Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.2001, Blaðsíða 11

Hvers vegna eru
afbrotamenn
settir í fangelsi?
Hvers vegna eru afbrotamenn
settir í fangelsi?
SVAR: Fangelsi er tiltölulega nýtt úrræði til
lausnar á vanda vegna afbrota í samfélaginu.
Franski þjóðfélagshugsuðurinn Michel Fouc-
ault hélt því fram að refsingar hefðu áður fyrr
beinst að líkamanum en síðan hefði sálin tekið
við sem viðfang refsingarinnar. Þetta birtist
okkur í margvíslegum líkamlegum refsingum
fyrri tíma eins og húðstrýkingum, brenni-
merkingum og aflimunum en varðhald eða
vistun til lengri tíma var fátíðara úrræði.
Skógganga eða útlegð brotamanna tíðkaðist
þó sums staðar, meðal annars hér á landi á
þjóðveldisöld. Í dag er hins vegar algengara
að dómþolar þurfi að verja fyrirfram skil-
greindum tíma í vist eða gæslu bak við lás og
slá og dýrmætur tími tapast því frá hringiðu
samfélagsins á meðan.
Skipta má markmiðum fangelsa í fernt. Af-
plánun í fangelsi tekur brotamanninn úr um-
ferð og hann getur þar af leiðandi ekki valdið
öðrum borgurum tjóni á meðan. Fangelsisvist
felur að auki í sér tilhlýðilega refsingu um leið
og vistin er víti til varnaðar fyrir aðra í sam-
félaginu. Að síðustu felur fangavist í sér
möguleika á endurhæfingu eða meðferð brota-
mannsins sem getur snúið út í samfélagið sem
breyttur og bættur þegn að aflokinni af-
plánun.
Á Íslandi eru að jafnaði um 100 ein-
staklingar í fangelsi á hverjum tíma og er
fangafjöldi hér einn sá minnsti í V-Evrópu
miðað við mannfjölda.
Á síðustu árum hafa komið fram ný refsiúr-
ræði sem komið hafa í stað hefðbundinnar
fangelsisvistar. Nefna má vistun á sambýlum
eins og áfangaheimili Verndar, þar sem vistin
er bundin tilteknum skilyrðum svo sem að við-
komandi stundi vinnu eða nám, greiði húsa-
leigu og sé bundinn heimilinu tilteknar stundir
á sólarhring.
Samfélagsþjónusta er annað úrræði sem
fest hefur í sessi hér á landi á síðustu árum.
Dómþolar geta sótt um að afplána dóm sem
kveður á um allt að sex mánaða refsivist í
fangelsi með því að inna af hendi sjálfboða-
vinnu í þágu samfélagsins í stað fangavistar.
Úrræði af þessu tagi fela í sér minni tilkostnað
fyrir ríkisvaldið og gefa dómþolum um leið
aukna möguleika á að viðhalda eðlilegum
tengslum við aðra í samfélaginu.
Margar rannsóknir hafa verið gerðar á aft-
urhvarfi brotamanna til afbrotahegðunar eftir
að afplánun lýkur. Niðurstöður benda til að
ítrekunartíðni þeirra sem ljúka fangavist á Ís-
landi sé mjög svipuð því sem tíðkast meðal
annarra þjóða, jafnvel þó að sumar þessara
þjóða beiti talsvert þyngri refsingum en við
Íslendingar. Engin merki sjást um að þyngri
refsingar dragi úr ítrekunartíðni en vísbend-
ingar eru um hið gagnstæða.
Nýrri úrræði í réttarkerfinu, eins og sam-
félagsþjónusta og beiting skilorðsbundinna
dóma, hafa því ekki leitt til aukinnar ítrek-
unartíðni íslenskra afbrotamanna og eiga því
hiklaust heima innan viðurlagakerfisins ásamt
öðrum úrræðum.
Helgi Gunnlaugsson, dósent í félagsfræði við Háskóla
Íslands.
Hvaða íþróttir
stunduðu víkingar?
SVAR: Fornmenn lögðu þann skilning í íþrótt-
ir að þær væru margvíslegir og aðdáunar-
verðir hæfileikar sem hægt væri að rækta með
sér, svo sem handverk, listir, leikir, lögspeki
og bókvísi. Hægt er að greina tilhneigingu til
að eigna yfirstéttinni íþróttaiðkun því ekki
kemur fram að verslun og bústörf teljist til
íþrótta.
Í heimsókn Þórs til Útgarða-Loka í Snorra
Eddu er talað um íþróttir þegar sagt er frá át-
keppni, kapphlaupi, kappdrykkju og glímu.
Rögnvaldur kali Orkneyjajarl og Haraldur
konungur Sigurðarson yrkja um hesta-
mennsku, sund, skáldskap, tafl, rúnir, bókvísi,
smíðar, skíðamennsku, róðra og hörpuleik
sem íþróttir sínar, og frægur er mannjafnaður
Noregskonunganna Eysteins og Sigurðar í
Magnússona sögu Heimskringlu þar sem þeir
miklast af glímu, sundi, skautahlaupi, bogfimi,
skíðakunnáttu, lögprettum og mælsku – sem
íþróttum.
Í sömu sögu er sagt frá Haraldi gilla sem
kemur frá Suðureyjum til Noregs fullvaxinn
maður. Haraldur ber með sér ýmsa framandi
siði gelískra þjóða til Noregs, hefur mjög bún-
að írskan, stutt klæði og léttklæddur. Stirt var
honum norrænt mál, kylfdi mjög til orðanna
og höfðu margir menn það mjög að spotti.
Haraldur sannar sig þó með íþróttum sínum
þegar hann veðjar við Magnús konungsson
um að hann muni hlaupa hraðar en Magnús
geti riðið hesti sínum. Haraldur rennur skeið-
ið og hefur betur en þegar Sigurður konungur
fréttir þetta skammar hann son sinn með
þessum orðum:
Þér kallið Harald heimskan en mér þykir þú
fól. Ekki kanntu utanlandssiðu manna. Vissir
þú það eigi fyrr að utanlandsmenn temja sig
við aðrar íþróttir en kýla drykk eða gera sig
æran og ófæran og vita þá ekki til manns?
Ólafur konungur Tryggvason var og „mest-
ur íþróttamaður í Noregi“, kleif fjöll og gekk
eftir árum útbyrðis er menn hans reru á Orm-
inum og hann lék að þremur handsöxum svo
að jafnan var eitt á lofti og henti æ meðalkafl-
ann. Hann vó jafnt báðum höndum og skaut
tveim spjótum senn.
Í þessum efnum hefur Ólafur ekkert gefið
Gunnari á Hlíðarenda eftir því í Njálu er
Gunnar sagður álíka vopnfimur, skýtur manna
best af boga, stekkur bæði hátt og langt í öll-
um herklæðum, er syndur sem selur, og „eigi
var sá leikur að nokkur þyrfti við hann að
keppa“.
Knattleikir koma víða fyrir í Íslend-
ingasögum og hafa verið leiknir á ís eða slétt-
um velli með knatttré og knetti, líkt og enn er
gert meðal gelískra þjóða og kallað hurling.
Þekktar eru frásagnir Gísla sögu og Eglu af
slíkum leikjum þar sem kappið verður svo
mikið að leiðir til mannvíga. Oft er stutt á milli
íþrótta og leikja í Íslendingasögum því þar er
talað almennt um leika hvort sem átt er við
íþróttir eða jafnvel einhvers konar leiklist-
ariðkun. Hornskinnaleikur og hnútuköst hafa
þótt til skemmtunar fallin, sem og tafl og
glímur.
Gísli Sigurðsson, fræðimaður á Stofnun Árna Magn-
ússonar.
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
um eðli vísindalegra skýringa, hvaða dýr svæfu
mest og lækningareiginleika vallhumals. Einnig var fjallað um hvort
réttara væri að segja: „Farðu út í búð og keyptu ...“ eða „Farðu út í búð
og kauptu ...“ og hvort ekki bæri að segja ein þúsund úr því talað væri
um þúsundir.
Villa slæddist inn í svar sem birtist í Morgunblaðinu fyrir 2 vikum þar
sem getið var um nýlegar breytingar á hugmyndum manna um þenslu
alheimsins. Hið rétta er að menn hallast nú í vaxandi mæli að því að
þenslan muni ekki stöðvast. Svarið á vefsetrinu hefur verið leiðrétt og er
áhugamönnum bent á að lesa það þar.
VÍSINDI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. OKTÓBER 2001 11
Þátttaka í kirkjulegu starfi var Sigurði mik-
ilvæg og var hann einlægur trúmaður. Um
dagfar hans og viðhorf má meðal annars lesa í
ævisögu séra Árna Þórarinssonar en þar segir
frá heimsókn Sigurðar vestur á Snæfellsnes.
Segir sú frásögn okkur mikið um hugarfar og
háttu hins mótaða manns.
Stórstúkan og samverkamann Sigurðar
mátu störf hans mikils og á fimmtugsafmæli
hans 1907 er honum haldin veisla á Hótel Ís-
landi. Flutt var kvæði eftir Þorstein Gíslason
ritstjóra og hefst það svona:
Sigurður vinur vor
Víða þín heillaspor
Þekkir vor þjóð - - -
Konur í reglunni færðu Sigurði orgel að gjöf
og honum var færð peningaupphæð sem safn-
ast hafði og styrkja átti húsbyggingu fjöl-
skyldunnar. Þetta voru óvenjumiklar gjafir við
ekki meiri tímamót og hljóta að segja okkur
frá sérstökum hlýhug og virðingu samherj-
anna. Einkum mun hljóðfærið hafa glatt Sig-
urð því hann var þess stöðugt hvetjandi að tón-
list yrði veigamikill þáttur í starfi bind-
indisfélaganna; hann var einnig sannfærður
um að stúkustarfið yrði að vaxa og blómgast
þótt bannlög kæmust á því annars mundi
hernaður andbanninga gera að engu árang-
urinn af baráttu templara.
Stærsta fjöldahreyfing á Íslandi
Á tímabilinu frá því kringum 1890 og fram
undir 1909 er reglan í gríðarlega mikilli sókn
og nær því umfangi að verða stærsta fjölda-
hreyfing á Íslandi. Indriði Einarsson skáld og
stórtemplar segir í grein um Sigurð að hann
hafi ávallt verið reglunnar bitrasta sverð.
Hann gerði allt það sem aðrir ekki gátu, stapp-
aði stúkurnar upp úr jörðinni og atkvæðum
handa bannmönnum. Hann vann eiginlega
kraftaverk þessi ár segir ennfremur í grein-
inni. Á fyrstu áratugum tuttugustu aldarinnar
fór viðreisnarandi eins og bylgja um þjóðlífið
og líta verður árangur Sigurðar og annarra
regluboða í ljósi þess að þjóðin þráði að
mannast og snerist því að stórum hluta til
fylgis við boðskap bannmanna. Þjóðþingið
samþykkir að lokum aðflutningsbann á áfengi
en þegar lögin eru orðin til tekur róðurinn að
þyngjast hjá reglunni. Mönnum finnst tak-
markinu vera náð og félagsmenn streyma
hundruðum saman burt úr bindindisfélögun-
um alveg eins og Sigurður hafði óttast að yrði
raunin. Þegar leið að lokum þess tímabils er
Sigurður starfaði fyrir regluna kom í ljós að
hann hafði komið upp 79 stúkum og á það varla
fyrir nokkrum manni öðrum að liggja að koma
svo miklu til leiðar. Um framgöngu Sigurðar
var meðal annars sagt: Hann var alvörumaður
og ekki málskrúðsmaður en var gæddur ein-
kennilega mikilli sannfærslugáfu og þess
vegna varð honum meira ágengt en öðrum.
Hann varð fyrir miklu aðkasti, var borinn rógi
og illmælum af kaldhæðnum andstæðingum en
hann var svo sannur templari að hann launaði
aldrei illt með illu og fullyrt er, að hann hafi
ekki borið kala til nokkurs manns.
Sigurður varð heiðursfélagi stórstúkunnar
og var eins og áður segir sæmdur heiðurs-
merki Dannebrogsmanna. Síðustu æviárin
fékk hann upphæð úr ríkissjóði í viðurkenn-
ingar- og heiðursskyni fyrir langt og dyggilega
unnið starf.
Segja má að tilvera Sigurðar hafi hvílt á
fjórum meginstoðum: Í fyrsta lagi guðstrú og
tryggð við hina íslensku kirkjuhefð; sem org-
anisti og söngmaður tók hann þátt í hinum
formlega hluta kirkjustarfsins. Í öðru lagi bjó
Sigurður við mikla heimilishamingju því sam-
búð hans og Svanhildar var hin elskuríkasta
og heimilislífið hið ágætasta. Í þriðja lagi
hlaust Sigurði sú gæfa að mega helga sig starfi
sem varð honum hugsjón og innihald. Má um
það segja að áhugi Sigurðar fyrir markmiðum
bindindishreyfingarinnar hafi sprottið af
hjartans rót. Í fjórða lagi hlotnaðist honum sú
gleði og lífsfylling að eignast dálitla hlutdeild í
heimi tónlistarinnar. Þetta var að vísu þeim
takmörkunun háð að tónlistarlífið á Íslandi var
á þessum árum fremur fátæklegt. Landsmenn
þekktu varla önnur hljóðfæri en dragspil og
orgel-harmoníum en einmitt á það hljóðfæri
lærði Sigurður og náði á því þeim tökum að
verða fullgildur organisti að þeirra tíðar hætti
og að vera fær um að segja öðrum til í bæði
hljóðfæraleik og söng. Ef til vill erum við hér
komin að þeim þætti í ævi Sigurðar sem næst
hefur legið eðli hans og upplagi.
Líf Sigurðar Eiríkssonar lýsti um stund
með skærri birtu. Þrátt fyrir ágjöf og þrátt
fyrir grimma andstöðu og baktal úr röðum
þeirra sem hötuðust við templara og málflutn-
ing þeirra má segja að störf Sigurðar og ann-
arra erindreka góðtemplara hafi hreyft við
þjóðlífinu með afgerandi hætti. Bragurinn er
nú allur annar þó að það megi að nokkru leyti
rekja til þeirra félagslegu fegrunaraðgerða
sem breiða yfir marga ógæfuna. Templarar
hafa í almenningsálitinu goldið fyrir það að
hafa boðað aðflutningsbann og barist fyrir því
með oddi og egg. Mörgum þykir þetta vera
öfgar og hafa meiri trú á því, að hver og einn
læri að velja og hafna við hið langa borð áfeng-
isframboðsins og hafi sjálfir stjórn á lífi sínu; Á
hinni miklu elfur lífsins hljóti menn að ná landi
eða farast í samræmi við upplag sitt og menn-
ingarástand.
Lokaorð
Í kringum 1920 fær Sigurður heilablóðfall
en hafði fram að þeim tíma verið heilsuhraust-
ur. Eftir langt og merkilegt starf var vinnu-
dagur hans nú að kveldi kominn. Síðustu ár
ævi sinnar dvaldi Sigurður vestur á Ísafirði á
heimili séra Sigurgeirs sonar síns og tengda-
dóttur sinnar Guðrúnar Pétursdóttur. Átti
Sigurður góða daga hjá þeim hjónum og er til
þess tekið hversu góða gerði honum dvölina
Guðrún tengdadóttir hans. Sigurður lést þann
26.06.1925. Jarðneskar leifar hans voru fluttar
til Reykjavíkur og fór útför hans fram frá Frí-
kirkjunni hinn 10.júlí og var hún gerð á vegum
stórstúkunnar. Séra Halldór Kolbeins flutti
húskveðju en í kirkjunni talaði séra Árni Sig-
urðsson. Þeir Sigurbjörn Á. Gíslason cand the-
ol og séra Björn Þorláksson báru kistuna úr
kirkju ásamt fjórum stórtemplurum. Gengið
var undir fánum í kirkjugarðinn en þar talaði
Sigurbjörn Á. Gíslason yfir gröfinni og flutti
hann kveðju og þökk framkvæmdanefndar
Stórstúku Íslands.
inn tekur völdin, biðtíminn. Tíminn er í að-
alhlutverki, nákvæmlega eins og í lífi
mannsins, tíminn og þverstæðan; hann er
kyrrstæður en líður samt og eldir okkur,
eyðir.
En þótt svo yfirbragð verksins sé klass-
ískt hvað snertir tíma, rými og atburðarás,
tekst höfundi eigi að síður að koma til skila
óskilgreindum tíma, óljósum stað og slitr-
óttri, sírofinni atburðakeðju.
Klisjan segir: Það gerist ekkert í Godot...
Nú rifjast allt í einu upp fyrir mér einn
fyrsti tími hjá Antoinetti gamla í leik-
húsfræðadeild Sorbonne fyrir þrjátíu árum.
Við vorum að lesa Godot og hann minntist
strax á að það væri kolrangt að ekkert
gerðist í þessu leikverki. Þvert á móti væri
það fullt af atburðum alveg frá upphafi til
enda en einkum þó athöfnum (og reyndar
miklu tali um athafnir líka). Að vísu eru
þessar athafnir sumar svo smáar og óvenju-
legar að okkur finnst þær ekki skipta máli,
þær eru ekki venjulegar athafnir, venjuleg
vandamál sem sýnd eru á leiksviði. En þær
skipta leikverurnar, persónurnar, höf-
uðmáli. Eitt örlítið dæmi: Í blábyrjun á
Estragon í miklum erfiðleikum að komast
úr skónum sínum. Gamall maður, rúinn öllu
nema hlægilegri von að eitthvað gerist,
Godot komi, eitthvað skáni... en núna er
fóturinn einfaldlega að drepa hann, skór-
inn of lítill, hann kemst ekki úr honum.
Bólginn fótur (ödípus á grísku!), kannski
með líkþorn, líkamlegur sársauki, nær-
tækur, miklu ógleymanlegri en háspekileg-
ur sársauki hins mannlega hlutskiptis sem
vissulega má líka lesa úr kringumstæð-
unum. En hvað Estragon áhrærir, þá kemst
hann ekki úr skónum sínum, það er allt og
sumt og það er líka alveg nóg. Þannig
mætti áfram lesa verkið línu fyrir línu.
Önnur klisja: Þetta er óskiljanlegt leik-
rit... Stutt saga sem Martin Esslin segir í
frægri bók sinni um leikhús fáránleikans:
Actors’ Workshop frá San Fransisco lék
Beðið eftir Godot fyrir fjögur hundruð
harðsvíraða fanga í Saint Quentin-
fangelsinu haustið 1957. Aðstandendur
voru afar órólegir og bjuggust við hinu
versta. En þessum óvönu áhorfendum tókst
það sem flestum hafði mistekist í helstu
leikhúsborgum heimsins: Þeim fannst ekk-
ert vandamál að skilja verkið, hver á sinn
hátt. Áreynslulaust urðu þeir listnjótendur,
ekki listneytendur. Og þar er nefnilega
reginmunur á.
Ef venjuleg leikrit eru veitingahús þar
sem boðið er upp á ýmsa rétti er Beðið eftir
Godot nær því að vera eins og loftvarn-
arbyrgi úr járnbentri steinsteypu, svo
sterkbyggt að það mun standa um alla
framtíð.
Enginn tískustormur né sögustormur
fellir það. En þarna hefur aldrei verið
neinn venjulegur veitingastaður. Húsið er
galtómt með auðu borði og nöktum bekkj-
um og við komum þangað með nestið okkar
og fáum okkur bita. Hver og einn hefur
sína sögu að segja af viðurgerningi á þess-
um skrýtna restaurant.
Þeir sem ekki koma með nesti með sér,
þeim finnst þetta vitanlega lélegur staður.
Venjulegum listneytanda finnst það
kannski, enda oft illa nestaður.
Lestrarhæfni listnjótandans er einfald-
lega nestið hans.