Lesbók Morgunblaðsins - 27.10.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. OKTÓBER 2001
M
ÁLARINN Paul
Gauguin (1848–1903)
átti að baki litríkt og
óvenjulegt lífshlaup er
hann hvarf til feðra
sinna sárþjáður og
heillum horfinn aðeins
fimmtíu og fjögurra ára
að aldri. Þar lauk sviptingarmikilli örlagasögu
manns sem fórnaði öllu fyrir sköpunargleðina
og ævintýraþrána, frama í fjármálaheiminum
og stórri fjölskyldu. Sviðið eyjan Hivahoa (Hiva
Oa), áður Dominique, og Atuana höfuðstöðvar
Marquesas-eyjaklasans í Frönsku-Pólýnesíu.
Þangað, svo til jafn nærri miðbaug og Thaití er
hvarfbaug, hafði Gauguin hrökklast, í von um
endurnýjaðan lífsblossa í óbrjáluðu náttúrulega
frumlífi og einangrun, sem hann vænti að væri
að finna leifar af á þeim slóðum. Einnig yfrið
nóg af heillandi, lostafullum kvenblóma til að
sitja fyrir, og hver veit nema eina og eina dans-
andi mannætu, húðflúraða frá hvirfli til ilja, sem
þar höfðu hafist við frá ómunatíð, ógn og skelfi
sæfarenda, trúboða og ferðabókahöfunda. Voru
nefndar Kanakar og aðkomumenn gátu allt eins
búist við að vera grillaðir í heilu lagi yrðu þeir á
vegi þeirra. Svona líkt og meðlimir annarra ætt-
bálka og svarinna blóðfjenda sem höfðust við í
hinum mörgu skógi vöxnu og djúpu dölum.
Venjan var að mölva fyrst höfuðskelina á fórn-
arlambinu til að eiga greiða leið að heilanum,
hnossgætinu mesta sem þeir innbyrtu, vörpuðu
þar næst skrokknum í jarðofn til steikingar.
Gauguin hafði gefist upp á Thaití, sem olli
málaranum stöðugt meiri vonbrigðum er fram
liðu stundir, sveiflukenndum efnahag hans að
verða ofviða að búa þar, að auk stöðugt torveld-
ara að leita uppi fyrirsætur. En mikil hafði eft-
irvænting málarans verið, þegar hann kom til
draumeyjunnar í upphafi: „Eftir sextíu og
þriggja daga siglingu, sextíu og þriggja daga
ákafa eftirvæntingu, sáum við loks að kvöldi
hins 8. júní undarleg ljós, sem fóru krákustígu
eftir haffletinum. Svört laufbrýnd keila skar sig
úr dimmu himinhvolfinu og færðist smám sam-
an nær. Ekkert sem töfraði ferðalanginn líkt og
innsiglingin til Rio de Janeiro. Þetta reyndist
gnípa gamals fjalls, sem sjórinn hefur gengið yf-
ir á dögum syndaflóðsins. Aðeins efsti tindurinn
hefur staðið upp úr, og þangað hefur fjölskylda
leitað sér hælis og gerst ættfeður nýs kyn-
stofns. Síðan hafa kóraldýrin klifrað þangað
upp, tekið sér bólfestu umhverfis fjallstindinn
og skapað smám saman nýtt land. Og landið
heldur ennþá áfram að stækka, en engu að síður
varðveitir það í svip sínum hið upprunalega mót
einmanleiks og einangrunar, og umhverfi þess,
hið víða, veglausa haf, leiðir ennþá skýrar í ljós
þessi sterku og persónulegu eðliseinkenni.“
Töfrum blandin lýsingin vekur samstundis
upp hjá lesandanum ámóta þrá til hins fjarræna
og upphafsmálsgreinin í, Den afrikanske Farm,
hinni frægu bók Karenar Blixen, sem mátti
berjast við sama sjúkdóm og Gauguin en við
ólíkt lánlegri aðstæður: „Ég átti búgarð í Afríku
við jaðar fjallsins Ngong. Lína sjálfs miðbaugs-
ins skar hálendið tuttugu og fimm mílur í norð-
ur. En búgarðurinn minn lá tvö þúsund metra
yfir sjávarmáli. Um miðjan dag gat manni fund-
ist, sem væri maður kominn hátt upp og þétt að
sólinni, en síðdegin og kvöldin voru svalari, og
næturnar kaldar.“
Á Thaití hafði Gauguin skrifað þá nafn-
kenndu bók Nóa Nóa, sem hér var vitnað í, og
með tímanum rataði í skrautbandi á áberandi
stað í bókahillur fagurkera víða um heim, sem
eitthvað sérstakt fjarrænt og yndisþokkafullt í
máli og framsetningu. Gjarnan vísað til sem
dæmis um óspillt líf, mikla gleði og hamingju
frumstæðra náttúrubarna er lifðu í sælli sátt og
munaði á þessum breiddargráðum Kyrrahafs-
ins, langt langt í burt frá siðmenningunni. Og þó
höfðu ævintýralegar lýsingar frá Thaití sem
málarinn hafði lesið upp til agna í ferðabók er á
vegi hans varð í París, reynst tálsýnir. Bókin
Nóa Nóa að sama skapi þversögn, blekking.
Gauguin mætti nefnilega ekki hin eðlislæga
gleði, náttúrulega og falslausa líf, heldur mis-
vitrir trúboðar, spilltir embættismenn, siðlausir
laganna verðir og sjúkdómar meðal innfæddra,
fylgifiskar hvíta mannsins hvar sem hann hafði
borið að á þessum slóðum.
– Spánverjar voru fyrstir til að tylla tá á
Marquesas-eyjunum 1595, gerðist ekki alveg
þegjandi og hljóðlaust. Ekki í ljósi þess að þegar
kappsfullum stríðsmönnunum þótti ganga full
hægt að fylla tunnur af ferskvatni í forðabúr
skipa sinna, sem hinir blökku jusu í með kók-
osskálum, skutu þeir á þá og myrtu eins og flug-
ur. Naumast ástæða til að ætla að Portúgalar
hafi verið hótinu betri er þeir stigu á land á
Tahití 1606. Hinir hofmóðugu riddarar blóðug-
asta þjóðarmorðs sögunnar, sem lagt höfðu
undir sig landsvæði á norðurhluta Suður-Am-
eríku, þar sem nú eru Mexíkó og Perú, skildu
þar að auki eftir sig líffræðilega sprengju. Ógn
sem seinna átti eftir að breiðast út í formi sára-
sóttar og annarra sjúkdóma sem líkamar hinna
innfæddu höfðu enga mótvörn gegn, sára mein-
lausar kvefpestir þeim jafnvel lífshættulegar.
Enginn veit um upprunalegu tölu frumbyggj-
anna þegar hvíta manninn bar að, en þá Marq-
uesas-eyjarnar voru enduruppgötvaðar í lok
sextándu aldar munu 80 þúsund hafa verið þar
fyrir. Viðkoman líkast í jafnvægi, rokkað til og
frá eins og gengur, hráefni sosum yfrið nóg í
jarðofnana góðu, – frumbyggjarnir trúlega
gætt þess að ekki gengi of mikið á veiðistofnana.
En um miðja sautjándu öld rötuðu þangað út-
sendarar þrælakaupmanna frá Suður-Ameríku,
síðan hvalveiðimenn og í kjölfarið komu farsótt-
irnar. Frumbyggjunum fækkaði jafnt og þétt og
töldust 20.000 þegar eyjarnar komust undir yf-
irráð Frakka árið 1842, sem innlimuðu þær í ný-
lenduveldi sitt 1880. Árið 1856 hafði þeim enn
fækkað og nú niður í 12.000, þar næst 4.800,
1884, og voru 3.500 árið 1901 þegar Gauguin bar
að. Botninum var náð 1929 en þá voru aðeins
2.075 eftir sem deildist á 6 af þeim 10 eyjum sem
klasinn samanstendur af, meðaltalið gerir um
Forsíða dagbókarinnar, neðarlega til vinstri
hefur Gauguin skrifað: Til að gráta, þjást og
deyja, en til hægri: Til að hlæja, lifa og njóta.
Þar undir In Secula – Seculorum.
Sjálfsmynd Gauguins, sem fannst í húsi mál-
arans, eftir andlát hans.
Riss, Hivahoa 1903. Riss, Hivahoa.
„HIVA OA“
Margir þekkja til franska
málarans Paul Gauguin
eða halda það í öllu falli.
En á undanförnum miss-
erum og árum hefur eitt
og annað óvænt komið í
ljós, einkum hvað sam-
band hans og van Gogh
áhrærir, og vitneskjan
ratað í heimspressuna.
BRAGI ÁSGEIRSSON
hermir í því tilefni í tveim-
ur greinum af einu og
öðru er varðar lífshlaup
málarans. Aðallega í ljósi
dagbókar frá dánarárinu
1903 sem út kom á
dönsku á síðasta ári og
honum áskotnaðist á
liðnu sumri.
Contes Barbares, málað á Hivahoa 1902, olía á léreft 130x89 cm. Folkvang-safnið Essen.
P. GAUGUIN
AVANT ET APRÉS
FYRIR OG EFTIR