Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.2001, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. OKTÓBER 2001
A
UGUST Strindberg (1844–
1909) samdi um 60 leikrit
og 30 bækur aðrar sem
innhalda skáldsögur,
sjálfsævisögur, pólitísk
barátturit og sagnfræði.
Höfundarferill hans er ein-
stakur, viðfangsefni hans
fjölbreytt og snilld hans óumdeild.
Það er erfitt fyrir okkur nútímamenn að
skilja til fullnustu hversu gríðarlega mikilvægu
hlutverki Strindberg gegndi í þróun leikritun-
ar á ofanverðri 19. öld og í byrjun þeirrar 20.
Áhrif hans eru svo víðtæk að erfitt getur
reynst að benda á einstaka þætti þeirra.
Samtöl kvalinnar sálar
Strindberg sagði hefðbundinni leikritun 19.
aldarinnar stríð á hendur og barðist eins og
ljón til æviloka fyrir því að samtímamenn hans
viðurkenndu að í leikritun gæti falist leið til að
lýsa innri átökum sálarinnar, með því að per-
sónugera hugmyndir og tilfinningalega afstöðu
einstaklingsins til sjálfs sín og annarra og til
þess mætti nota leikara. Með fyrri leikritum
sínum sem gjarnan eru kennd við natúralisma,
Faðirinn, Fröken Júlía og Lánardrottnar,
barðist Strindberg ekki síður við sjálfan sig en
umhverfið; átök hans voru fólgin í því að koma
byltingarkenndum hugmyndum sínum um
leikritun fyrir í því formi sem til var. Sjálfur
lýsti hann þessu þannig að nýja vínið væri að
sprengja af sér hina gömlu belgi. Í þessum
„natúralísku“ leikritum eru samtölin einsleit
og átökin snúast um andstæðar hugmyndir;
hugmyndir Strindbergs sjálfs, þetta eru sam-
töl einnar kvalinnar sálar þar sem persónu-
legur sársauki skáldsins og vanmáttur gagn-
vart umhverfinu fær útrás í texta hlöðnum
árásarhneigð og ofbeldiskenndum athöfnum.
Vandi þeirra sem fengist hafa við uppsetningar
þessara leikrita hefur birst í því að þegar búið
er að klæða leikara í búninga að þeirra tíma
hætti, fylla sviðið af húsmunum og loka því af á
þrjá vegu með skreyttum veggjum borgara-
legs heimilis og þar með skapa hina hefð-
bundnu umgjörð natúralískrar eftirmyndar
raunveruleikans eru leikritin nær marklaus.
Leikrit Strindbergs eru ekki bergmál þess
raunverulega, ekki tilraun höfundar til að end-
urskapa aðstæður sem gætu hugsanlega átt
sér fyrirmynd annars staðar á öðrum tíma.
Viðfangsefni hans var ekki að skapa trúverð-
uga eftirmynd hins ytri veruleika. Hann fékkst
við að koma sínum persónulega innri veruleika
í leikhæft form sem gerir ekki tilkall til annars
raunveruleika en þess sem á sér stað á leik-
sviðinu hér og nú.
Þessi sýn Strindbergs á möguleika leikhúss-
ins mætti takmörkuðum skilningi og varð ekki
almenn fyrir en áratugum eftir andlát hans.
Þau verk Strindbergs sem hér voru nefnd hafa
engu að síður orðið sígild þrátt fyrir þá form-
fjötra sem á þau eru lögð, og má hafa það til
marks um styrk Strindbergs sem skálds að
textinn hefur komist af þrátt fyrir erfiða sam-
búð við dramatískt form sem hentar þeim illa.
Ný mynstur úr reynslu og órum
Ferill Strindbergs sem leikskálds einkennd-
ist öðru fremur af leit að formi sem hentaði sýn
hans á leikhúsið. Vegurinn til Damaskus
(1898), Draumleikur (1903) og Draugasónatan
(1907) eru þau verk sem halda nafni hans á lofti
sem eins af upphafsmönnum expressjónism-
ans í leikritun og föður nýrrar sýnar á mögu-
leika leikhússins. Orð Strindbergs sjálfs í for-
mála að Draumleiknum styðja þessi stóru orð.
„Í þessum Draumleik, eins og í fyrra verki
Til Damaskus, hefur höfundurinn reynt að
herma eftir hinu sundurlausa en að því er virð-
ist rökrétta formi draumsins. Allt getur gerst;
allt er hugsanlegt og mögulegt. Tími og rúm
eru ekki til; en ímyndunaraflið hvílir á lítilfjör-
legum raunveruleikabeði og spinnur sífellt ný
mynstur úr minningum, reynslu, óheftum ór-
um, fáránleika og fantasíum. Persónurnar eru
klofnar, tvöfaldar og margfaldaðar, þær gufa
upp og þéttast á víxl, eru ógreinilegar og
skarpar. En þeim er öllum haldið til haga af
einni og sömu meðvitund – þess er dreymir.“
Sviðsleiðbeiningar Strindbergs í Draum-
leiknum og Til Damaskus sýna einnig glöggt
hversu fullkomlega frjáls hann var frá öllum
praktískum áhyggjum af því hvað væri hægt
að framkvæma í leikhúsinu. „Umbreyting.
Landslagið breytist frá vetri yfir í sumar; ísinn
á læknum hverfur og vatnið rennur milli stein-
anna; sólin skín um allt.“ (Til Damaskus. 1898)
Leiðbeiningin beinir sjónum lesandans
fremur að kvikmynd en leikhúsi og þá er rétt
að hafa í huga að árið er 1898 og kvikmynd-
irnar rétt aðskríða úr egginu og nokkrir ára-
tugir þar til kvikmyndatæknin réði við hug-
myndir á borð við þær sem hér er lýst.
Djöflar úr víti eða venjulegt fólk
Á árunum á milli Til Damaskus og Draum-
leik skrifar Strindberg Dauðadansinn. Þar
kveður á vissan hátt við eldri tón og sumpart er
um að ræða endurvinnslu á Föðurnum og Lán-
ardrottnum, bæði hvað varðar persónusköpun
og viðfangsefni.
Karl og kona eru innilokuð í hjónabandi sem
þau eru ófær um slíta í sundur. Hatur, beiskja
og vonbrigði liggja á yfirborðinu en undir
krauma grundvallarátök á milli kynjanna, og
tilvistarspurningar um hvort einsemdin og
þjáningin sé manninum ásköpuð eða áunnin.
Aðalpersónur verksins eru hjónin Alice og
Edgar. Þau eru búsett á fámennri eyju þar
sem hann er kafteinn yfir setuliði. Þau hafa
einangrað sig frá öðrum íbúum og hafa engin
samskipti við aðra. Þau hata hvort annað og
kvelja stöðugt en þó er þráður væntumþykju á
milli þeirra og grátbrosleg kaldhæðnin í sam-
tölunum gerir leikritið að dágóðri skemmtan
fyrir áhorfendur. Þriðja persónan, heimilisvin-
urinn Kurt, sogast inn í átök þeirra og Alice
vefur honum um fingur sér og sýgur úr honum
allan kraft með blekkingum og daðri eins og
kvenpersónum Strindbergs er einum lagið.
Vampýruþemað, sem svo oft er nefnt í
tengslum við leikrit Strindbergs, er hér ský-
laust til staðar.
Þrátt fyrir að vera skrifað svo löngu eftir að
Strindberg barðist við natúralismann í Föð-
urnum og Fröken Júlíu er Dauðadansinn á
margan hátt natúralískara verk en þau bæði.
Meginástæðan er að hér er ekki sams konar
togstreita milli efnis og forms og má leiða líkur
að því að Strindberg hafi skrifað Dauðadans-
inn nokkuð áreynslulaust, hann var búinn að
skrifa Til Damaskus, hann var búinn að finna
sinn farveg og gat samið Dauðadansinn án
þess að finnast formið þrengja að sér. Um leið
leyfir hann sér að fara í aðrar áttir, hann nýtir
sér uppgötvanir sínar í dramatúrgískri bygg-
ingu, á köflum fetar verkið dulúðugt einstigi
milli martraðarkennds draums og raunveru-
legrar skynjunar, áhorfandinn veit ekki alltaf
hvort persónurnar eru raunverulegar mann-
eskjur eða djöflar úr víti sem tekið hafa á sig
þetta manneskjulega útlit. Natúralisminn
verður að eins konar hálfgagnsærri blæju sem
breidd er yfir skelfingu mannssálarinnar við
áskapaða einsemd og eigin dauðleika sem blas-
ir við þegar horft er ofan í hyldýpi eilífðarinn-
ar. Þannig verður viðfangsefnið áhorfandanum
bærilegt.
Dauðadansinn er því miklu meira en ein-
göngu nöpur lýsing á ástlausu hjónabandi, þar
blasir við skynjun kvalinnar og leitandi sálar á
hlutskipti mannsins, skynjun sem fékk á sig
allt annað og myndrænna form í Draumleikn-
um þremur árum síðar. Dauðadansinn er eitt
merkasta leikrit 20. aldarinnar og sannarlega
eitt hið besta sem natúralisminn í leikritun gat
af sér.
Leiklestrar í nóvember
Því er svo við að bæta að Strindberghóp-
urinn mun í nóvember standa fyrir leiklestrum
á þremur leikrita Strindbergs, Föðurnum,
Fröken Júlíu og Lánardrottum og gefst þannig
gott tækifæri til að kynnast þeim og bera sam-
an við Dauðadansinn. Það er á hinn bóginn um-
hugsunarefni að þessi fjögur leikrit skuli vera
þau einu sem sviðsett hafa verið hérlendis af
þeim nær 60 leikritum sem August Strindberg
skildi eftir sig. Þar mætti gjarnan bæta úr.
DJÖFLAR EÐA
VENJULEGT
FÓLK
Strindberghópurinn frumsýnir í kvöld á Litlasviði
Borgarleikhússins í samvinnu við Leikfélag Reykjavík-
ur eitt af höfuðverkum Augusts Strindbergs, Dauða-
dans. HÁVAR SIGURJÓNSSON rifjar upp feril og
verk þessa höfuðskálds norrænna leikbókmennta. Morgunblaðið/Golli
Alice, Kurt og Edgar. Helga Jónsdóttir, Sigurður Karlsson og Erlingur Gíslason í hlutverkum sínum.
Morgunblaðið/Golli
Alice og Edgar stytta sér stundir með því að grípa í spil.
eftir August Strindberg í þýðingu Einars
Braga.
Leikarar: Erlingur Gíslason, Helga E.
Jónsdóttir, Sigurður Karlsson, Jóna Guð-
rún Jónsdóttir.
Leikstjóri: Inga Bjarnason.
Leikmynd og búningar: Sigurjón Jó-
hannsson.
Lýsing: Björn Bergsteinn Guðmundsson.
Aðstoðarleikstjóri: Gunnar Gunnsteins-
son.
Dauðadansinn
havar@mbl.is