Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2001, Síða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚLÍ 2001
F
RÆÐISTÖRF sem tengjast tón-
list og tónlistarsögu hafa hingað
til ekki verið hátt skrifuð á Ís-
landi. Raunar er að mörgu leyti
skiljanlegt að svo sé ekki, þar sem
Íslendingar hafa löngum verið
bókmenntaþjóð fyrst og fremst.
Þar af leiðir að fræðigreinar eins
og bókmennta- og handritafræði hafa blómstrað
hér á landi meðan fræðileg umræða um aðrar
listgreinar hefur átt erfiðara uppdráttar. Tón-
listin var lengi hornkerling í íslensku menning-
arlífi og því ekki nema von að lítið færi fyrir
þeirri fræðigrein sem lýtur að sögu hennar, tón-
vísindunum.
Það þarf því varla að koma á óvart að einn
helsti fræðimaður okkar á þessu sviði, og einn af
þeim allra fyrstu sem eitthvað fengust við tón-
vísindi að ráði hér á landi, skuli hafa verið borinn
og barnfæddur Þjóðverji. Tónvísindin urðu til
sem fræðigrein í þýskumælandi löndum á síð-
asta fjórðungi 19. aldarinnar og voru háskól-
arnir í Vínarborg og Berlín höfuðvígi hennar. Í
síðarnefndu borginni komst Róbert Abraham
fyrst í kynni við tónvísindin á unglingsárum sín-
um, þótt hann legði þau ekki fyrir sig fyrr en
löngu síðar og þá í fjarlægu landi. Það er raunar
athyglisvert að hugsa til þess að ólíkt þeim Vic-
tori Urbancic og Heinz Edelstein, sem báðir
höfðu lokið doktorsprófi í tónvísindum við kom-
una til Íslands en hurfu hér að öðrum störfum,
var Róbert nokkurn veginn sjálfmenntaður í
tónvísindum og hóf ekki vinnu sína í faginu fyrr
en eftir að hingað til lands var komið.
Frá Berlín til Akureyrar
Róbert fæddist í Berlín 17. maí 1912. Þar ólst
hann upp á miklu menningarheimili þar sem
fjölskyldan lifði öll og hrærðist í tónlist.
Móðir hans, Lise Golm, var listmálari en faðir
hans, Ottó Abraham, var læknir. Auk læknis-
starfanna var hann einnig mikilvirkur fræði-
maður á sviði tónlistarsálfræði og er verka hans
enn getið í helstu uppsláttarritum um tónlist.
Róbert lagði stund á píanónám frá barnsaldri og
tók einnig að semja tónverk ungur að árum.
Fyrsta ópusnúmerið leit dagsins ljós árið 1919
(þegar Róbert var sjö ára) og fyrstu sinfóníuna
samdi hann fimm árum síðar. Hann lauk stúd-
entsprófi frá Falke-Realgymnasium í heima-
borg sinni 1931 og stundaði að því loknu nám við
heimspekideild Friedrich Wilhelm-háskólans
auk þess sem hann hélt áfram tónlistarnámi við
Tónlistarháskólann í Berlín.
Á æskuárum sínum í Berlín var Róbert í nán-
um tengslum við framámenn í þýsku tónlistar-
lífi. Hann var t.d. vel kunnugur Wilhelm Furt-
wängler sem um þær mundir var aðalhljóm-
sveitarstjóri Berlínarfílharmóníunnar. Þá var
hljómsveitarstjórinn Bruno Walter góður vinur
Róberts allt þar til Walter féll frá árið 1962. Eft-
ir andlát Walters var Róbert gefinn einn af tón-
sprotum meistarans sem hann varðveitti síðan
eins og helgan dóm.
Róbert var kominn af gyðingum í báðar ættir
en fjölskyldur foreldra hans höfðu fyrir löngu
tekið kristna trú. Hann hlaut kristilegt uppeldi
og eftir því sem hann sjálfur sagði frá var það
„yfirleitt ekkert frábrugðið því, sem algengt var
um aðra þýzka unglinga, enda hugsaði ég ekki
oftar né öðruvísi um það á æskuárunum að ég
væri Gyðingur, en reykvískur drengur að hann
sé fæddur af norðlenzku foreldri“. Hvað sem
þessu leið var honum ekki lengur vært í Berlín
eftir valdatöku nasista.
Árið 1934 hélt Róbert því til Parísar og hélt
áfram námi þar með aðaláherslu á tónsmíðar og
hljómsveitarstjórn. Þar tók hann m.a. þátt í
„Session d’Études“ (meistarabekk fyrir nem-
endur í hljómsveitarstjórn) hjá hinum þekkta
stjórnanda Hermann Scherchen.
Veturinn 1934-35 dvaldist Róbert í Kaup-
mannahöfn þar sem komið hafði til tals að hann
fengi stöðu hljómsveitarstjóra við danska út-
varpið.
Svo fór þó ekki þar sem tónlistin í dagskrá út-
varpsins var um þær mundir skorin niður og
starfinu breytt. Hann fékk þó ýmis verkefni
sem hljómsveitarstjóri og stjórnaði m.a. tón-
leikaröð í Carlsberg-Glyptótekinu sem bar
yfirskriftina „Fra barok til klassik“. Í Kaup-
mannahöfn komst Róbert í kynni við dr. Lis Ja-
cobsen norrænufræðing sem vakti áhuga hans á
íslensku þjóðinni og menningu hennar. Sveinn
Björnsson var þá sendiherra Íslands í Kaup-
mannahöfn og sagði hann síðar frá því að í
sendiráðið hefði komið ungur maður að leita sér
upplýsinga um land og þjóð. Lét maðurinn í ljós
þá ósk sína að halda til Íslands til að starfa að
tónlistarmálum.
Sendiherrann reyndi varfærnislega að skýra
út fyrir honum að þar væri sennilega lítið verk-
svið fyrir mann með svo mikla menntun; þar
væri engin hljómsveit og tónlistarlíf allt enn í
reifum. „Ég ætti þá eitthvað að geta hjálpað til
við uppbygginguna,“ svaraði Róbert, og þar
með voru örlög hans ráðin.
Við komuna til Reykjavíkur haustið 1935
gekk Róbert beint á fund Páls Ísólfssonar sem
ráðlagði honum að setjast að á Akureyri. Róbert
fór að ráðum hans og hóf að kenna á píanó við
Tónlistarskólann þar auk þess sem hann kenndi
þýsku í einkatímum. Um veturinn hélt hann
nokkra píanótónleika og ári síðar stofnaði hann
blandaðan kór sem nefndur var „Samkór Ró-
berts Abrahams“. Róbert gat verið tilfinninga-
næmur stjórnandi og þoldi engum að misþyrma
tónlist í sín eyru. Átti hann það jafnvel til, sér-
staklega á yngri árum sínum, að slá af og byrja á
nýjan leik ef eitthvað fór úrskeiðis í flutningn-
um, jafnvel á tónleikunum sjálfum. Sagan segir
að á Akureyrarárunum hafi Róbert reiðst á kór-
æfingu þar sem verið var að æfa Liebeslieder-
valsana eftir Brahms og hafi hann strunsað út
úr salnum, ómyrkur í máli. Þá orti Kristján frá
Djúpalæk, sem var einn kórfélaga:
Óma lögin eftir Brahms, undurþýð og dreymin,
ásamt skömmum Abrahams útí himingeiminn.
Róbert fór ekki varhluta af tortryggni í garð
útlendinga fyrstu ár sín hér á landi. Með stofnun
Samkórsins ávann Róbert sér t.d. óvild Björg-
vins Guðmundssonar, tónskálds og kórstjóra,
sem hafði stofnað Kantötukór Akureyrar 1932.
Sá kór var þá eini blandaði kórinn á Akureyri
(og raunar einn af örfáum sjálfstætt starfandi
blönduðum kórum á landinu), og Björgvin leit á
kórstarf Róberts sem persónulega ögrun og
ógnun við eigið starf. Í óútgefnu handriti Björg-
vins að sögu Kantötukórs Akureyrar skrifar
hann m.a.: „Það átti að nota þennan Gyðing sem
vitanlega hefur eingöngu útlend verk á boðstól-
um til að eyðileggja Kantötukórinn og kollvarpa
starfi hans“. Ekki varð þó kórstarf Róberts til
þess að kór Björgvins legðist niður. Hins vegar
tók Róbert fljótt að ókyrrast, enda varla auðvelt
fyrir útlending að falla inn í svo lítið bæjarfélag
á þeim árum. Sjálfur sagði hann síðar að það
væri „einkennileg tilviljun, að ég varð persónu-
lega aldrei fyrir neinu aðkasti vegna ætternis
míns fyrr en norður á Akureyri, en þar orguðu
einu sinni tveir drukknir menn á eftir mér, að ég
væri „helvítis Gyðingur“.“.
Árið 1940 hélt Róbert til Reykjavíkur ásamt
móður sinni, sem hafði tekist að komast hingað
til lands frá Þýskalandi skömmu áður en stríðið
skall á. Hún dvaldist hér á landi í nokkur ár en
hélt síðar til Bandaríkjanna þar sem bróðir Ró-
berts kenndi tónlistarmannfræði við Berkeley-
háskólann í Kaliforníu. Eftir komuna til Reykja-
víkur starfaði Róbert fyrst um sinn hjá breska
hernum auk þess sem hann kenndi á píanó og
tónfræði í einkatímum. Hann hélt nokkur út-
varpserindi um tónlist og tónlistarsögu og var
einnig söngkennari í Menntaskólanum í
Reykjavík um tveggja ára skeið.
Róbert lét sífellt meira til sín taka á sviði kór-
stjórnar og fyrsta áratuginn sem hann bjó í höf-
uðstaðnum stjórnaði hann t.d. Söngfélaginu
Hörpu (sem flutti „Árstíðirnar“ eftir Haydn
undir hans stjórn), Kór iðnaðarmanna (sem
hann stjórnaði á Lýðveldishátíðinni 1944) og
Samkór Reykjavíkur. Eitt stærsta skrefið í
sögu blandaðra kóra á Íslandi fram til þess tíma
var stigið með stofnun Útvarpskórsins árið
1947. Kórinn starfaði raunar ekki nema í tvö ár
en hér var um að ræða fyrsta „semi-profess-
ional“ kórinn á Íslandi, kammerkór skipaðan
völdu söngfólki. Róbert var stjórnandi kórsins
frá upphafi. Kórinn æfði tvisvar í viku og aðra
hverja viku söng hann nýja efnisskrá í Ríkisút-
varpið, auk þess sem hann hélt sjálfstæða tón-
leika eftir því sem efni stóðu til.
Vorið 1942 kvæntist Róbert Guðríði Magn-
úsdóttur (1918-1990), kennara við Austurbæj-
arskólann. Sú farsæld sem einkenndi öll hans
störf ríkti einnig í einkalífi Róberts. Guðríður
var stoð hans og stytta, „húsbóndi minn og
bankastjóri“ eins og hann kallaði hana sjálfur,
og án hennar hefði honum sennilega aldrei tek-
ist að helga sig hugðarefnum sínum jafn ein-
arðlega og raun bar vitni. Róbert var yngstur
þeirra þriggja tónlistarmanna sem fjallað hefur
verið um í þessum greinaflokki og sá eini sem
kom hingað til lands ókvæntur og barnlaus.
Kannski hefur það að einhverju leyti hvatt hann
til að aðlagast landi og þjóð eins vel og hægt var,
enda var það mál þeirra sem til þekktu að Ró-
bert væri meiri Íslendingur en flestir þeir sem
hér væru bornir og barnfæddir. Íslensku lærði
hann bæði fljótt og vel, svo að fáir samtímamenn
hans á Íslandi urðu honum ritfærari á hana. Þar
naut hann fyrst og fremst góðrar aðstoðar vina
sinna við Menntaskólann á Akureyri, sérstak-
lega þeirra Þórarins Björnssonar skólameistara
og Halldórs Halldórssonar prófessors sem var
einn af hans nánustu vinum. Það menningarlega
umhverfi sem Róbert hrærðist í meðal vina
sinna á Akureyri hefur vafalaust átt þátt í því
hversu handgenginn hann varð íslenskri menn-
ingu. Róbert fékk íslenskan ríkisborgararétt
1947 og um svipað leyti tók hann ótilneyddur að
kenna sig við föður sinn. Árið 1951 sagði hann í
viðtali: „Ég vona, að því íslenzkari sem ég verð,
því betur geti ég goldið þessu landi mínu fóst-
urlaunin“.
Kórstjóri og
fræðimaður
Þegar litið er yfir starfsferil Róberts eftir
komuna til Reykjavíkur sést glöggt hversu fjöl-
hæfur starfskraftur hann hefur verið: kórstjóri,
Frá doktorsvörn Róberts í Háskóla Íslands 10. októ
Háskólan
Róbert ásamt Guðríði konu s
Á FLÓTTA UNDAN HAKAKROSSINUM – 3. HLUTI
RÓBERT A.
OTTÓSSON
„Róbert var margslunginn persónuleiki, enda sam-
einuðust í honum hinn strangi agi vísindanna og
upphafin sköpunargleði listarinnar. Eitt einkenndi
þó öll störf hans öðru fremur: hin djúpa virðing sem
hann bar fyrir listinni sem hann hafði helgað
krafta sína allt frá barnæsku.“
E F T I R Á R N A H E I M I I N G Ó L F S S O N