Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2001, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. NÓVEMBER 2001
I. FYRSTA allsherjarmanntal í Evrópuvar tekið á Íslandi árið 1703. Allir eru
taldir, háir og lágir, með aldri, heimilisfangi og
stöðu. Hún var stundum lág. Athanasíus Stein-
grímsson var 32 ára í Desey í Norðurárdals-
hreppi. Staða hans var: „Er þar“.
Ýmsir fylltust illum grun við þetta manntal.
Þeir gátu ekki ímyndað sér annað en tilgang-
urinn væri annað af tvennu: að hækka skatta
eða kveðja menn til herþjónustu. Því er það, að
víða er mönnum svo lýst, að varla mættu þeir
vopni valda eða bera skattabyrði.
Prófessor Ólafur Lárusson vann fyrstur
manna úr þessu manntali, sjá rit hans 1960, en
áður hafði það verið prentað með löngum
hléum 1924–1947. Prófessor Ólafi telst svo til,
að kvennanöfn hérlendis væru þá 338, en karl-
anöfn 387. Þá var enn þá nær óþekkt að Íslend-
ingar bæru fleiri nöfn en eitt. Undantekning
var systkinin Sesselja Kristín og Axel Friðrik
Jónsbörn, en móðir þeirra var dönsk, Bente
Troels, og heldur Ólafur að systkinin hafði
fæðst í Danmörku.
Uppruni mannanafna er oftast nokkuð ljós,
t.d. hvort þau eru germönsk (og þar af nor-
ræn), grísk-latnesk, keltnesk eða hebresk.
Ekki verður þetta þó greint út í æsar.
Árið 1703 voru langflest nöfn Íslendinga,
kringum 80%, af germönskum uppruna. All-
mörg voru grísk-latnesk, t.d. samsetningar af
Krist-, og þónokkur voru hebresk og þá komin
úr Biblíunni. Eitt þeirra nafna, Jón, var ótrú-
lega algengt, en svo hétu milli 20 og 30% ís-
lenskra karla. Vinsældir þessa nafns er trúlega
í upphafi að rekja til Jóhannesar (grísk gerð)
skírara og Jóhannesar postula, og ekki spilltu
fyrir Jón Ögmundarson og Jón Arason bisk-
upar, þegar þeir komu til. Merking nafnsins er
þá ekki dónaleg. Hebreska frumgerðin merkir
„sá sem nýtur (eða á að njóta) náðar guðs“.
Merking hins algenga norræna nafns Guð-
mundur er mjög svipuð.
Kvennamegin hafði norræna nafnið Guðrún
sömu yfirburðastöðu og Jón meðal karla. Svo
hétu tæp 20% íslenskra kvenna 1703. Merk-
ingin er líka með afburðum góð:rún er leynd-
armál, Guðrún er sú sem á sameiginleg leynd-
armál með goðunum, er trúnaðarvina þeirra.
Var hægt að komast hærra?
Nú skulum við þegar í stað sjá hvaða nöfn
voru í mestum metum meðal Barðstrendinga
1703. Kvennamegin lítur svo út:
1. Guðrún 406
2. Sigríður 91
3. Ingibjörg 68
4. Margrét 64
5. Helga 55
6. Guðríður 35
7. Kristín 34
8. Halldóra 31
9.–10. Valgerður 30
9.–10. Þorgerður 30
Karlamegin er það svona:
1. Jón 343
2. Bjarni 121
3. Guðmundur 57
4. Einar 52
5. Ólafur 50
6.–7. Sigurður 29
6.–7. Þórður 29
8. Magnús 24
9.–10. Páll 20
9.–10. Þorsteinn 20
Þetta víkur ekki mikið frá landsmeðaltali. Af
10 efstu nöfnum kvenna eru 9 hin sömu, en hjá
Barðstrendingum Guðríður í staðinn fyrir Þur-
íður. Eins er hjá körlunum, nema Páll í staðinn
fyrir Árni.
Um nöfnin í sýslunni í heild sinni segir próf.
Ólafur Lárusson í Árbók Barðstrendinga 1954:
„En ég hygg að nöfnin, sem hér hefir verið
rætt um, séu í höfuðatriðum gott sýnishorn af
nöfnum landsmanna... og þau bera smekkvísi
fólksins í nafngjöfum og nafnavali góðan vott.
Þar finnst ekki eitt einasta skrípanafn eða af-
káralegt nafn. Meginþorri nafnanna eru gömul
og góð þjóðleg nöfn.“ Um þessi orð Ólafs þarf
ekki að bæta.
Barðstrendingar voru 2.689 árið 1703 og
báru 273 nöfn, þar af konur 130. Meðal
kvennanna voru nöfn af öðrum uppruna en
germönskum 17 eða 9%, en meðal karla 16 eða
2%.
Áður en við skiljum við Barðstrendinga
1703, skulum líta á örfá einstök nöfn sem þar
tíðkuðust, fæst þeirra algeng.
Agata, stundum letrað Agatha og í fornum
kveðskap Ágáða. Nafnið er komið úr grísku
agathos = góður. Agatha var helg mær og
verndaði gegn slysum, jarðskjálfta, þrumum
og hungursneyð. Nafndagur hennar var 5.
febr. Í Heilagra meyja drápu, frá því um 1400,
segir meðal annars:
Sæt Ágáða sínar þrautir
sigrat fekk, er hræddisk ekki.
Henni skal með helgum mönnum
haldask vegr, en minnkask aldri.
Norsk mynd nafnsins er Aagot. Það nafn
barst hingað og heita svo nokkrar enn í dag.
Sænska myndin var Agda, og er líklega fyr-
irmynd nafnsins Agða hjá okkur.
Nafnið Agat(h)a er þekkt hérlendis frá því á
13. öld og kemur fyrir í nafnatali sr. Odds á
Reynivöllum 1646. Agata Helgadóttir var
abbadís í Kirkjubæ, talin fædd 1293, systir
Árna Helgasonar biskups í Skálholti. Að vísu
kynni hún að hafa tekið sér þetta nafn, en verið
skírð annað.
Árið 1703 voru Agötur á Íslandi öllu 26, flest-
ar vestanlands, þar af tvær í Barðastrandar-
sýslu. Nafninu hefur ekki vegnað vel. Nafnlið-
urinn „gat“ hefur líklega misþóknast mönnum.
Þó voru þær milli tíu og tuttugu fam yfir alda-
mótin 1900, en í þjóðskrá 1989 aðeins ein með t,
en sjö með th.
Aron er frægt Biblíunafn, komið úr hebr-
esku A(h)aron. Uppruni og merking óvís, segir
Ásgeir Bl. Magnússon. Merkir kannski „hinn
sterki“. Í enskum nafnabókum er sagt að nafn-
ið kunni að vera egypskt, og sumir skýrendur
telja merkinguna „hár, háfleygur, drambsam-
ur“. Systkin Arons í Biblíunni voru Móses og
Miriam (María). Í arabísku breyttist nafnið í
hina alþekktu gerð Harún.
Nafnið barst til Íslands þegar á 11. öld, og
eru sex nefndir í Sturlungu, þeirra frægastur á
sér sögu, Aron Hjörleifsson. Ekki er Aron
óþekktur í rímum, og nafninu bregður fyrir í
dýrlingatölum. Stundum var Aron í skandinav-
ískum málum notað sem „lærð gerð“ af Arent.
Frægur erlendur nafnberi er Aaron Copl-
and, bandarískt tónskáld.
Hérlendis átti nafnið Aron lengi erfitt upp-
dráttar, og var t.d. enginn árið 1801. En þegar
leið á 20. öld, tók nafnið dularfullan vinsælda-
kipp, voru t.d. 15 sveinar skírðir Aron 1985. Í
þjóðskránni 1989 voru svo 195 komnir með Ar-
ons-nafn, þar af 55 að seinna heiti. Tveir Barð-
strendingar hétu Aron 1703, hinir einu á öllu
landinu.
Bergljót er fornnorrænt og var haft í háum
ættum í Noregi. Í seinni tíð hefur merking
nafnsins oft misskilist. Þetta er annars vegar
af berg, sem er stofn sagnarinnar að bjarga og
hins vegar af týndu lýsingarorði ljótur = bjart-
ur, skylt ljós og ensku light. Kemur sá nafn-
liður t. d. fyrir í Arnljótur. Því má þýða nafnið
Bergljót lauslega með orðunum „björt bjarg-
vættur“. Þetta þótti Bergljótu nokkurri gott að
heyra. Hún hafði haldið að nafn sitt merkti
„ljóta kerlingin í berginu, það er Grýla“.
Lítið var um þetta nafn hér á landi í fornöld,
t.d. er aðeins ein nefnd í Sturlungu. Síðan voru
konur með þessu nafni öldum saman á milli 50
og 100, en eru nú nær tveimur hundruðum. Í
Barðastrandarsýslu voru þær fimm árið 1703.
Borgar er fornnorrænt hermannsheiti, lík-
lega skylt sögninni að bjarga eins og Bergljót.
Endingin -ar gat hafa orðið til á fleiri veg en
einn, en oft úr -ar(r) úr eldra *harR, skylt her.
Elsta dæmi um Borgar á Íslandi veit Hermann
Pálsson frá 14. öld. Í gamalli dönsku er þetta
Burghar eða Borghar og í fornháþýsku
Burcheri eða Burghar, og allt á þetta að
merkja „verndandi hermaður“.
Árið 1703 voru sjö nefndir Borgar hér á
landi, allir á Vestfjörðum og þar af þrír í
Barðastrandarsýslu.
Nafnið var lengi vel fátítt og einskorðað við
Vestfirði, einkum Ísafjarðarsýslu. Nú hefur
það dreifst og nafnberum fjölgað ofurlítið. Eru
66 í þjóðskránni 1989, þar af 29 að seinna heiti.
Daði er fornt, en uppruni og merking óvíst;
kannski af keltneskum uppruna, en þá er þess
að gæta að til er í fornháþýsku nafnið Tado.
Sumir halda að þetta sé barnamál og merki
pabbi. Til er myndin Dáði, og má vera að hún
feli í sér skýringartilraun. Að einhverju leyti
munu menn hafa ruglað þessu saman við Dav-
íð.
Í Landnámu er einn Daði, Bárðarson og
nefndur skáld. En hann er einnig í fornum
heimildum nefndur Dagur. Því er það, að sum-
ir halda að Daði sé gælumyndun af Dagur.
Í Sturlungu eru tveir Daðar, og nafnið er í
skrá sr. Odds Oddssonar 1646. Í manntalinu
1703 voru 14, flestir vestanlands, en aðeins
einn í Barðastrandarsýslu. Síðan voru þeir
mjög lengi á milli 10 og 20, flestir í Dölum, en
nú allra síðustu áratugina hefur nafnið komist í
talsverða tísku, hvað sem veldur. Í þjóðskrá
1989 eru tæplega 200, nær því jafnt skipt milli
fyrra og síðara nafns.
Næst kemur hér dularfullt nafn, löngu út-
dautt. Þetta er kvenmannsnafnið Dýrvin. Utan
Barðastrandarsýslu hefur aðeins fundist eitt
dæmi, í Snæfellsnessýslu 1703, og á öllu land-
inu var aðeins ein í viðbót og hún þá í Barða-
strandarsýslu. Seinni liðurinn er tíðari í karla-
heitum en kvenna, en merkir þetta alltaf vinur,
vina? Það er mjög hæpið. Mér þykir trúlegast
að þetta sé afbökun (ummyndun) úr Dýrfinna
eða Dýrunn.
Í manntalinu 1801 voru tvær konur með
þessu nafni í Barðastrandarsýslu, en hvergi
annars staðar, og í manntalinu 1845 engin og
ekki síðan. Sagan öll.
Hallótta er dautt nafn eins og Dýrvin, lík-
lega vegna misskilnings. Nafnið er fornnor-
rænt, var alla tíð fremur sjaldgæft. Engin er í
Landnámu og aðeins ein í Sturlungu. Hafna
verður þeirri skýringu að þetta sé sú sem hall-
ast, „den lutande“. Hitt er heldur að „ótta“ er
rík af einhverju, sbr. röndóttur og kenjóttur,
og segir þá forliðurinn væntanlega til um hvað
það er. Hallur er steinn, og má vera að Hallótta
sé „full af hörku“, „rík af staðfestu“. En annað
mun þó tækilegra. Fjöldi nafna tengist átrún-
aði og forfeður okkar „trúðu á stokka og steina.
“ Mörg nöfn hafa í sér liðinn hall, og held ég
það tengjast átrúnaði. Hallótta mun rík af góð-
um eiginleikum sem goðin bjuggu yfir eða í
mikilli velvild hjá guðlegum öflum.
Í manntalinu 1703 var Hallótta enn í góðu
gildi, 22 konur hétu svo, þar af 10 í Gullbringu-
og Kjós, aðeins ein í Barðastrandarsýslu. En
svo virðast menn hafa farið að misskilja nafnið
og setja það í samband við sögnina að hallast,
og hið sama var um Hallvör. Mörg önnur Hall-
nöfn stóðu þetta þó af sér, t.d. Halldóra og
Hallgrímur. En hvað um það. Árið 1801 hétu
fimm íslenskra kvenna Hallótta, allar talsvert
komnar til aldurs, enda allar horfnar 1845.
Nafnið virðist ekki hafa verið endurnýjað.
Valdi er mjög algengt gælunafn, en sjald-
gæft sem sjálfstætt skírnarnafn, en þó til. Í
skáldamáli gömlu kemur samheitið valdi fyrir,
“sá sem veldur, ræður, er voldugur (völdug-
ur)“. Sérnafnið kemur ekki fyrir í Landnámu,
en tveir í Sturlungu, og í manntalinu 1703 ekki
færri en 16, flestir sunnanlands. Ekki er þó
loku fyrir skotið að einhverjir hafi þá verið
bókaðir undir gælunafni, einkum ef þeir voru
litlir fyrir sér. Þess eru dæmi. Einn Valdi var í
Barðastrandarsýslu 1703.
Á nítjándu öldinni voru jafnan milli fimm og
tíu, helst sunnan og vestan, nokkuð fast í Kjós-
arsýslu t.d. En svo hefur heldur dofnað; menn
hafa litið á þetta sem óvirðulegt gælunafn.
Árið 1910 voru aðeins tveir, annar fæddur í
Mýrasýslu og hinn í Rangárvallasýslu: Valdi
Jónsson, fæddur í Eyvindarhólasókn 1874. Í
þjóðskránni 1989 heitir enginn Valdi að aðal-
nafni, en fimm að síðara. Sagt er að maður
nokkur héti Guðvaldi Jón.
II. Nú líður tæp öld, og kemur næstaallsherjarmanntal 1801. Íslendingum í
heild hafði fækkað nokkuð frá 1703, enda var
18. öldin með eindæmum erfið, svo að furða má
kallast að þjóðin lifði af með máli sínu og menn-
ingu. Barðstrendingum hafði að vísu nokkuð
fækkað, en ekki mikið, enda telst þorri eyjanna
á Breiðafirði til Barðastrandarsýslu. Í eyjun-
um höfðu menn jafnan í sig, fugl og fisk, enda
varð menning mikil í eyjunum með prent-
smiðju í Hrappsey og sérsakri bókhlöðu í Flat-
ey. Að vísu telst Hrappsey til Dalasýslu.
Fyrst skulum við til samanburðar við það
sem á eftir kemur sjá algengustu nöfn á land-
inu öllu 1801. Tala í sviga merkir: þar af síðara
nafn:
Konur
1. Guðrún 4.460
2. Sigríður 1.965
3. Margrét 1.282 (3)
4. Ingibjörg 1.262
5. Kristín 1.031
6. Helga 996
7. Þuríður 53
8. Guðríður 508
9. Guðný 459
10. Þórunn 473 (1)
NÖFN BARÐSTRENDINGA
1703–1845 OG
AÐ NOKKRU LEYTI
FYRR OG SÍÐAR
E F T I R G Í S L A J Ó N S S O N