Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2001, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. JÚNÍ 2001
P
ÍSLARSAGA síra Jóns Magnús-
sonar er meðal merkustu sam-
tímaheimilda sautjándu aldar um
hugarfar sveitaprests sem
hrærðist í galdrafárinu miðju,
undirlagður af galdri og djöfli,
eins og hann sjálfur lýsir líðan
sinni. Hann hóf málarekstur í
einu frægasta galdramáli brennualdar, Kirkju-
bólsmálinu svokallaða. Urðu tiltektir prests til
þess að feðgar tveir, Jón og Jón Jónssynir voru
báðir leiddir á galdrabál og brenndir til dauðs á
sumardaginn fyrsta árið 1656, sakaðir um að
hafa hleypt djöfulsógnum á heimili síra Jóns
Magnússonar að Eyri í Skutulsfirði. Í framhaldi
af brennu þeirra feðga hóf klerkur málssókn á
hendur Þuríði, dóttur og systur þeirra Jóna, en
hafði ekki erindi sem erfiði. Þuríður hóf gagn-
sókn og kærði síra Jón fyrir ofsóknir 1658. Virð-
ist sem þá hafi tekið að halla undan fæti fyrir
klerki, dómar og ályktanir tóku að falla honum í
óhag, og málsóknin bar ekki þann árangur sem
að var stefnt. Undi klerkur því illa, settist við
skriftir og samdi hina frægu Píslarsögu um til-
drög og framvindu málsins fram til haustins
1658. Píslarsagan er varnarskjal, samið í hring-
iðu atburða, og lýsir á einstæðan hátt sálarlífi
Jóns Magnússonar og líkamlegri líðan hans. Er
síst ofmælt hjá Daða fróða Níelssyni að klerkur
hafði mikla trú á fyrirburðum, og þóktist oft sjá
sjónir kynjalegar, oft þóktist hann líka verða
fyrir árásum af galdramönnum, og var því mik-
ill óvin þeirra eins og segir í Samtíningi Daða
um presta Skálholtsstiftis (MVS 2001, bls. 9).
Útgáfa Píslarsögunnar
Píslarasagan hefur tvisvar sinnum birst á
prenti áður. Fyrst í útgáfu Sigfúsar Blöndal
(Reykjavík 1914), síðar Sigurðar Nordals
(1967). Hún er ekki til í frumhandriti, heldur af-
skrift sem varðveist hefur í Konunglega bóka-
safninu í Kaupmannahöfn frá því á fyrri hluta
átjándu aldar (Ny kgl. Samling 1842 4to). Þessi
merkilega ritgerð birtist nú í þriðja sinn, að
þessu sinni er það Mál og menning sem gefur
út. Matthías Viðar Sæmundsson bókmennta-
fræðingur bjó sjálfa Píslarsöguna til útgáfu en
Þórður Ingi Guðjónsson og Jón Torfason, hand-
ritafræðingar hafa haft veg og vanda af með-
ferð og úrlestri handrita í viðaukum þeim sem
fylgja útgáfunni. Er þar um að ræða ýmsar
sautjándu aldar heimildir sem sumar hverjar
hafa ekki verið gefnar út áður; dóma, úrskurði,
embættisbréf, ályktanir, visitasíur o.fl. Virðist
sem aðstandendur útgáfunnar hafi tekið upp í
ritið þær heimildir sem þeir fundu án þess að
um eiginlegt val sé að ræða. Þetta kemur þó
ekki að sök. Viðaukarnir fylla vel upp í það sem
áður hefur verið birt um tíðaranda sautjándu
aldar; þó að þeir bæti fáu við sjálfa Píslarsög-
una varpa þeir ljósi á orðræðu og hugarfar þess
tíma sem hún spratt úr. Virðist vel að útgáfunni
staðið á allan hátt og góð grein er gerð fyrir rit-
háttum, úrlestri, textameðferð o.fl, sem virðist
að mestu hafa hvílt á Þórði Inga Guðjónssyni.
Hér er því margt hnýsilegt efni, og augljóst að
aðstandendur útgáfunnar hafa vandað til verks-
ins. Píslarsögunni fylgir auk þess greinargott
yfirlit Matthíasar Viðars Sæmundssonar um
Ævi séra Jóns Magnússonar og þráð helstu at-
burða (bls. 950). Nafnaskrá fylgir ritinu ekki
hnökralaus en vel nothæf þó ásamt handrita-
skrá. Heimildaskrá er hinsvegar engin og er
það til ama fyrir fræðimenn sem myndu vilja
sjá heimildagrunn verksins á einum stað. Hins-
vegar er vel vitnað til í neðanmálsgreinum og
bætir það nokkuð úr.
Fyrir utan sjálfa Píslarsöguna, dóma og úr-
skurði, bréf, ályktanir, visitasíur og fleira, gefur
í þessu riti að líta allviðamikila ritgerð eftir
Matthías Viðar sem hann nefnir Galdur og geð-
veiki. Um píslarsögur og galdrasóttir á
sautjándu öld (343420). Hér leitast hann við að
gera upp við ýmsar kenningar og túlkanir sem
fram hafa komið í umfjöllun um hið svokallaða
galdrafár sem geisaði í Evrópu frá fimmtándu
og fram yfir sautjándu öld, með þekktum afleið-
ingum hér á landi, þar sem 25 Íslendingar voru
um síðir brenndir á báli.
Matthías fjallar fyrst um djöflafræði kirkj-
unnar sem varð hugmyndagrunnur galdraof-
sóknanna víðast hvar í Evrópu, einkum útfrá
hugmyndum um sturlun og sjúkdóma (bls. 343-
353). Dregur hann að því loknu sjónhringinn
heim til Íslands og tekur til við þær sjúkdóms-
kenningar sem hann kallar svo og hafa komið
fram í umfjöllun hérlendra um líðan síra Jóns
Magnússonar og atburðina ömurlegu í botni
Skutulsfjarðar 1656 (bls. 353-420). Verður ekki
hjá því komist hér að gera nokkra grein fyrir
ritgerð Matthíasar og taka afstöðu til hennar í
samhengi við umfjöllun bókarinnar að öðru
leyti.
Nornahamarinn
og áhrif hans
Árið 1486 kom út í Köln, að tilhlutan Inn-
ocentíusar páfa VIII., rit eftir tvo svartmunka,
Jakob Sprenger og Hinrik Kramer að nafni. Rit
þetta, Malleus Maleficarum Maleficas, hefur
verið nefnt Nornahamarinn á íslensku (Summ-
ers 1970/1928). Er óhætt að fullyrða að ekkert
rit hafi haft jafn víðtæk og óhugnanleg áhrif á
galdraofsóknirnar í Evrópu, enda er þar lagður
sá hugmyndafræðilegi grundvöllur sem síðar
var stuðst við í sambandi við rannsókn og með-
ferð galdramála í álfunni. Enda þótt oft sé til
Nornahamarsins vitnað í umfjöllun fræði-
manna um þetta tímabil, hafa efnistökum rits-
ins hvergi mér vitanlega verið gerð ítarleg skil í
íslenskri umræðu, utan einu sinni (Ólína Þor-
varðardóttir 2000, bls. 32-47). Hverjum þeim
sem kynnt hefur sér Nornahamarinn og sögu
hans er þó fullljóst hvílík áhrif hann hafði á skrif
annarra kirkjunnar manna fram á sautjándu
öld. Þetta fer ekki fram hjá Matthíasi Viðari
sem viðurkennir að djöflafræðirit hafi á þessum
tíma verið rituð hvert eftir öðru eftir hentug-
leikum, oft án þess að getið væri heimilda, eins
og hann bendir sjálfur á (bls. 381, nmgr). Hins-
vegar eyðir hann talsverðri orku í að véfengja
að Nornahamarinn hafi haft áhrif á skrif hér-
lendra fræðimanna. Einkum er honum í nöp við
þá hugmynd að séra Páll Björnsson, prófastur í
Selárdal, hafi litið það augum, enda þótt greina
megi allaugljós rittengsl við Nornahamarinn í
einni hans þekktustu ritsmíð, Character bestiæ
(Lýður Björnsson 1976). Þó að Matthías komi
sjálfur auga á þessi tengsl (bls. 394-95) kýs
hann fremur að beina athyglinni að riti Johanns
Weyers De præstigiis dæmonum sem kom út
eftir miðja sextándu öld og er allt að því hundr-
að árum yngra rit en Nornahamarinn. Rök-
semdir Matthíasar fyrir þessum úrslætti eru þó
harla veikar, eftir því sem best verður séð. Ekki
er vitað til þess að rit Johanns Weyers hafi ver-
ið í eigu Páls í Selárdal fremur en Nornaham-
arinn, og hvorugt ritið er að finna í bókaskrá
Brynjólfs biskups Sveinssonar (Jón Helgason
1948). Hinsvegar var Nornahamarinn óumdeilt
höfuðrit evrópskrar djöflafræði, þangað sem
aðrir djöflafræðingar sóttu fróðleik sinn. Það
mun og hafa verið í bókakosti Kaupmannahafn-
arháskóla á sautjándu öld, þangað sem þeir svil-
ar, Páll í Selárdal og Brynjólfur biskup, sóttu
báðir menntun sína, líkt og fleiri íslenskir klerk-
ar. Þau tengsl sem Matthías telur sig sjá við
önnur og yngri rit en Malleus Maleficarum eru
afleiddir þræðir sem leiða til eins og sama upp-
runa: Nornahamarsins.
Merking, skynjun
og galdrasóttir
Matthías heldur því fram að Kirkjubólsmálið
sé til vitnis um að nornahamrar kaþólskra
djöflafræðinga höfðu ekki mikil áhrif hérlendis
(bls. 401). Þessu til stuðnings nefnir hann að
siðaskiptamenn hafi verið seinir til eins og
bókaútgáfa Guðbrands biskups bendi til, en
henni var ætlað að innræta mönnum nýja teg-
und guðrækni og vara fólk við klækjabrögðum
Djöfulsins. Síðan segir Matthías: Um var að
ræða hagnýta boðun sem beindist fyrst og
fremst gegn almennri hjátrú og kreddum, ekki
fordæðuskap og djöfladýrkun, enda brann
svartigaldur ekki á mönnum í líkum mæli og
dulhyggja með miðaldarætur, samkrull kaþ-
ólskra helgisiða og hversdagslegra töfraráða
(bls. 401). Hér er að ýmsu að hyggja, því þó að
áróður hérlendrar klerkastéttar hafi beinst
gegn almennri hjátrú og kreddum má ekki
gleyma því að það var gert með orðræðu djöfla-
fræðinganna og á grundvelli kenninga þeirra
um fordæðuskap og djöfladýrkun, sem jafnvel
var reynt að heimfæra upp á íslenskan veru-
leika.
Umfjöllun Matthíasar um sjúkdómslíkanið
sem hann nefnir svo, er torræð og óljós á köfl-
um. Tilefnið eru kenningar síðari tíma manna
um að þær djöfulsásóknir og kvalir sem sex-
tándu og sautjándu aldar menn töldu sig verða
fyrir af völdum galdrafólks, hafi í reynd verið
sjúkdómar sem menn þeirra tíma gátu ekki
túlkað nema á einn veg, í ljósi þeirrar hug-
myndafræði sem þá reið húsum. Hér á landi
hölluðust fræðimenn að því framan af, að t.d.
síra Jón Magnússon hafi verið haldinn ein-
hverskonar andlegum truflunum og hugsýki
sem lýsti sér í ofsóknarkennd og rangtúlkunum
(Sigurður Nordal 1967, Óttar Guðmundsson
1990, Sigurjón Jónsson 1944). Sú umræða var
færð fram fyrir nokkrum árum, þegar undirrit-
uð tók sér fyrir hendur að greina texta Písl-
arsögunnar með bókmenntafræðilegum aðferð-
um, og þóttist þá sjá að það sem eftir stóð,
þegar frá höfðu verið dregnar túlkanir síra Jóns
sjálfs á líðan sinni, hafi verið böggull eða biti í
kverkum, þeli fyrir brjósti, eyrnaverkur, hita-
tilfinning með hrolli og magnleysi. Með öðrum
orðum: Einkenni inflúensu eða skæðrar kvef-
sóttar sem lagðist yfir Skutulsfjörð veturinn
1655-56 (Ólína Þorvarðardóttir 1992).
Galdur og geðveiki
Greiningaraðferðir á borð við þær sem nú eru
nefndar verða ekki skildar sem viðleitni til þess
að fella heimildir um andlegt frávik sextándu og
sautjándu aldar að sjúkdómaflokkun nútímans,
eins og Matthías Viðar virðist álíta (bls. 380).
Þvert á móti leiða þær í ljós að vefur hugtak-
anna hafi einmitt breyst í tímans rás, eins og
hann bendir á (bls. 380). Hugtök sem áður voru
nefnd djöfulæði eða andseta myndu kallast eitt-
hvað annað nú á dögum, og ekki að ófyrirsynju
sem menn hafa seilst til geðlæknisfræða til að
átta sig á samhengi slíkra lýsinga. Á sama hátt
yrði máttleysistilfinning seint sögð vera djöf-
ullegur átroðningur nú á tímum, eða hlustar-
verkurinn hvæs úr kjafti djöfulsins. Samband
merkingarheims og skynjunar birtist með öðr-
um hætti á sautjándu öld en það gerir nú. Sá
ágreiningur sem hér er reynt að sópa upp við
fyrri tíðar skrif um Píslarsöguna er því ekki til
staðar í reynd. Að svo miklu leyti sem Matthías
virðist sammála samlöndum sínum hirðir hann
þó ekki um að geta þeirra né halda til haga því
sem honum hefur verið lagt í hendur.
Ekki er laust við að ýmsu ægi saman í hug-
takanotkun Matthíasar Viðars. Til dæmis spyr
hann: Eru skortur og vesöld ástæða galdratrú-
ar og sé svo af hverju aðhylltust höfðingjar
hana? Getur samkeppni um aura og áhrif skýrt
útbreiðslu ofsahaturs og manndrápa í fámenn-
um byggðum? (bls. 412). Galdratrúin var ekki
ný af nálinni á sautjándu öld, enda held ég að
fáum hafi hugkvæmst að skýra forsendur henn-
ar með skorti og vesöld. Hún á sér ævafornar
rætur aftur til fyrri menningarstiga og eldri
trúarhátta en þeirra sem tíðkuðust eftir siða-
skipti. Hér hefði verið nær að spyrja um orsakir
galdraótta; þeirrar ofsahræðslu sem virðist
hafa gripið um sig meðal leikra og þó einkum
lærðra við að djöfullinn væri að ná undirtökum í
mannlífinu, hræðslu sem ætla má að sé afleiðing
af umbyltri lífssýn í kjölfar harðneskjulegrar
hugmyndafræði sem vó að undirstöðum eldri
heimsmyndar. Rótgróin galdratrú er ekki or-
sök slíkrar röskunar, öðru máli gegnir um þann
áróður sem kirkjan stóð fyrir og fól í sér afhelg-
un og um leið ummyndun eldri hugmynda og
heimsmyndar. Mannkynssagan geymir mörg
dæmi um ofsóknarfaraldra sem gripið hafa um
sig í samfélögum við innleiðingu nýrrar hug-
myndafræði sem raskar lífsýn fólks. Nægir að
nefna gyðingaofsóknirnar í Þýskalandi og
kommúnistaofsóknirnar á MacCarthy tímanum
sem dæmi um slíkt ójafnvægi, þegar samfélags-
legur ótti við óvininn hefur gripið um sig og for-
sendur traustrar tilveru taka að riða (Trevor
Roper 1970).
Staðreyndir
og vísindaviðhorf
En látum vera þó að kraftmiklir fræðimenn
vilji skapa sér sérstöðu með skrifum sínum.
Verra þykir mér þegar birt er ný ritsmíð með
úreltum upplýsingum, t.a.m. um fjölda galdra-
mála og brennudóma hér á landi. Upplýsingar
sínar um það efni virðist Matthías hafa eftir
Ólafi Davíðssyni, úr hans annars ágætu bók
Galdur og galdramál á Íslandi. Rannsókn Ólafs
Davíðssonar er hundrað ára gömul, þó að hún
hafi ekki verið birt fyrr en 1940-43, og hafa ýmis
kurl komið til grafar síðan þá. Matthías Viðar
heldur því hikstalaust fram að á Íslandi hafi
verið háð 121 galdramál á sautjándu öld (bls.
395), þó að ljóst sé orðið að galdramál fyrir ís-
lenskum dómstólum voru ekki færri en 134 (Ól-
ína Þorvarðardóttir 2000, bls. 317 o.v.). Hann
segir einnig að einungis ein kona hafi verið líf-
látin hérlendis fyrir galdur (bls. 395). Hið rétta
er að heimildir greina frá tveimur líflátum á
galdrakonum (1580 og 1678) en auk þess voru
tvær konur brenndar á báli, önnur fyrir að sjóða
barn í potti (1608), hin fyrir samning við púkann
sem vissulega má skilja sem ásökun um galdur
(1343). Íslendingar hafa því að öllum líkindum
brennt fjórar konur í gegnum tíðina, þar af
tvær fyrir galdur, eina fyrir villutrú (og eða
galdur) og eina fyrir að fremja ódæðisverk sem
sönn refsinorn ef marka má annálabrot Gísla
Oddssonar í þýðingu Jónasar Rafnar þar sem
getið er um barnasuðuna (Ólína Þorvarðardótt-
ir 2000, bls.121-122, 317 o.v.).
BÓKMENNTIR
PÍSLIR Á
BRENNUÖLD
Matthías Viðar
Sæmundsson
Mál og menning hefur gefið út nýja útgáfu hins sígilda
rits Píslarsögu séra Jóns Magnússonar.
Matthías Viðar Sæmundsson sá um útgáfuna. Þórður
Ingi Guðjónsson og Jón Torfason bjuggu viðauka til
prentunar. 439 bls. Reykjavík 2001.