Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2001, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. OKTÓBER 2001
A
Ð ÞVÍ er ég best veit hafa
einungis þrjár skáldsögur
eftir Nóbelsskáldið Halldór
Laxness (1902–98) komið
út á grísku, Salka Valka,
Heimsljós og Íslands-
klukkan, allar þýddar úr
þýsku í lok sjötta áratugar
liðinnar aldar. Einnig munu tvær smásögur
hans hafa birst á grísku. Eina bókin sem snúið
hefur verið beint af íslensku á grísku var ljóða-
safn eftir mig, Dauði Baldurs og önnur ljóð,
þýtt af ljóðskáldinu G.S. Patríarkeas í sam-
vinnu við höfundinn og gefið út í Aþenu 1960.
Það hlaut mjög hlýjar viðtökur af skáldum á
borð við Seferís, Elýtís og Varvitsíótís. Síðan
ekki söguna meir, nema ég frétti í gær að von
væri á barnabókinni Ég heiti Blíðfinnur eftir
Þorvald Þorsteinsson í grískri þýðingu á næsta
ári. Hún er þýdd úr ensku.
Þegar sögunni víkur að íslenskum þýðingum
á grískum verkum blasir við allt önnur mynd.
Til sanns vegar má færa að rekja megi fyrstu
nútímabókmenntir Íslendinga til Hómers, ef
„fyrstu nútímabókmenntir“ merkja vatnaskilin
sem urðu snemma á 19du öld um svipað leyti og
ljóðskáldið Díónýsíos Sólómos innleiddi grískar
nútímabókmenntir. Maðurinn sem átti stærst-
an þátt í þeim sögulegu þáttaskilum var klass-
ískur fræðimaður og ljóðskáld að nafni Svein-
björn Egilsson (1791–1852) sem á árunum 1819
til 1846 var rektor einustu æðri menntastofn-
unar í landinu og bjó nemendur undir háskóla-
nám í Kaupmannahöfn. Hann var bæði orðlagð-
ur fræðimaður í latneskum fræðum og kunnur
orðabókarhöfundur, var meðal annars einn
helsti þýðandi Scripta historica Islandorum,
sem kom út í 12 bindum á árunum 1828–46, og
höfundur Lexicon poëticum sem kom út 1860.
Gríska var á námskrá skólans frá aldamótum
1600 framtil 1904, og Sveinbjörn kenndi málið
nemendum sínum, sem sumir hverjir áttu eftir
að verða helstu skáld þjóðarinnar á komandi
áratugum. Ein af aðferðum hans við kennsluna
var að þýða á óbundið mál bæði Ilíonskviðu og
Odysseifskviðu og lesa þýðingarnar fyrir nem-
endurna. Undir ævilokin þýddi hann líka Odys-
seifskviðu á bundið mál, en fékk ekki lokið við
hana. Sonur hans, skáldið Benedikt Gröndal
(1827–1907), lauk verkinu sem var gefið út á ár-
unum 1853–54. Hinsvegar var lausmálsþýðing-
in á Ilíonskviðu ekki gefin út fyrren 1855, og
síðan endurútgefin 1949 og 1973. Lausamáls-
þýðingin á Odysseifskviðu kom fyrst á þrykk
árið 1912 og var endurútgefin 1948 og 1973.
Þessar tvær lausamálsþýðingar á snilldarverk-
um Hómers reyndust marka kaflaskil í íslensk-
um bókmenntum, meðþví þær hurfu aftur að
uppsprettum tungunnar og endurnýjuðu rit-
málið sem öldum saman hafði verið mengað
málfræðilegum og setningafræðilegum dönsku-
slettum. Þýðingarnar hafa haft ómæld áhrif á
seinni tíma bókmenntir Íslendinga, og jafnvel
enn þann dag í dag, hálfri annarri öld eftirað
þær komu fyrst fram, eru þær lesnar einsog
tærustu samtímabókmenntir.
Margir af sporgöngumönnum Sveinbjarnar
Egilssonar, einkanlega skáldin Steingrímur
Thorsteinsson (1820–96) og Grímur Thomsen
(1831–1913), þýddu forngrísk ljóð með minn-
isverðum árangri. Meðal grískra skálda sem
þannig voru kynnt íslenskum lesendum með
dreifðum þýðingum í tímaritum og safnritum
voru Sapfó, Alkeos, Alkman, Anakreon, Arkí-
lokkos, Bíon (Víon), Kallímakkos, Mímnermos,
Moskos, Pindaros, Símonídes og Þeókrítos.
Sumar af þýðingum Steingríms Thorsteinsson-
ar á fornum höfundum komu ekki á prent fyrr-
en löngu eftir dauða hans. Dæmisögur Esóps
birtust 1895 og voru gefnar út aftur 1904 og
1942. Karon eða áhorfendur eftir Lúkíanos
birtist 1945 [Skírnir], en Samdrykkjan eftir
Platon kom ekki út fyrren 1959. Önnur grísk
verk sem prentuð voru á 19du öld voru Sögur
Sólons hins spaka, löggjafa Aþenuborgar-
manna, og Platons heimspekings, þýddar af
Jóni Espólín (1858) og Austurför Kýrosar eftir
Xenófon í þýðingu Halldórs Kr. Friðrikssonar
og Gísla Magnússonar (1867).
Á 20stu öld varð hægfara þróun í þýðingum
grískra verka á íslensku og náði hámarki með
einskonar grískri „vakningu“ á liðnum aldar-
þriðjungi. Snemma á öldinni gerði fræðimað-
urinn, skáldið og orðabókarhöfundurinn Sigfús
Blöndal (1874–1950) garðinn frægan með
fyrstu þýðingu á forngrískum harmleik, Bak-
kynjunum eftir Evrípídes, sem kom út árið
1923. Að honum látnum kom frá hans hendi hin
einstæða Væringjasaga (1954) sem fjallar um
norræna kappa í lífverði keisaranna í Mikla-
garði á 10ndu og 11tu öld.
Í kjölfar Blöndals kom fræðimaðurinn og
skólastjórinn dr. Jón Gíslason (1909–79) og gaf í
öndverðu út kennslubókina Goðafræði Grikkja
og Rómverja (1944), en varði síðan frístundum
sínum til að þýða og gefa út lausamálsþýðingar
á forngrískum harmleikjum, í mörgum tilvikum
með ýtarlegum formálum um leikmenntir
Grikkja til forna. Samtals gaf hann út þýðingar
á 13 harmleikjum í 7 bindum á árunum 1961–
1978. Þeir voru Antígóna, Agamemnon, Óres-
teia, Persar, Prómeþeifur fjötraður, Sjö gegn
Þebu, Alkestis, Medea. Hippólýtos, Oidipús
konungur og Oidipús í Kólónos. Jón Gíslason
var hvorki skáld né skapandi rithöfundur,
þannig að engin af þýðingum hans þótti hæfa
leiksviði, en þær eru til vitnis um fræðilega holl-
ustu hans og uppeldislega einbeitni, og teljast á
sinn hátt markvert brautryðjandaverk.
Rúmri öld eftir Sveinbjörn Egilsson kom
frammá sjónarsviðið annar snilldarandi. Sá var
Helgi Hálfdanarson (f. 1911), lyfjafræðingur
sem á fimmtugsaldri hafði getið sér orð fyrir
frábærar ljóðaþýðingar og vann sér það líka til
ágætis að þýða öll leikrit Williams Shake-
speares á íslensku. Það átak hófst með þýðingu
á Sem yður þóknast fyrir Þjóðleikhúsið 1951, og
hélt síðan áfram þartil öll 37 leikrit meistarans
birtust í 8 þykkum bindum á árunum 1982 til
1991. Leikfélag Reykjavíkur leitaði líka til hans
og bað hann þýða Antígónu eftir Sófókles á
bundið mál fyrir leiksvið, sem hann og gerði við
frábærar undirtektir jafnt leikhúsgesta sem
gagnrýnenda. Leikurinn var sviðsettur 1970 og
gefinn út á prenti 1975. Síðan þýddi hann bæði
Ödípús konung og Ödípús í Kólónos, sem komu
út 1978 og 1979, og þvínæst Óresteiu (Agamem-
non, Sáttafórn og Hollvætti) eftir Eskýlos, sem
var sviðsett og gefin út 1983 – sama ár og fjórar
heimsfrægar sviðsetningar á þríleiknum komu
fyrir sjónir leikhúsgesta. Hann var settur á svið
af Peter Stein í Schaubühne í Berlín, Peter Hall
í Þjóðleikhúsinu í London, Tadasji Suzuki í
Skot-leikhúsinu í Tókýó og Karolos Koun í
Aþenu. Og sjö árum síðar, 1990, birtust allir
varðveittir grískir harmleikir, 32 talsins að
meðtöldum púkaleiknum Jötninum eftir Evr-
ípídes, í einu stóru bindi, 1200 blaðsíður. Þar-
með hafði Helgi Hálfdanarson unnið annað
ótrúlegt stórvirki. Þýðingar hans eru ekki ein-
asta gæddar frábærum ljóðrænum þokka, held-
ur hæfa þær flutningi af leiksviði einsog best
verður á kosið að mati margra dómbærra leik-
húsmanna. Hitt er kannski ennþá merkilegra,
að Helgi Hálfdanarson kann að eigin sögn enga
grísku, en notaði þýðingar á tungumálum sem
hann kann, og að sögn fræðimanna eru þýð-
ingar hans svo trúar frumtextanum, bæði um
merkingu og bragarhætti, að betur verður tæp-
lega gert. Seinna sneri Helgi Kóraninum á ís-
lensku og varpaði fram þessari glettnu athuga-
semd í eftirmála: „Þýðandi þessarar bókar
hefur stundum kallað það sérgrein sína að þýða
úr málum sem hann skilur ekki.“
Íslendingar hafa líka fengið nasasjón af Ari-
stófanesi fyrir tilverknað fræðimannsins og
skáldsins Kristjáns Árnasonar (f. 1934). Hann
tók við af mér sem formaður Grikklandsvina-
félagsns Hellas, sem stofnað var árið 1985.
Kristján þýddi gamanleikina Lýsiströtu og
Þingkonurnar sem báðir hafa verið sviðsettir
og komu út á bók 1985. Lýsistrata hefur reynd-
ar verið sviðsett nokkrum sinnum síðan 1972 og
jafnan átt miklum vinsældum að fagna hjá leik-
húsgestum jafnt sem gagnrýnendum.
Ef við snúum okkur að forngrískri heim-
speki, þá höfum við aðra og engu veigaminni
vísbendingu um grísku „vakninguna“ sem vikið
var að hér að framan. Hópur yngri og eldri
fræðimanna hefur á síðustu þremur áratugum
tekið sér fyrir hendur að kynna samlöndum sín-
um helstu verk hinna fornu heimspekinga.
Frumkvöðull þessa framtaks var heim-
spekiprófessorinn Þorsteinn Gylfason (f. 1942)
sem árið 1973 hóf að ritstýra og gefa út safn
þýddra fræðirita undir samheitinu „Lærdóms-
rit Bókmenntafélagsins“. Meðal grískra rita í
safninu eru eftirfarandi sjö verk eftir Platon:
Málsvörn Sókratesar, Kríton og Faídon í einu
bindi (1973), Gorgías (1977), Menón (1985), Rík-
ið I–II (1991) og Samdrykkjan (1999). Fyrsta
bindið var þýtt af Sigurði Nordal og Þorsteini
Gylfasyni, Menón var gömul þýðing Svein-
bjarnar Egilssonar, en hin þrjú ritin þýddi Eyj-
ólfur Kjalar Emilsson sem nú er prófessor í
Osló.
Fimm af ritum Aristótelesar hafa komið út
hjá Bókmenntafélaginu: Um skáldskaparlistina
(1976) í þýðingu Kristjáns Árnasonar, Um sál-
ina (1985) í þýðingu Sigurjóns Björnssonar sál-
fræðings, Umsagnir (1992) í þýðingu Sigurjóns
Halldórssonar, Siðfræði Níkomakkosar I–II
(1995) og Frumspekin I (1999) í þýðingu Svav-
ars Hrafns Svavarssonar. Tveir síðastnefndu
þýðendurnir eru ungir fræðimenn. Loks hefur
þriðji ungi fræðimaðurinn, Gottskálk Þór Jóns-
son, þýtt Manngerðir eftir Þeófrastos (1990).
Áðuren „vakningin“ hófst höfðu komið út
þrjú rit sem ekki má gleyma. Sálfræðingurinn
og skólastjórinn Broddi Jóhannesson (1916–94)
birti árið 1955 rit Epiktets, Hver er sinnar gæfu
smiður, og bekkjarbróðir minn, Friðrik Þórð-
arson (f. 1928), þýddi Grískar þjóðsögur og æf-
intýri (1962) og Söguna af Dafnis og Klói eftir
Longus (1966).
Verk sem átti talsverðum vinsældum að
fagna á Íslandi var tveggja binda sagnfræðiritið
Grikkland hið forna I–II eftir Will Durant í
þýðingu dr. Jónasar Kristjánssonar. Fyrra
bindið kom út 1967 og það seinna 1979. Árið
1979 kom líka út ný þýðing á Dæmisögum
Esóps, gerð af skáldinu Þorsteini frá Hamri (f.
1938).
Loks víkur sögunni að þýðingum grískra
samtímabókmennta og umfjöllun um Grikkland
nútímans. Ég hef birt tvær ferðabækur um
Grikkland, Gríska reisudaga (1953) og Grikk-
landsgaldur (1992). Ég var sömuleiðis einn af
ritstjórum safnritsins Grikkland ár og síð, sem
kom út 1991. Það hefur að geyma 26 ritgerðir
eftir 22 höfunda sem fjalla um flesta þætti
grískrar menningar frá upphafi vega framtil
dagsins í dag. Þar eru líka birtar þýðingar á 14
ljóðum eftir fornskáldin sem fyrr voru nefnd
ásamt 12 þýðingum á ljóðum eftir þá Kavafis
(5), Seferís (3), Elýtís (2) og Ritsos (2).
Meðal þýðinga minna á grískum samtíma-
bókmenntum eru skáldsagan Sól dauðans eftir
Pandelís Prevelakís (1964), ljóðabálkurinn Goð-
saga eftir Gíorgos Seferís (1967) og Naktir
stóðum við – Fimm grísk nútímaskáld (1975).
Skáldin sem þar koma við sögu eru Seferís,
Gatsos, Ritsos, Papakongos og Kindýnis. Bókin
er myndskreytt af Mínos Argýrakís. Loks
þýddi ég úr ensku bókina Goð, menn og mein-
vættir úr grískum sögnum eftir Michael Gibson
með myndskreytingum eftir Giovanni Caselli.
Í þessari löngu upptalningu sakna áheyrend-
ur þess vísast að Nikos Kazantzakis hefur ekki
verið nefndur á nafn. Því fer samt fjarri að hann
hafi farið framhjá Íslendingum. Tvær af skáld-
sögum hans hafa verið gefnar út á Íslandi og
notið mikilla vinsælda. Frelsið eða dauðann var
þýdd úr ensku af Skúla Bjarkan og kom út
1957. Alexis Sorbas var þýdd úr þýsku af Þor-
geiri Þorgeirssyni og kom út 1967. Þriðja skáld-
sagan, Síðasta freistingin, var þýdd úr ensku af
lækninum Kristni Björnssyni og lesin af mér
sem framhaldssaga í íslenska Ríkisútvarpinu
1981, en mér hefur ekki enn tekist að finna út-
gefanda þessarar hrífandi og umdeildu sögu um
líf Krists.
Sé litið yfir síðustu fjóra áratugi, hafa sam-
tals verið þýdd úr grísku á íslensku 55 verk og
19 þeirra komið út í tvígang. Að auki hafa komið
út fimm bækur um Grikkland fyrr og nú, þrjár
þýddar og tvær frumsamdar. Getur það þá kall-
ast goðgá að tala um gríska „vakningu“ á Ís-
landi?
Í samhengi við „vakninguna“ er kannski ekki
úr vegi að geta þess, að Ríkisútvarpið helgaði
fyrri helming ársins 1992 vikulegum þáttum um
Grikkland með fyrirlestrum, upplestrum á
fornum og nýjum textum og grískri tónlist. Í
janúar 1996 var líka efnt til einstæðra hljóm-
leika í einu af minni leikhúsum höfuðstaðarins
þarsem ljóð og lög eftir Míkis Þeódórakís voru
kynnt. Þar söng íslensk söngkona bæði á grísku
og íslensku við undirleik píanós og bouzoukís,
en heyrnarlaus kona túlkaði söngvana með lát-
bragði – sem hafði aldrei fyrr verið gert á Ís-
landi og reyndist mjög áhrifaríkt. Ég var kynn-
ir á þessum sérstæðu hljómleikum, sem ráðgert
var að endurtaka svosem tíu sinnum, en þeir
urðu svo vinsælir að haldið var áfram fyrir fullu
húsi frammá vor og þráðurinn tekinn upp aftur
um haustið í nálægu bæjarfélagi, aukþess sem
farið var á tvo staði útá landsbyggðinni.
Meðþví íbúafjöldi Íslands er einungis kring-
um 280.000, kann ýmsa Grikki að undra, að
þessi fámenna og fjarlæga eyþjóð á mörkum
hins byggilega heims skuli hafa lagt svo ríka
áherslu á að treysta böndin sem tengja saman
þjóðirnar tvær. Að sjálfsögðu liggja til þess
augljósar menningarlegar ástæður, en orsak-
irnar eru líka sögulegar og tilfinningalegar.
Báðar þjóðir státa af „gullöld“ sem var und-
anfari langra alda erlendrar kúgunar og mis-
réttis. Báðar komu þær tiltölulega seint inní
samfélag frjálsra þjóða, Grikkland í byrjun
19du aldar, Ísland á öndverðri 20stu öld, og
hafa leitast við að vinna upp hinar „týndu aldir“.
Þaráofan – og það kann að láta kynlega í eyrum
margra viðstaddra – telja margir sem eru til-
tölulega vel kunngir báðum þjóðum, þeirra á
meðal ég sjálfur, að Grikkjum og Íslendingum
svipi í mörgu tilliti einkennilega saman, bæði í
viðhorfum, hátterni, siðvenjum og umfram allt í
ástríðufullum áhuga á pólitík. Gestrisni var
óskráð en heilagt lögmál í báðum löndum frá
upphafi vega: ekkert var til sparað að veita
ókunnum aðkomumanni eða góðum gesti kon-
unglegar viðtökur. Þetta hefur enn á ný ásann-
ast með atlætinu sem forseti Íslands og föru-
neyti hans njóta í Aþenu þessa dagana.
Erindi flutt á grísku við opnun Laxnesssýn-
ingar í Aþenu 18. september sl.
BÓKMENNTALEG SAMSKIPTI
GRIKKJA OG ÍSLENDINGA
Höfundur er rithöfundur.
Pandelís Prevelakís Jannís RitsosNíkos Kazantzakis Georgos Seferís
E F T I R S I G U R Ð A . M A G N Ú S S O N
„Sé litið yfir síðustu fjóra áratugi, hafa samtals
verið þýdd úr grísku á íslensku 55 verk og 19
þeirra komið út í tvígang. Að auki hafa komið út
fimm bækur um Grikkland fyrr og nú, þrjár þýddar
og tvær frumsamdar. Getur það þá kallast goðgá
að tala um gríska „vakningu“ á Íslandi?“