Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. JÚNÍ 2001 9
kynhlutverka má svo tengja hinni kvenlegu
orðræðu sem oft fylgir tungutaki sæbóls og
Netinu; en þar er mikið talað um að vefa og
spinna. Ekki má heldur gleyma því að tölvan
á rætur sínar að rekja til vefnaðarvéla, en það
var einmitt kona, Ada Lovelace, sem lék lyk-
ilhlutverk í þróun tölvutækninnar á fyrri
hluta nítjándu aldar.
Sæberótík: Dagur bílsins
Á tuttugustu öldinnu tóku tengsl manns og
bíls á sig mjög sérstaka mynd. Bíllinn varð að
tákni einstaklingshyggjunnar, og hugmyndin
um einkabíl samofin tilfinningu sjálfstæðis og
sjálfræðis – að því leyti sem ferðafrelsi er
merki sjálfræðis, og því í raun bíllinn að
helsta staðfestingarteikni sjálfsmyndarinnar.
Þannig eru samskipti bíla og manna mjög
gott dæmi um samþáttun tækni og lífrænna
þátta, þarsem borgarlandslagið í dag er hann-
að fyrir bíla, lagað að kröfum vélvæddrar um-
ferðar fremur en fótknúinnar. Samhæfing
manns og bíls er líka gott dæmi um þá sam-
þáttun manns og vélar sem liggur til grund-
vallar skilgreiningu vísindasagnfræðingsins
Donnu Haraway á sæborg (cyborg). Þessi
hugmynd um félagsskap manna og bíla er
efni skáldsögu J.G. Ballard, Crash, frá árinu
1973, en þessi skáldsaga er almennt talin
bera rík einkenni sæberpönks og jafnvel vera
einskonar guðmóðir hreyfingarinnar. Fyrir
sína parta bendir Ballard á William Burro-
ughs sem sína fyrirmynd, og þannig mætti
sjálfsagt rekja sæberpönk langt aftur í aldir.
Crash segir frá fremur lífsleiðum hjónum
sem nota stöðug framhjáhöld til að krydda
dauflegt kynlíf sitt. Einn daginn lendir eig-
inmaðurinn í árekstri, og maður í hinum bíln-
um lætur lífið. Sjálfur er eiginmaðurinn nokk-
uð skaddaður og þarf að liggja á spítala um
stund. Þangað heimsækir hann undarlegur
öróttur maður og yfirheyrir hann í þaula um
meiðsli hans og áreksturinn. Seinna kemst
eiginmaðurinn að því að maður þessi, Vaug-
ham, er haldinn þráhyggju hvað varðar bíl-
slys. Hann sviðsetur fræg slys og er heillaður
af meiðslum og dauðsföllum af völdum
árekstra. Í kringum sig hefur hann safnað dá-
lítilli hirð fólks sem er svipað sinnis, og/eða
hefur lent í alvarlegum slysum sem hafa
breytt lífi þess, en þó aðallega líkama. Í
skáldsögu Ballard er tungumálið notað mark-
visst til að leggja bílinn og líkamann að jöfnu,
þarsem bílnum er lýst með líkamlegu mynd-
máli meðan líkaminn er myndhverfður í vél-
rænu myndmáli gljáandi málma. Í dauðu
borgarlandslaginu er umferð bíla um hrað-
brautir eins og flæði blóðs gegnum slagæðar
og örótt húð bílslysafórnarlamba gefur lík-
ama þeirra óheilbrigðan og málmkenndan
blæ, líkan núinni áferð á innra byrði bíla.
Þessi nýja sýn á líkamann hleypir lífi í dauf-
legt kynlíf hjónanna og öll samskipti manna
og bíla, og samruni þeirra í árekstrum, taka á
sig kynferðislega vídd. Skáldsagan vakti
mikla hneykslun þegar hún kom út fyrst en
hefur á síðari árum öðlast aukið mikilvægi, og
árið 1996 gerði David Cronenberg eftir henni
illræmda kvikmynd. Dramatískur dauði
Díönu prinsessu og umræðan í kringum hann
minnti svo rækilega á það blæti sem bílslys
eru í nútímasamfélagi.
Sú sæberótík sem lýst er í Crash er ekki
eins áberandi eða sláandi í verkum þekktari
sæberpönkara, þó vissulega sé nóg af henni í
síður þekktum neðanjarðarverkum. Þrátt fyr-
ir að höfundar eins og Neil Stephenson og
Jeff Noon leggi áherslu á erótík í Snow Crash
og Nymphomation – en í báðum tilfellum
virkar kynlíf sem einskonar leiðari fyrir upp-
lýsingar – þá er sýn Ballard á erótísk tengsl
manna og véla enn í dag ögrandi og sérstök.
Það er frekar í kvikmyndunum sem slík hugs-
un skín í gegn, enda er erótísk þrá svo ríkur
þáttur í myndmáli samtímans, knúnu af sölu-
þrá auglýsinga, að okkur þykir sjálfsagt að
horfa á fólk strjúka vélar af ýmsu tagi eins og
um ástvini væri að ræða. En sýn Ballard er
mun róttækari en það, því hin erótíska
spenna gengur út á blöndun, samþáttun, þar-
sem bíll og mannslíkami verða eitt.
Lísa í vélalandi
Samræða við fortíð er algengt þema í sæ-
berpönki, svo furðulega sem það kann að
virðast. Samræður og vísanir milli höfunda
eru reyndar eitt einkenni afþreyingarmenn-
ingar, þarsem það þykir sjálfsagt að vísa til
ákveðinna höfunda eða verka þegar fjallað er
um tiltekið þema. Frankenstein, Metropolis,
1984, allt eru þetta verk sem finna má stað í
nútímasæberpönki. Í Taugakuklara trílógíu
Gibson og skáldsögum Stephenson er tæknin
færð í goðsögulegan búning, eða réttara sagt,
nútímatækni er borin saman við mýtíska hug-
myndafræði.
Fyrirmynd skáldsögu Jeff Noon, Autom-
ated Alice (1996), virðist kannski í fyrstu
nokkuð óvænt, en þegar betur er að gáð er
það fullkomlega rökrétt að láta Lísu fara í
eina ferð enn, að þessu sinni inn í vélaland
framtíðarinnar, tíma og heim sæberpönksins:
Lísa heimsækir sæborg. Og gerist sæborg,
eða réttara sagt, hittir fyrir aðra „sig“, dúkk-
una sína Celiu, sem er sæborg. Þrátt fyrir að
fyrstu þrjár bækur Jeff Noon, Vurt (1993)
Pollen (1995) og Automated Alice, séu ekki
eins skýr trílógía og skáldsögur Gibsons, þá
deila þær svipuðum heimum og temum. Hver
skáldsaga er á sinn hátt framhald af hinum
fyrri, en er jafnframt algerlega sjálfstæð.
Sömuleiðis er enn að finna minni úr þessum
heimi í nýrri skáldsögum eins og Nymphoma-
tion (1997) þrátt fyrir að þær gerist ekki í
sama „heimi“.
Fyrsta skáldsaga Noon, Vurt, vakti nokkra
athygli fyrir að vera nokkuð óvenjuleg sæber-
pönk-saga. Vurt fjallar um nýtt eiturlyf, Vurt,
sem gerir fólki kleift að heimsækja drauma
sína, eða annarra. Vegna þessa umgangs
verður draumaheimurinn æ sjálfstæðari og
tekur að „dreyma sjálfan sig“ án þess að jarð-
arbúar taki eftir því. Heimar drauma og veru-
leika búa hlið við hlið í viðkvæmu jafnvægi,
en íbúar draumaheimsins eru ósáttir við þau
völd sem íbúar veruleikans hafa. Heimur
draumanna, vurt eða undraland, verður æ
sterkari og á endanum brýst út stríð, „the
looking glass war“ eða speglastríðið, sem lýst
er í Pollen. Þess má geta að þessi hugmynd
um speglastríðið minnir um margt á söguna
af „Dýraríki speglanna“ í bók Jorge Luis
Borges, Bók ímyndaðra vera (1967). Í Auto-
mated Alice, eða Lísu sjálfvirku, lendir Lísa í
ævintýrum í heimi sem minnir um margt á
veröld Pollen. Það vill þannig til að páfagauk-
ur frænku hennar flýgur inn í afaklukkuna og
hverfur. Lísa eltir og fellur í gegnum klukk-
una inn í annan heim. Sá heimur einkennist af
hinni fjölbreyttustu blöndun tegunda, manna
og dýra/manna og hluta, og ekki síður af
hinni fjölbreyttustu blöndun orða sem skapa
alveg nýtt tungumál. Þessi heimur er æv-
intýraheimur að því leyti sem han er fullur af
talandi dýrum, en fyrstu verurnar sem Alice
hittir eru termítar sem knýja tölvur og eru
því einskonar „tölmítar“ (computermites), og
á sama hátt er allt vélvirki lífrænt að ein-
hverju leyti. Líkt og Pollen og Vurt er Au-
tomated Alice sett upp sem sakamálasaga, en
það form er algengt innan sæberpönksins. Á
ferð sinni um þessa „sæborg“ hittir Lísa rík-
issnáka (civil serpents), hestöfl (auto horses),
píanóstelpur og sápustráka, klæðaskápa-
krakka og krákukonur, auk þess sem hún
hittir Jimy Hendrix í líki termennis (terbot),
en öll eru þau afleiðing af sjúkdómnum nýju-
bólgu (newmonia). Skáldsagan sýnir okkur
heim þarsem ekki bara manneskjan er orðin
vélræn, heldur er vélin orðin lífræn og öll
mörk milli tegunda eru í uppnámi stjórnleys-
is. Hér er ekki lengur um að ræða „fegrunar-
aðgerðir“ á líkamanum í anda Gibson, heldur
er líkaminn opnaður fyrir hverskyns líftækni-
legri blöndun.
Lífrænar vélar og flakk milli heima eru
minni í skáldsögum sæberpönkarans Michael
Marshall Smith, sem er líkt og Noon er einn
af áhugaverðari sæberpönkurum níunda ára-
tugarins. Heimar drauma og fantasíu hafa
tekið við af rafrænum heimi hjáveruleikans
eins og hann birtist hjá Gibson og Steph-
enson, en slíkt flökt milli heima er þó ennþá
tilkomið vegna tæknilegra átaka. Það má
segja að með þessu séu þeir Smith og Noon
að opna fleiri möguleika á því að upplifa
tæknilega breytt samfélag en finnast í rafrás-
um tölvunnar og rafsegulbylgjum hjáveru-
leikans. Í skáldsögunni Only Forward (1994)
gengur söguhetja vor inn í nýjan heim yfir
hafið: það haf sem lítur út eins og sandöldur
þegar flogið er yfir það úr flugvél. Ferðir
milli heima eru einnig mikilvægar fyrir skáld-
söguna Spares (1997), sem fjallar um klónun,
en í framtíð Smith á hver einstaklingur sinn
klóna sem grípa má til þegar slys verða; klón-
inn er einskonar varahlutalíkami. Lífrænar
vélar leika mikilvægt hlutverk í One of Us
(1998), en þar eru lífvélar orðnar að sjálfsögð-
um hlut á hverju heimili. En hvað gerist þeg-
ar líflegi ísskápurinn þinn, malandi kaffivélin,
þrifna ryksugan og stundvísa vekjaraklukkan
bila? Þeim er hent, en af því þau eru öll lif-
andi, þá flækist málið nokkuð. Vélarnar hópa
sig saman og ferðast um í gengjum, og gera
stundum aðsúg að fólki. Og í One of Us, þá
fær söguhetjan þessar biluðu vélar í lið með
sér til að sigrast á andstæðingi sínum, sem
reynist vera sjálfur guð.
Heimur Smith er mun dimmari en heims-
mynd sú sem lýst er í Automated Alice, en sú
heimssýn er sjálf mun glaðlegri en tónninn í
fyrri bókum höfundar. Sá andi sem ríkir í Au-
tomated Alice minnir mikið á fantasíur Terry
Pratchett. Þrátt fyrir að Diskheims-sería
Pratchett flokkist frekar undir fantasíu en
vísindaskáldsögu eða sæberpönk, þá eru sæ-
berpönkuð einkenni greinileg, ekki síst hvað
varðar líflegheit véla. Ljósmyndavélar, kvik-
myndavélar og tölvur eru knúnar áfram af líf-
verum, litlum púkum, og maurum, líkt og í
Automated Alice; sæborgin Ankh Morpork er
byggð allskyns lífverum, þarsem tröll, dverg-
ar, vampýrur, varúlfar, drekar, gólemar og
uppvakningar eru daglegt brauð. Ferðakof-
fort ferðast sjálf, á litlum fótum, og fyrir eina
dúfu taka ufsagrýlurnar að sér eftirlit. Líkt
og í verkum Noon og Gibson er tungumálið
togað og teygt til að koma þessum fyrirbær-
um fyrir. Þannig er ekki talað um mannlíf –
heldur kvenna-trölla-dverga-gólema o.s.frv.
líf. Dvergurinn mannar ekki afgreiðsluborðið,
hann dvergar það, og þannig er tungumálið
tekið bókstaflega og merkingarauki þess
dreginn fram. Þessi nálgun á tungumálið ein-
kennir sæberpönkið, allt frá skáldsögu Ball-
ard til sagna Pratchett.
Hið hjáverulega sæból er magnað hugtak í
dag, þar sem veruleikinn sjálfur og hæfileiki
okkar til að skynja og skilgreina veruleikann
er æ vandmeðfarnari, textatengsl og tungu-
málsleikir hafa málum blandið hugmyndum
um sannleika og merkingu og tækniþróun-
unin er komin á það stig að sjálfsmynd okkar
sem mennskra vera er gerbreytt. Tungumáls-
leikirnir leika einnig það hlutverk að benda
okkur á mikilvægi tungumálsins fyrir skynjun
okkar á veruleikanum og merkingu hans í
heimsmynd okkar. Með því að beita tungu-
málinu á meðvitaðan hátt gera sæberpönk-
ararnir lesendur sína meðvitaða um það að
veruleikinn er þegar skrifaður, ekki síður en
hjáveruleikinn; og fyrst veruleikinn er skrif-
aður, þá er hægt að endurskrifa hann. Til
þess að takast á við nýjan veruleika og veru-
leikaskynjun þarf nýtt tungumál, nýtt tungu-
tak, sem nær utanum ný viðmið og gildi. Við
þurfum nýtt tungumál til að koma fyrir
breyttum hugmyndum um sjálfveru og til-
veru, til að koma fyrir nýrri veru, vélveru eða
sæborg, sem einkennist af blöndun og sam-
þáttun. Til þess að vefa sæborgina inn í nýjan
heim þarf að rekja upp sjálft tungumálið, og
spinna nýtt. Hinn hefðbundni merkingar-
rammi tungumálsins þarsem viðmið húman-
isma eru ríkjandi er ekki lengur nothæfur.
Innan þess ramma er hvíti karlmaðurinn hið
miðlæga viðmið, konur og fólk af öðrum kyn-
þáttum eru í öðru sæti, til hliðar, eða í öftustu
röð. Sæberpönkið bendir á hvernig við getum
ekki lengur skilgreint heiminn út frá þessum
viðmiðum, og hvernig við getum ekki lengur
talað um hann, lýst honum eða skilið hann
með tungumáli sem er hlaðið merkingu
andsnúinni nýrri heimsmynd. Við þurfum því
nýjan ramma, ný viðmið, sem í stað þess að
vera einföld, skýr og hrein, eru flókin, óskýr
og blönduð. Þetta er tungumál sæberpönksins
og sæborgarinnar.
Orð bera í sér sögu og merkingu sem hefur
hlaðist utan á þau í gegnum söguna, og í
breyttu samfélagi er ljóst að þessi orð duga
ekki lengur: „orð mola veggi“ eins og segir í
Stálnótt Sjóns. Í þessu tilfelli eru það veggir
samfélagsins, veggir sem halda samfélaginu
vandlega hólfuðu niður og aðskilja menn og
vélar, drauma og veruleika, og skipa heim-
inum upp eftir kyni og kynþætti.
VIKINDA SAMEINIST
Höfundur er bókmenntafræðingur.
„Núna beintengist fólk tölvum sínum og upplifir í rafrænum geimi veruleika sem, jafnframt því að
vera eftirmynd veruleikans, er honum einnig stórlega frábrugðinn.“ Myndin er úr kvikmyndinni Jo-
hnny Mnemonic eftir Robert Longo frá árinu 1996.
Í sæberpönki er lögð
áhersla á stöðu lík-
amans í tölvusam-
félaginu, og höfundar
velta fyrir sér mögu-
leikum hans til um-
breytinga, stökkbreyt-
inga eða tæknilegrar
endurmótunar og
endurnýjunar.