutt tvisvar og í
seinna skiptið með konsertniðurlagi tónskálds-
ins.
Sinfónían nr. 4 er ekki síðri perla en Król
Roger. Verkið er frá síðasta skeiði Szym-
anowskis en þá var hann farinn að leita í þjóð-
legan tónlistararf Pólverja líkt og hann gerði í
upphafi ferilsins. Verkinu gaf hann viðurnefnið
„Sinfonia Concertante“ enda er það líkara
píanókonsert en sinfóníu. Hafi einhverjum þótt
undarleg samspyrðing Chopins við þennan for-
vígismann nútímatónlistar í Póllandi þá þarf
hann ekki að heyra annað en undurfallega upp-
hafstóna verksins til að sannfærast. Þessu stefi
gleymir enginn sem hefur heyrt það. Sinfónían
er sannkallað glæsiverk fyrir píanó og hljóm-
sveit og sérstaklega er tryllingslegur dans loka-
kaflans mikið sýningarstykki. Hér er það norski
píanósnillingurinn Leif Ove Andsnes sem er í
einleikshlutverkinu og er frammistaða hans
framúrskarandi glæsileg og stjórnandinn, Sim-
on Rattle, sannarlega í essinu sínu.
Fá lýsingarorð eru nógu sterk til að lýsa
þessu frábæra setti sem ég tel hér með til mestu
gersema í safni mínu.
DINU Lipatti (1917–1950) átti óvenju glæsi-
legan en stuttan feril sem píanóleikari. Hann
hafði lært píanóleik og tónsmíðar hjá ekki
ómerkara fólki en Alfred Cortot, Paul Dukas og
Nadia Boulanger í París. Óviðjafnanleg tækni,
blæbrigðaríkur leikur, einstakt innsæi og dýpt
voru einkenni sem menn tengdu við píanóleik
hans. Persónuleg útgeislun varð einnig til að
auka vinsældirnar. Lipatti var helst þekktur
fyrir túlkun sína á Chopin, Bach og Mozart en
margir lesendur þekkja líkast til Dinu Lipatti af
hljóðritun hans á Völsum Chopins og Bach-kór-
alnum „Slá þú hjartans hörpustrengi“. Hann
lést í desember 1950 eftir áralanga baráttu við
hvítblæði.
Upptökurnar sem hér heyrast hafa hingað til
aðeins verið aðgengilegar í sjóræningjaútgáf-
um. Mikil var því eftirvænting mín þegar ég
fékk þennan nýja geisladisk í hendur. Og mikil
voru vonbrigðin, því miður, því hljóðritanirnar
eru svo hörmulegar að varla er hægt að leggja
nokkurt mat á tónlistarflutninginn. Þetta á
a.m.k. við um Liszt konsertinn sem slær öll met.
Að sjálfsögðu má ekki búast við neinni full-
komnun í upptökum frá 1947–48. En fyrr má nú
vera. Hér má heyra alla hugsanlega galla: bjög-
un, óvenju hávært suð og brak og bresti. Svo
rammt kveður að upptökubrakinu að það nánast
yfirgnæfir Lipatti á pianissimostöðum í Liszt-
konsertinum (t.d. nr. 4, 1’16-1’36). Við þetta
bætist yfirleitt frekar óspennandi hljómsveitar-
stjórn. Ömurlegur hljóðfæraleikur Suðvestur-
þýsku útvarpshljómsveitarinnar undir stjórn
Pauls Sachers í þriðja píanókonsert Bartóks er
heldur ekki beinlínis til bóta. Sjaldan hef ég
heyrt annað eins, á köflum rammfalskur og oft
ótrúlega ósamtaka. En það sem gerði útslagið
er að það er næstum ómögulegt að njóta píanó-
leiks Lipattis við þessar hörmulegu aðstæður,
sem er sárgrætilegt þar sem greina má ýmsa
snilldartakta Lipattis hér og þar, t.d. í lokakafla
Bach-konsertsins og miðkafla Bartok-konserts-
ins, sem er greinilega mjög fallega leikinn þótt
hljómsveitin virðist reyna allt til að skemma fyr-
ir. Það er ekki rétt að Lipatti hafi frumflutt
þetta verk eins og staðhæft er í bæklingi. Það
var György Sandór og Fíladelfíuhljómsveitin
undir stjórn Eugene Ormandys sem það gerðu
8. febrúar 1946. Umdeilanleg er ennfremur sú
staðhæfing að hér sé komin mjög mikilvæg
heimild um leik þessa ástkæra snillings.
Ég efast satt að segja um það að nokkur geti
haft ánægju af þessum diski og skil eiginlega
ekkert í svona útgáfustarfsemi.
SZYMANOWSKI
DE LUXE
TÓNLIST
S í g i l d i r d i s k a r
Karól Szymanowski: Król Roger op. 46. Sin-
fónía nr. 4 (Sinfonia Concertante) op. 60. Ein-
söngur: Thomas Hampson (bariton), Elzbieta
Szmytka (sópran), Philip Langridge (tenór),
Ryszard Minkiewicz (tenór), Jadwiga Rappé
(mezzosópran), Robert Gierlach (bassi). Ein-
leikur: Leif Ove Andsnes (píanó). Hljómsveit:
Sinfóníuhljómsveitin í Birmingham. Hljóm-
sveitarstjóri: Sir Simon Rattle. Útgáfa: EMI
Classics 5 56823 2. Heildarlengd: 1’52’07
(2 diskar). Verð: kr. 2.999. Dreifing: Skífan.
SZYMANOWSKI
Valdemar Pálsson
Johann Sebastian Bach (úts. Busoni): Píanó-
konsert BWV 1052. Franz Liszt: Píanókons-
ert nr. 1. Béla Bartók: Píanókonsert nr. 3.
Einleikur: Dinu Lipatti (píanó). Hljómsveitir:
Concertgebouw Orkest Amsterdam, Orch-
estre de la Suisse Romande og Orchester der
Südwestdeutschen Rundfunks. Hljómsveit-
arstjórar: Eduard van Beinum, Ernest Ans-
ermet, Paul Sacher. Tónleikaupptökur frá
1947–1948. Heildarlengd: 69’39. Útgáfa:
EMI Classics Références 5 67572 6.
Verð: kr. 1.599. Dreifing: Skífan.
DINU LIPATTI
Á SÝNINGU Rutar Rebekku í Hafn-arborg blasa við manni dansandi fíg-úrur á litskrúðugum flötum. Þæreru greinilega vel æfðar, bera höf-
uðið hátt og stíga dansinn án þess að hika hið
minnsta. En hvað skyldi vaka fyrir höfundi
þeirra?
,,Ég hef yfirleitt alltaf verið með manninn í
myndunum mínum en inn á milli málað lands-
lagsmyndir en aðaláhugi minn er að reyna að
skilgreina manninn,“ segir Rut Rebekka list-
málari og heldur áfram: ,,Það er í beinum
tengslum við sjálfa mig, ég er að reyna að
skilja sjálfa mig. Hvert ég er að fara og hvað
ég er að vilja. Að þessu sinni sæki ég fyr-
irmyndirnar í dansinn. Dansarinn túlkar
hreyfingar sínar, tilfinningar og skynjanir í
gegnum hreyfingu með því að túlka sig í gegn-
um líkamann. Ég hef setið á æfingu hjá Ís-
lenska dansflokknum og líka annarsstaðar þar
sem fólk er í líkamrækt til þess bara að skynja
líkamann, hreyfingarnar og túlkunina í hinu
ósagða, líkamstungumálinu, þessari tjáningu
án orða. Myndirnar eru auðvitað líka spurs-
mál um línuna í samspili við litina og formið.
Þetta er bara þetta venjulega að búa til mynd,
láta hana ganga upp og halda áfram, hafa
jafnvægi og hrynjandi. Hver einstök mynd
verður eins og sjálfstæð fyrir sig en samt sem
áður tengjast þær svo aftur innbyrðis.“
Heldur þú að við tjáum okkur meira með
því ósagða heldur en hinu sagða?
,,Miklu meira, maður gerir sér einfaldlega
ekki grein fyrir því hversu mikið það er.“
Tungumálið nægir okkur ekki til þess að
orða það sem við höfum að segja?
,,Nei, örugglega ekki. Líka það þegar mað-
ur er að mála þá kemur allt önnur frásögn hjá
mér í gegnum það að mála en þegar ég er að
ræða við fólk. Það er eins, hvað á ég að segja,
eins og frásögnin fari dýpra inn í þetta ómeð-
vitaða sem er stór hluti af okkur sjálfum í
raun og veru. Þetta er eins og líkingin um ís-
jakann, það er bara toppurinn sem rís upp úr
sjónum.“
Gólfteppi og blómakjólar
,,Dansinn tjáir lífið eins og það leggur sig,
eða minnsta kosti það sem ég er með í huga
þegar ég mála myndirnar. Stundum er lífið
varnfærislegt, stundum sterkt og ákveðið,
stundum eins og farandi í skjól. Það er sífelld-
ur breytileiki í lífinu sem við lifum, mann-
eskjan stendur ekki í sömu sporunum allan
daginn. Ég er ekki endilega að hugsa um sam-
bönd kynjanna í þessum myndum en ég er
samt að hugsa um sambönd okkar í samfélag-
inu, því innbyrðis tengjumst við svo mikið. Við
þurfum svo mikið á hvort öðru að halda og
saman erum við sterk. Ein manneskja sem
einangrar sig er bara veik, mér finnst þetta,
við þurfum öll á öðrum að halda. Við þurfum
að rétta út höndina og biðja um hjálp og eins
að vera reiðubúin til þess að hjálpa öðrum sem
eru í vanda staddir. Samt er ég ekki að tala
um að hver manneskja sé ekki sjálfstæð.“
Við verðum sem sagt öll að læra að dansa
saman?
,,Akkúrat, það er heila málið.“
Myndirnar eru ansi líflegar, þetta er merk-
ingarhlaðinn dans sem hérna er stiginn?
,,Ég vona að myndirnar myndi heild og hafi
eitthvað að segja áhorfandanum. Auðvitað
skynjar hver og einn þetta á sinn hátt.“
Þetta er fimmtánda einkasýning þín. Þú ert
þá væntanlega búin að fást við myndlist í eina
tvo ártugi eða svo?
,,Meira. Ég er búin að fást við myndlist í
þrjátíu ár, var lengi hálfvolg og skoðaði þetta
vel áður en ég fór í Myndlistaskólann, en ég
lét síðan slag standa þegar ég sá hvað það var
áríðandi fyrir mig að kunna þetta, og hef feng-
ist við myndlistina síðan.“
Myndirnar eru litskrúðugar en samt eru lit-
irnir í þeim ekki svo skærir?
,,Litirnir eru dempaðir, en svo er ég líka
hérna með grátónaskalann. Það er samt sem
áður bara tilraun hjá mér. Ég sjálf er mikið
meira í grænu, gulu, bláu og fjólubláu, þeir lit-
ir standa mér mun nær. Þegar ég er að vinna
með grátónaskalann þá er ég bara að þreifa
mig áfram, ég get horft á svoleiðis myndir hjá
öðrum og fundist þær mjög fallegar en mér
hefur aldrei fundist þær virkilega vera ég. Ég
nota olíuliti en þeir eru mikið blandaðir, ég
hræri þeim mikið saman hvorum í annan.“
Eru þessir litir tákn fyrir sköpunina og
heitar tilfinningar?
,,Líklegast, það eru til margar kenningar
um litina. Fjólublái liturinn merkir iðrun inn-
an kristinnar kirkju, samanber í desember
þegar presturinn fer í fjólubláa hempu, hins
vegar eru fjöllin okkar fjólublá. Ég sæki mikið
í litina í náttúrunni okkar og hún kenndi mér
að fara með liti. Á sumrin skissa ég úti við og
er alltaf með olíukrítar með mér bara til að
taka litina. Þegar ég fer síðan að vinna þessar
myndir skoða ég skissurnar og nota litina á
þeim í málverkunum. Græni liturinn er mjög
róandi og hann bindur mann svolítið niður við
jörðina meðan blár og ljósblár gerir hlutina
meira loftkennda og setur þá í fjarlægð. Ef ég
vil fá fjarlægð í myndirnar þá set ég blátt í
þær.“
Konurnar á myndunum eru greinilega lífs-
glaðar, myndirnar lýsa lífsgleðinni.
,,Já, þær eru glaðar og sterkar. Þær eru að
sækja fram og takast á við hlutina! Þær eru
ekkert hræddar, þær eru alveg öruggar. Þessi
mynd hér heitir með báða fætur á jörðu enda
er konan á henni stælt og örugg í fasi í dans-
inum.“
Það felst sjálfsöryggi í því að kunna að beita
líkamanum?
,,Já, að þekkja sig í gegnum líkama sinn og
líða vel í sínum líkama.“
Hér eru konur í blómakjólum?
,,Já, þegar ég var að mála þessa mynd af
stúlkunum þá vantaði mig munstur á kjólinn
og setti á hann stórar rósir. Þessi blóm eru
blómin sem voru í gólfteppinu á æskuheimil-
inu mínu inni á Kleppsvegi þegar ég var ung-
lingur. Þannig persónugeri ég líka myndirnar
í sjálfa mig og lífsreynsluna mína. Ég hef sjálf
stigið þennan sama dans og fólkið á mynd-
unum mínum er að gera.“
VIÐ VERÐUM ÖLL
AÐ LÆRA AÐ
DANSA SAMAN
Listmálarinn Rut Rebekka opnar sýningu í Sverrissal
í Hafnarborg í dag. Á sýningunni glímir hún við
mannslíkamann, línuna og hreyfinguna eins og hún
birtist í dansinum og síðast en ekki síst, hið ósagða.
ÞORVARÐUR HJÁLMARSSON tók sporið. Morgunblaðið/Kristinn
Rut Rebekka við eitt verka sinna.