Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. NÓVEMBER 2001 7
B
ANDARÍSKI rithöfundurinn
Philip Roth hefur upp á síð-
kastið átt fáheyrðri velgengni
að fagna í bókmenntaheiminum
vestanhafs. Gagnrýnendur
virtustu dagblaða og tímarita
Bandaríkjanna hafa keppst um
að ausa hann lofi og fjögur
helstu bókmenntaverðlaun þjóðarinnar hafa
hvert af öðru fallið honum í skaut undanfarin
ár.
Sérstaklega er það „bandaríski þríleikur-
inn“ svokallaði sem vakið hefur athygli en þar
þykir Roth hafa gert bandarískri sögu á seinni
hluta aldarinnar skil á listrænan og metnaðar-
fullan máta (þríleikurinn samanstendur af Am-
erican Pastoral, 1997; I Married a Communist,
1998 og The Human Stain, 2000). Í bókaröðinni
fjallar Roth um kommúnistaofsóknir sjötta
áratugarins, byltingaranda sjöunda áratugar-
ins og pólitísk hneyksli þess tíunda. Þetta gerir
hann þó á yfirfærðan hátt, hin stóru þjóð-
félagsmál eru látin speglast í lífi og örlögum
einstaklinga.
Lengi lifir smekkleysinginn
Það sem kannski er áhugaverðast við upp-
hafna stöðu Roths í bókmennaheiminum í dag
er að í fyrsta skipti á ferlinum ríkir samhljóm-
ur um verk Roths, velþóknunin er bæði al-
menn og alþjóðleg, en fram til þessa hefði verið
óhætt að telja Roth einn allra umdeildasta höf-
und Bandaríkjanna. Harkaleg viðbrögð les-
enda, félagasamtaka, femínista og ekki síst
gyðinga, jákvæð og neikvæð, hafa fylgt honum
frá upphafi; einróma lof, eða því sem næst, er
hins vegar nýlunda. Hefð er fyrir ásökunum
um kvenfyrirlitningu og karlrembu í bókum
Roths. Sömuleiðis hefur hann verið kallaður
eintóna rithöfundur, smekklaus og klámfeng-
inn. Þá hefur hann gjarnan verið borinn saman
við Saul Bellow eða Bernard Malamud og létt-
vægur fundinn. Hinn póllinn birtist síðan í
skrifum manna á borð við William Gass og Ha-
rold Bloom, en hinn síðarnefndi, einn virtasti
bókmenntafræðingur Bandaríkjanna, lýsti því
yfir um miðjan níunda áratuginn að þeir Philip
Roth og Thomas Pynchon væru merkustu höf-
undar samtímans.
Viðbrögðin við fyrstu skáldsögu Roths,
Goodbye Columbus (1959), geta talist nokkuð
dæmigerð fyrir höfundaferilinn, en bókin brá
upp hæðnislegri mynd af gyðingasamfélaginu í
New Jersey jafnframt því sem hún lýsir þeirri
djúpu gjá sem skilur strangtrúaða gyðinga frá
þeim veraldlega sinnuðu, en sjálfur er Roth
bandarískur gyðingur. Bókin var af mörgum
lofuð í hástert, hlaut m.a. National Book Aw-
ard, en af jafn mörgum fordæmd sem fólskuleg
árás á gyðingdóm. Sömu sögu er að segja af
verkinu sem skaut Roth upp á stjörnuhimin-
inn, Portnoy’s Complaint (1969), þar sem að-
alsöguhetjan lýsir lífi sínu fyrir sálfræðingi.
Þar birtast flest þau áhersluatriði sem áttu eft-
ir að einkenna verk Roths: Opinská, jafnvel
þráhyggjukennd umfjöllun um kynferðismál,
taumlaus ögrun, sjálfsfyrirlitningarblandin
naflaskoðun, baneitruð kímni, hárfín írónía. Að
ógleymdri gargantúískri sjálfsfróunaráráttu
aðalpersónunnar, en óheftur áhugi á ónanisma
getur talist eitt helsta aðalsmerki persóna
Roths.
Skepnan deyr
Nýjasta skáldsaga Roths, The Dying Ani-
mal (2001) skartar söguhetju sem fyrst kom
fyrir sjónir lesenda árið 1972 í The Breast,
sjöttu bók höfundar. Bráðfyndinni og sannfær-
andi fyrstu persónu frásögn af bókmennta-
kennaranum David Kepesh sem sökum „stór-
kostlegs hormónaójafnvægis“ breytist einn
góðan veðurdag í risavaxið brjóst. Næst birtist
Kepesh árið 1977 í The Professor of Desire
sem lýsti forsögu hans; skólaárunum, hjóna-
bandi, skilnaði og öðrum lífsraunum og
reynslum. Í seinni skáldsögunni reynist Ke-
pesh heldur óviðkunnanleg persóna, hégóm-
legur með afbrigðum og á köflum barnalegur. Í
nýju bókinni eru þessir eiginleikar í forgrunni,
lítið annað birtist okkur í fari hins sjötuga Ke-
pesh en sjálfselska og tilfinningakuldi. Hann
er fullkomlega sjálfhverfur og myndar þannig
andstæðu við hina uppáhaldspersónu Roths,
rithöfundinn Nathan Zuckerman sem undan-
farin ár, í bókum á borð við The Counterlife
(1987) og í bandaríska þríleiknum, hefur fengið
hlutverk hins réttsýna sagnaritara eftirstríðs-
áranna. Kepesh er hins vegar skíthæll, það er
lykilatriði varðandi persónuna sem nú kennir
bókmenntaáfanga við háskóla í New York
(„Þau koma í fyrsta tímann og ég veit næstum
því strax hver stúlknanna verður mín.“).
Kepesh lifir frjáls, hefur hafnað góðborgara-
legum hefðum, býr til eigin siðferðileg viðmið
og nýtur óspart lystisemda holdsins. Oftar en
ekki með nemendum sínum, eða eins og hann
lýsir frásögninni í upphafi: „Unaður er umfjöll-
unarefnið. Hvernig taka skal unað alvarlega
yfir heilt æviskeið.“
Kepesh horfir um öxl í sögunni, lítur aftur
um átta ár og minnist þess þegar hann var sex-
tíu og tveggja ára gamall, minniháttar stjarna
út af menningarþætti í sjónvarpinu, og átti í
ástarsambandi við fegurðardísina Consuela
Castillo, nemanda í áfanganum sem hann
kenndi um hagnýta gagnrýni. Hann rifjar upp
andartakið er hann fyrst leit hana augum:
„Maður sá brjóstaskoruna um leið“, og þegar
hann sá hana nakta í fyrsta sinn: „Fyrir það
fyrsta, þá voru það brjóstin. Yndislegustu
brjóst sem ég hafði nokkru sinni séð.“
Það er ekki ætlun Roth að búa til persónu
sem lesanda líkar vel við í þessari bók. Hann
skapar hins vegar persónu sem er ögrandi og
heldur uppi rökum fyrir skoðunum sínum og
lífsstíl sem áhugavert er að fylgjast með.
Ástæðurnar fyrir því að Consuela fellur ekki í
sama gleymskunar dá og aðrar fyrrum stúd-
ínur/elskhugar Kepesh, ástæðan fyrir því að
hann finnur sig knúinn til að tjá sig um hana
mörgum árum eftir að sambandinu lauk, eru
brjóstin. Þegar öllu er á botninn hvolft eru það
brjóstin sem tákna konuna og þeim getur hann
ekki gleymt. Eitt sinn breyttist Kepesh sjálfur
í brjóst en þarna fann hann konu sem hann gat
breytt í brjóst. Í rauninni er það nákvæmlega
það sem gerist í bókinni, undir lokin hefur
Consuela ekkert annað gildismat um sjálfa sig
og í ákveðnum skilningi eru það brjóstin sem
drepa hana, því skepnan sem er að deyja í bók-
artitilnum er ekki hinn sjötugi Kepesh heldur
hin unga, fallega Consuela.
Klámflaumur
strengjabrúðuleikarans
The Dying Animal er smærri bók en þær
sem skipa bandaríska þríleikinn, bæði efnis-
lega og andlega. Díalektíkin, eins og hún birt-
ist lesendum hér, er hnyttinn en gamalkunn úr
öðrum bókum Roths, sbr. skoðanaskiptin um
mikilvægi ’68 kynslóðarinnar, og virðist heldur
til málamynda en að ljá bókinni dýpt. Það sem
skáldsagan hins vegar gerir er að staðfesta
kraftinn sem færst hefur yfir Roth í ellinni því
þrátt fyrir að vera ákveðnum takmörkunum
háð er bókin einstaklega vel skrifuð og gríp-
andi innsýn er gefin í greddulegan hugarheim
hins aldna fagurkera. Það er sem Roth hafi á
gamalsaldri fengið svelg aukalega úr brunni
Mímis því það er afar sjaldgæft að höfundar
skrifi sín kraftmestu og mik-
ilvægustu verk þegar vel er
farið að síga á seinni hluta
ferilsins, eins og hann er að
gera með bandaríska þrí-
leiknum. Ef langt er um liðið
síðan höfundurinn kvað sér
hljóðs kann rósemd að færast
yfir verkin, og hér er rétt að
hafa í huga að Philip Roth
hefur verið að skrifa síðan um
miðjan sjötta áratuginn, horft
er inn á við eða aftur. Því er
hins vegar ekki svo farið með
Roth sem undanfarin ár hefur
upplifað hálfgert endurreisn-
arskeið.
Fyrsta vísbendingin um yf-
irvofandi berserksham höf-
undarins var sennilega skáld-
sagan Sabbath’s Theater árið
1995, einnar merkilegustu
bókar áratugarins í bandarískum bókmennt-
um. Jafnvel þeim sem vel þekktu til Roths féll-
ust hendur frammi fyrir því risavaxna vitund-
arhrópi sem þarna var á ferðinni. Í sextándu
skáldsögu höfundarins kvað allt í einu við nýj-
an tón, eða endurnýjaðan tón; Roth skrifaði
sem andsetinn væri, ævisaga aldraða stengja-
brúðulistamannsins Mickey Sabbath iðaði af
lífi, einhverjum frumkrafti sem upplýsti myrk-
ustu afkima mannssálarinnar. Bókin er sam-
blanda óhemjulegrar svartsýni, reiði og bit-
urleika, jafnvel haturs en líka ódrepandi
lífsþróttar. Klámflaumur og reiðilestrar hellt-
ust yfir lesandann svo hann vart náði andan-
um. Sabbath klæðir holdi heimspekilega höfn-
un allra gilda samtímis því sem hann neitar að
lúta lægra haldi fyrir ellinni. Og þótt þríleik-
urinn sem á eftir fylgdi sé vissulega framúr-
skarandi er þessi bók fjallstindurinn á höfund-
arferli Roths.
Kosningar í helvíti
Þegar litið er um öxl og höfundarferill Roths
skoðaður er athyglisvert hvernig frægð og
frami virtist þegar frá upphafi ætla að falla
honum örugglega í skaut. Hann hlýtur ein eft-
irsóttustu bókmenntaverðlaun Bandaríkjanna
fyrir sína fyrstu bók, National Book Award
(sem hann hlaut aftur fyrir Sabbath’s Theat-
er), aðeins hálfþrítugur að aldri. Hann var
undrabarn ársins; nýjasta, skærasta von gyð-
inglegra bókmennta - hinn ungi Bellow. Hans
beið þó vanþakklátt og erfitt verkefni – að
fylgja eftir velgengni frumburðarins. Flestir
samtímagagnrýnendur virtust sammála um að
það hefði honum mistekist í bókunum Letting
Go (1962) og When She
Was Good (1967). Umfjöll-
un um þær litast mjög af
þeirri skoðun að Roth sýni
hæfileika en standi ekki
undir vonum. Það var ekki
fyrr en Portnoy nokkur
lagðist á bekk hjá sálfræð-
ingi og opnaði fyrir alheimi
pandórubox forboðinna
hugsana hins óþekka gyð-
ings, að Roth hitti aftur
naglann á höfuðið. Og nú
varð hann frægur. Al-
ræmdur er kannski nær
sönnu. En þótt bókin seld-
ist eins og heitar lummur
vildu margir enn meina
Roth um bókmenntalegt
vægi, bókmenntastofnunin
var ekki ýkja hrifinn af
þessari ofurstjörnu viku-
blaðanna. Árið 1975 skrif-
aði Roger Sale í New York
Times að talað væri um
Roth sem skammhlaup hjá
bókmenntaklíkunni í New
York, tískufyrirbæri sem
ekki myndi endast. En
Roth hélt áfram að skrifa
og hélt áfram að vera fynd-
inn og lesendur keyptu bæk-
urnar og gagnrýnendur voru áfram ósammála.
Portnoy’s Complaint fylgdi Roth eftir með
pólitísku satírunni Our Gang (1971) sem brá
upp afar hæðnsilegri mynd af þáverandi for-
seta Bandaríkjanna, Richard Nixon. Roth var
náttúrlega ekki einn um að gagnrýna forset-
ann en gerði það þó á öðrum forsendum en
tíðkaðist. Í viðtali frá þessum tíma sagði Roth
að það hefði öðru fremur verið orðræða forset-
ans sem fyllti hann vanþóknun, innblástur
skáldsögunnar væri (mis)notkun forsetans á
sjálfu tungumálinu frekar en stefnumálin í
sjálfu sér. Það útskýrir e.t.v. áherslu bókarinn-
ar á að skrumskæla stofnanamál og tungutak
stjórnmálamannanna. Dæmi um það er þegar
Tricky (Nixon) er ráðinn af dögum undir lok
sögunnar og lesendur fá að fylgjast með hand-
anlífi forsetans. Á öndverðri nítjándu öld sendi
Byron lávarður breska ljóðskáldið Robert
Southey til vítis í söguljóðinu „Vision of Judge-
ment“ en hér gengur Roth skrefinu lengra og
lætur Nixon bjóða sig fram gegn Satan um
sjálft forsetaembættið í Helvíti.
Eftirfarandi brot úr framboðsræðu Trickys
gefur til kynna tón bókarinnar: „Kæru sam-
djöflar, leyfið mér að taka fram strax í upphafi
að ég er að sjálfsögðu sammála mörgu af því
sem Satan sagði í opnunarræðu sinni. Ég veit
að Satani er jafn umhugað og mér að illska fái
að blómstra í veröldinni. Og nú vildi ég víkja að
þeim sem benda á forsetatíð mína í Bandaríkj-
unum og segja að ég hafi ekki framið öll þau ill-
virki sem möguleg voru. Ég vil minna þessar
sömu gagnrýnisraddir á þá staðreynd að ég
hafði aðeins setið í embætti innan við eitt kjör-
tímabil þegar ég var myrtur. Þrátt fyrir það
get ég sagt með fullri vissu að ég hafi lagt drög
að mörgum nýjum kúgunartækjum, vísað veg-
inn í átt að enn meira óréttlæti en áður þekkt-
ist og eitrað lífsbrunninn fyrir komandi kyn-
slóðum. Stoltur í bragði bendi ég á
Suðaustur-Asíu.“ Bókinni var misvel tekið
þegar hún kom út, en hefur elst vel og stendur
uppi sem ein af skemmtilegri þjóðfélagsádeil-
um.
Skuggi Kafka
Franz Kafka er einn af þeim höfundum sem
vaka yfir verkum Roths, skáldsögurnar búa
margar yfir vísunum í martraðarkennd verk
stórskáldsins og í The Breast, þar sem Kapesh
breytist í stórbrjóstið, skrifar hann Hamskipti
Kafka hreinlega inn í gyðinglega veröld tauga-
veiklunar og bældra kynferðisóra. Þá skrifaði
Roth áhugaverða ritgerð um Kafka (sem var
endurprentuð í Reading Myself and Others,
1975). En Kafka gegnir líka skemmtilegu
(óbeinu) gestahlutverki í draumförum Kapesh
í annarri bók, The Professor of Desire, þar
sem gömul kona verður bókmenntalegur
minnisvarði fyrir þær sakir að hafa eitt sinni
verið hóran hans Kafka. Þetta er einstaklega
roth-ísk örsaga í þeim skilningi að sýn höfund-
arins á Bandaríkin og veruleikann sjálfan er
svo oft eins konar barrokkísk fantasía (sem
tengir hann að einhverju leyti við Norman
Mailer, en þó á annan hátt en Kafka) þar sem
endamörk hins eðlilega eru illgreinanleg en líf-
inu er fagnað/miðlað í gegnum skynfærin, eða
eins og Kepesh í The Dying Animal orðar hin
líkamlegu örlög sem hann harmar en veit að
eru óumflýjanleg: „allir þessir líkamshlutar
sem hingað til hafa verið ósýnilegir (lungun,
nýrun, hjartað, ristillinn) eru byrjaðir að gera
vart við sig á óskemmtilegan máta meðan sá
líkamshluti sem allt mitt líf hefur verið mest
áberandi, er að verða gagnslaus.“
bjornv@isholf.is
EKKERT
HEILAGT
„Það sem kannski er áhugaverðast við upphafna
stöðu Philips Roths í bókmenntaheiminum í dag er að
í fyrsta skipti á ferlinum ríkir samhljómur um verk
Roths, velþóknunin er bæði almenn og alþjóðleg, en
fram til þessa hefði verið óhætt að telja Roth einn allra
umdeildasta höfund Bandaríkjanna.“
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Philip Roth