Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. NÓVEMBER 2001 11
staðir [sem voru opnaðir 1973] eitt fyrsta hús-
næðið sem var sérstaklega hannað fyrir al-
mennar myndlistarsýningar. Ég vil þó hvorki
draga úr gildi safns Einars Jónssonar, sem á
sér mun lengri sögu, né Listamannaskálans,
sem var gífurlega mikilvægur í sinni tíð þótt
hann hafi verið hugsaður sem bráðabirgðahús-
næði. Skyldur opinberu safnanna eru þó ein-
faldlega aðrar og meiri. Það er því vissulega
rétt að þessar stofnanir eru mjög ungar í þeim
skilningi að þær hafi verið aðgengilegar al-
menningi. Nú þarf að vinna þeim þann sess að
það sé jafneðlilegt að skreppa inn á safn þegar
verið er að fara með börnin í miðbæinn eins og
að fara niður á höfn, í Kolaportið eða bara í
gönguferð. Það er töluvert undir okkur komið
að ýta þessari þróun áfram.
Myndlistarlífið hefur líka breyst þannig á
undanförnum 30–40 árum að fólki finnst það
stundum dálítið utanveltu, að það þekki ekki
nægilega vel til samtímalistar, hvað er að ger-
ast í henni og hvaða hugsun liggur að baki því
sem listafólk er að gera. Það hlýtur því að vera
eitt af hlutverkum safnanna að stuðla að betri
fræðslu þar um. Við sjáum það í leiðsögninni,
t.d. í sunnudagshópunum, að það getur verið
ákaflega gaman hjá fólki þegar það rennur upp
fyrir því ljós og það áttar sig á því hvað er að
gerast í þeim verkum sem fyrir augu ber.“
Megum ekki halda mjög
einsleitar sýningar til lengri tíma
Eiríkur segir það mikilvægt fyrir söfnin að
halda úti breiðri sýningaflóru. „Við megum
ekki falla í þá gryfju að halda mjög einsleitar
sýningar til lengri tíma sem kannski væri hægt
að stimpla sem sérviskulega stefnu. Það er hins
vegar afar eðlilegt að slík sérhæfing þróist í
stórborgum erlendis þar sem fleiri söfn deila
með sér þeirri skyldu að bjóða upp á þá fjöl-
breytni sem er að finna í listinni. En ég held að
við náum aldrei neinu fullkomnu jafnvægi í sýn-
ingapólitík hér á landi. Það hlýtur alltaf að
sveiflast aðeins til hvað við erum að sýna, bæði
af meðvituðum og ómeðvituðum orsökum.
Við getum tekið sem dæmi að innan Lista-
safns Reykjavíkur má segja að frá miðju síð-
asta ári fram á þetta haust hafi megináherslan í
sýningum tengst málverkinu. Það hafði verið
talað svo mikið um að málverkið væri dautt að
okkur langaði til að setja upp sýningar með öfl-
ugu málverki og verkum sem eru unnin upp úr
málverkum. Núna í haust og fram eftir næsta
ári verður megináherslan hins vegar á verkum
sem hægt er að tala um sem skúlptúra, þrívíð
verk eða innsetningar af öðru tagi, bæði eftir
innlenda og erlenda listamenn.
Áherslurnar sveiflast því örlítið til og ég held
að það sé bara gott í sjálfu sér, því þannig fær
fólk fjölbreyttari sýn og staðirnir síður stimpil
fyrir að vera eingöngu svona eða hinsegin. Það
versta sem getur komið fyrir safn sem vill
halda lífi og vera í góðu sambandi við almenn-
ing er ef fólk hugsar með sér að það þurfi aldrei
að fara þangað af því að þar sé aldrei neitt sem
það hefur áhuga á, eða jafnvel öfugt; að safnið
sé þannig að það hrífi alltaf sama fólkið. Enda
er það ekki endilega tilgangur safna að hrífa
fólk, heldur fremur að koma því á óvart og
kveikja með því spennu og hugsun þannig að
það velti hlutunum fyrir sér á annan hátt en
það gerði áður,“ útskýrir Eiríkur.
Fjórar meginstoðir Listasafns
Reykjavíkur
Nú er orðið það langt um liðið frá opnun
Hafnarhússins að komin er á það nokkur
reynsla. Margir ímynduðu sér að húsinu yrði
fengið ákveðið hlutverk eða mörkuð sérstaða í
starfsemi Listasafns Reykjavíkur. Hvernig
horfir þetta við þér sem stjórnanda safnsins?
„Ég held að það sé ofsagt að það sé komin
reynsla á notkun Hafnarhússins á því rúma ári
sem liðið er frá opnun þess. Skrifstofur og lista-
verkageymslur safnsins eru ekki enn fluttar
þangað eins og til stóð og tilfinning manna fyrir
því hvernig sýningar henta best í sölum hússins
er enn að þroskast. Hins vegar er það einnig
metnaður okkar að Hafnarhúsið geti ekki síður
orðið miðstöð fjölbreyttra menningarviðburða
en miðstöð myndlistar. Ég tel hins vegar rangt
að einblína á Hafnarhúsið sem miðpunkt safns-
ins, því sérstaða okkar liggur ekki í húsum.
Ég sé Listasafn Reykjavíkur sem eina heild,
heild sem er borin upp af fjórum meginstoðum;
Kjarvalsstöðum, Hafnarhúsinu, Ásmundar-
safni og útilistaverkunum í borginni sem við
höfum umsjón með. Starfsemi húsanna skiptist
þannig að við höfum að sjálfsögðu alltaf haft
Ásmund í fyrirrúmi í Ásmundarsafni. Þó höfum
við boðið þangað inn öðrum sýnendum og úr því
hafa orðið til mjög skemmtilegar sýningar. Á
Kjarvalsstöðum hefur Kjarval loks eignast fast
heimilisfang, ef svo má að orði komast, því frá
ársbyrjun 2000 höfum við getað haft uppi yf-
irlitssýningu á verkum hans í einum sal svo að
fólk geti alltaf komið og skoðað lykilverk úr
hans ferli. Þetta er mikil framför, því með til-
komu Hafnarhússins og aukningu sýningar-
rýmis safnsins var þessi þáttur starfseminnar
tryggður, en áður var ekki hægt að ganga að
því vísu að finna verk Kjarvals á Kjarvalsstöð-
um vegna annarra sýninga. Hina tvo salina í
húsinu getum við svo notað undir breytilegar
sýningar.
Það sama mun gerast með Errósafnið í
Hafnarhúsinu. Þar verða tveir salir helgaðir
Erró, eftir að núverandi yfirlitssýningu lýkur.
Þá verða sem sagt öll þau meginsöfn sem eru
í eigu Reykjavíkurborgar – Ásmundarsafn,
Kjarvalssafn og Errósafn – komin í fast hús-
næði þótt við höfum eftir sem áður rými til ráð-
stöfunar fyrir breytilegar sýningar, bæði á
Kjarvalsstöðum og í Hafnarhúsi. Fremur en að
setja okkur ákveðna stefnu um sýningar í þess-
um húsum höfum við ákveðið að láta það frekar
ráðast af efni sýninga, umfangi og öðrum þátt-
um hvar þær eru álitnar henta best,“ segir Ei-
ríkur og ítrekar að safnið vilji forðast sérhæf-
ingu.
Þjónustustofnun fyrir
borgarana sem eiga safnið
Þrátt fyrir það hversu vönduð og yfirgrips-
mikil Errósýningin í Hafnarhúsinu er hafa
ýmsir orðið til þess að gagnrýna það hversu
lengi hún stendur yfir, á þeim forsendum að
hætta sé á að ládeyða skapist í safnastarfinu í
jafnmannfáu samfélagi og okkar þegar ekki er
boðið upp á nýbreytni.
Eiríkur svarar því til að í raun sé ekki grund-
völlur fyrir svona löngum sýningum til lang-
frama. „En hugsunin á bak við þessa ákveðnu
sýningu var sú að þar sem sýningin er opnuð á
miðju sumri má gera ráð fyrir að það séu mest
erlendir ferðamenn og í minnihluta íslenskir
gestir sem eru að koma. Með haustinu getum
við boðið skólahópum á þessa sýningu og nýtt
hana fyrir þann hóp alveg til fullnustu fram að
áramótum. Við vitum ekki hvenær næst verður
hægt að setja upp stóra Errósýningu í öllu hús-
inu og þar sem þetta er mjög dýrt fyrirtæki
verðum við einnig að horfa til þess hvernig fjár-
munirnir takmarka starfið. Errósýningin
stendur þó ekki alveg óbreytt allan þennan
tíma, það er örlítil hreyfing í húsinu með lítilli
einkasýningu í einum sal, en það er vissulega
réttmæt athugasemd að við tókum áhættu með
þessu.“
Ólafur Elíasson myndlistarmaður sagði í við-
tali í Morgunblaðinu nýlega að söfn yrðu að
skilgreina hlutverk sitt í þjóðfélaginu – ákveða
hvort þau vildu vera eftirmynd af samfélaginu
eða hreyfiafl í lífi þess fólks sem þau þjóna. Ei-
ríkur segir að þetta spursmál sé skemmtileg-
asta umhugsunarefnið í safnaheiminum í dag,
en „fyrst og síðast hlýtur Listasafn Reykjavík-
ur að vera þjónustustofnun fyrir borgarana því
þeir eiga það sem er í safninu auk þess sem
safnið er rekið fyrir þeirra skattfé.
Síðan hefur safnið skyldum að gegna gagn-
vart þessum sérsöfnum sem ég nefndi áðan, en
þau verður að kynna með verðugum hætti. Í
þriðja lagi má svo huga að því hvernig safnið
skilgreinir sitt hlutverk út á við. Þar held ég að
við höfum á síðustu árum sýnt að við reynum að
endurspegla bæði það sem er gamalt og gott,
það nýjasta sem er að gerast og það óvenjulega
sem er að gerast. Ég get ekki svarað þessu
beint öðruvísi en á þá leið að utan þess sýning-
arhalds sem snýr að sérsöfnunum hafi ég frek-
ar áhuga á því að koma fólki svolítið á óvart,
heldur en að það geti alltaf bara gengið að
„gömlum vinum“ og notið þess að sjá sömu
hlutina aftur. Það er von mín að Listasafn
Reykjavíkur verði öðru fremur til þess að ýta
undir umræður, fjör og vangaveltur“.
Það versta sem getur
komið fyrir safn sem
vill halda lífi og vera
í góðu sambandi við
almenning er ef fólk
hugsar með sér að
það þurfi aldrei að
fara þangað af því að
þar sé aldrei neitt
sem það hefur áhuga
á, eða jafnvel öfugt;
að safnið sé þannig
að það hrífi alltaf
sama fólkið.
fbi@mbl.is
Getur 3ja ára dóttir mín verið
með kvíða? Og þá frá fæðingu?
SVAR:
Kvíði er talinn nauðsynlegur fyrir þroska
barna og aðlögun þeirra að umhverfi sínu.
Hann á þátt í að börn greini að hættulegar
og hættulausar aðstæður og læri að forðast
þær hættulegu. Þar að auki virðast ákveðin
kvíðamynstur vera einkennandi fyrir börn á
svipuðum aldri. Til dæmis eru flest börn
hrædd við ókunnuga um átta mánaða aldur
og frá níu mánaða aldri og þar til þau eru
um tveggja og hálfs árs sýna börn yfirleitt
einhvern kvíða þegar þau eru ekki í návist
foreldra eða þess sem annast þau.
En þegar kvíði er ekki eðlilegur fyrir ald-
ur barnsins eða er farinn að há barninu í
daglegu lífi, má segja að um kvíðaröskun sé
að ræða. Einkenni kvíðaröskunar meðal
barna eru yfirleitt þríþætt. Í fyrsta lagi eru
líkamleg einkenni eins og ör hjartsláttur,
mikill sviti, skjálfti, ógleði og svimi. Í öðru
lagi fylgja kvíðaröskun tiltekin hegðunar-
einkenni, börnin gráta, sjúga þumalfingur
eða naga neglur og forðast ítrekað aðstæður
sem valda þeim kvíða. Í þriðja lagi fylgir svo
ákveðinn hugsunarháttur gjarnan kvíða.
Slíkur hugsunarháttur er hins vegar háður
vitsmunaþroska barna og kemur því frekar
fram hjá börnum á skólaaldri. Ofangreind
einkenni ein og sér staðfesta ekki kvíð-
aröskun heldur þarf að setja þau í samhengi
við aðstæður og atburði í lífi barnsins.
Yfirleitt er ekki talað um að börn sem eru
aðeins þriggja ára hafi kvíðaröskun. Ef barn
sem er svo ungt sýnir einhver kvíðaeinkenni
í langan tíma, hvort sem það er í afmörk-
uðum aðstæðum eða almennt, er nær að tala
um að barnið sé með kvíðablandna skapgerð.
Skapgerðareinkenni eru sýnileg allt frá fæð-
ingu og því yfirleitt talin vera meðfædd, en
einnig hafa tvíburarannsóknir stutt þá til-
gátu að meðfæddir eiginleikar eigi allríkan
þátt í skapgerð. Skapgerð er þó ekki óbreyt-
anleg og fastmótuð, heldur persónueinkenni
sem getur þróast með aldri.
Börn með kvíðablandna skapgerð sýna yf-
irleitt einhverjar hömlur í hegðun allt frá
eins árs aldri. Í því felst að þau hræðast og
forðast nýja hluti, nýjar aðstæður eða
ókunnugt fólk og eiga erfitt með að aðlagast
þeim. Þetta eru börn sem fólk kallar feimin,
mjög varkár, tilbaka eða annað í svipuðum
dúr.
Annað sem hefur áhrif á hversu öruggt
barn er við nýjar aðstæður eru þau tilfinn-
ingatengsl sem það hefur myndað við móður
eða þann sem annast það á fyrsta æviárinu.
Rannsóknir benda til þess að börn sem
mynda traust og samfelld tengsl verði
öruggari við nýjar aðstæður, og sjálfstæðari
og þrautseigari þegar þau eldast. Þetta er
athyglisverð niðurstaða í ljósi þess að marg-
ir halda að börn sem fá mikla athygli og um-
hyggju verði ósjálfstæð og háð foreldrum
sínum. Rannsóknir sýna því þveröfuga nið-
urstöðu. Því meiri hlýju og athygli sem barn
fær, því sjálfstæðara verður barnið og síður
háð foreldrum sínum að öllu jöfnu.
Tilfinningatengsl geta því lagt grundvöll
að því hversu auðvelt barn á með að aðlagast
umhverfi sínu þegar það verður eldra.
Margir sem hafa rannsakað tilfinningatengsl
benda á að meðfætt lunderni barnsins kann
að eiga nokkurn þátt í því hvernig tengsl
myndast.
Þó að barn sé með kvíðablandna skapgerð
er ekki víst að það þrói með sér kvíðaröskun.
Börn með slíka skapgerð virðast hins vegar
vera í meiri hættu en önnur að þessu leyti.
Og vitaskuld aukast líkurnar á erfiðleikum ef
aðstæður barnanna eru erfiðar, ef þau hafa
myndað ótraust tilfinningatengsl eða orðið
fyrir raski sem hefur langvarandi áhrif á þau.
Þriggja ára barn getur því naumast verið
með kvíðaröskun þótt það geti verið með
kvíðablandna skapgerð sem gæti þróast út í
kvíðaröskun seinna meir.
Meðferð er yfirleitt ekki beitt á svona ung
börn en nauðsynlegt er fyrir foreldra að
fylgjast með því við hvaða aðstæður barnið
sýnir kvíðaeinkenni, hvort sem það er við
sérstakar aðstæður eða almennt og reyna
ekki að hlífa barninu við þessum aðstæðum
eða ofvernda það, heldur leiða það smám
saman í gegnum þær og hjálpa því að takast
á við þær. Kvíðinn getur aðeins versnað ef
foreldrarnir hlífa barninu um of og barnið
þarf aldrei að takast á við óttann.
Dagmar Kr. Hannesdóttir, nemi í sálfræði við
Háskóla Íslands.
Heimildir
Barrett, P.M. (2000), „Treatment of childhood anxiety:
Developmental aspects“, Clinical Psychology Review, 20
(4), 479-494.
Gelfand, D.M., Jenson, W.R., og Drew, C.J. (1982),
Understanding child behavior disorders, Holt, Rinehart
and Winston.
Kendall, P.C., Chansky, T.E., Kane, M.T., Kim, R.S.,
Kortlander, E., Ronan, K.R., Sessa, M.F., og Siqueland,
L. (1992), Anxiety disorders in youth: Cognitive-
behavioral interventions, Allyn and Bacon.
Schmidt, L.A. og Schulkin, J. (1999), Extreme fear,
shyness and social phobia, Oxford University Press.
Hvað þýðir sögnin að kalóna? Er
hún íslensk eða er til eitthvert
annað íslenskt orð yfir það?
SVAR:
Sögnin að kalóna, sem einnig er til í mynd-
inni kalúna, er notuð um að hita vambir slát-
urdýra í sjóðandi vatni til þess að losa slím-
húð innan úr þeim. Hún hefur líklegast orðið
til við dönsk áhrif en í dönsku er nafnorðið
kallun notað um „vinstur jórturdýra“.
Danska orðið á rætur að rekja til miðaldalat-
ínu calduna „volg innyfli sláturdýra“ af latínu
calidus „heitur“.
Sögnin kalóna hefur verið notuð í málinu
alla 20. öld og hún getur vel verið eldri þótt
hennar finnist ekki dæmi á bókum fyrr. Í
matreiðslubók Helgu Sigurðardóttur er að-
ferð við að kalóna lýst á þennan hátt:
Að kalóna vambir. Kalkinu er blandað í
volgt vatn, vambirnar látnar ofan í og hrært í
annað slagið. Venjulega er laust á vömbunum
eftir 10–15 mín. (1966:514)
Sumir tala um að hreinsa vambir í stað
þess að kalóna.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður
Orðabókar Háskólans.
GETUR 3JA ÁRA
DÓTTIR MÍN VER-
IÐ MEÐ KVÍÐA?
Í vikunni sem er að líða tók Vísindavefurinn upp
nýmæli sem nefnist Málstofan. Þar verða birtar
veigameiri greinar en venjuleg svör á vefnum hafa verið. Ætlunin er að
þarna verði fjallað á fræðilegan hátt um mál sem eru ofarlega á baugi.
Gert er ráð fyrir umræðu í vönduðum lesendabréfum sem verða birt í
styttri mynd á vefnum. Þetta er hrein viðbót við Vísindavefinn og áfram
er tekið við spurningum og þeim svarað sem fyrr. Fyrsta greinin er eftir
Magnús Þorkel Bernharðsson og heitir „Af hverju hata þeir okkur?“
Hún fjallar um stöðu íslam og þróun mála eftir hryðjuverkin 11. sept-
ember í ár.
VÍSINDI