Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2001, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. DESEMBER 2001
Í
SLAND er eyja og hefur allt frá því á
dögum þjóðernissinnaðrar sjálfstæðis-
baráttu 19. aldar skilgreint sérstöðu
sína, menningarlega sem aðra, með
samanburði við útlönd. Upphaflega
andstæðan var íslenskt – danskt, þ.e.
það var þjóðlegt sem ekki var danskt.
Samanburðurinn var grundvöllur að-
skilnaðarstefnunnar. Hugmyndir um það að
Íslendingar eigi í menningarlegri varnarbar-
áttu eiga sömuleiðis rætur að rekja til þjóðern-
ishugmynda 19. aldar. Þá var sett fram sú
staðhæfing að vegna þess hversu „fá og smá“
við værum gætum við aldrei keppt við aðrar
þjóðir á grundvelli styrkleika heldur hlyti það
að vera á forsendum sérstöðu. Þegar leggja
skyldi nýjan, þjóðlegan grunn að sjónmenn-
ingu okkar, þá reyndi pennavinur Jóns Sig-
urðssonar, Sigurður Guðmundsson, „málara-
auminginn sem dó úr bjúg og tæringu“ 41 árs
gamall árið 1874, að halda á lofti innlendri
handverkshefð. Það var þó lítill skilningur
meðal samtímamanna á hugmyndum hans
(ekki frekar en þeim sem hann setti fram um
útivistarsvæði og sundlaug í Laugardal) og því
varð það landslagsrómantíkin innflutta sem
myndaði grunn þjóðlegrar listar með fyrstu
kynslóð íslenskra atvinnumyndlistarmanna
um aldamótin 1900. Því hefur jafnvel verið
haldið fram að „íslenskt landslag sé eina svæð-
ið sem íslenskir myndlistarmenn hafa helgað
sér. Og ef landslagið dugir ekki, þá tína menn
til ljósið“.1) Fyrir utan landslag og ljós freistast
margir til að bæta við þriðja l-inu, ljóðrænu,
sem þjóðareinkenni íslenskrar myndlistar á
nýliðinni öld. Ljóðrænan hefur reyndar verið
skilgreind mjög vítt í samhengi íslenskrar
listasögu og talin birtast í gegnum ólíka miðla
og aðferðir á ýmsum tímum, á meðan landslag
og ljós hefur einkum verið notað í samhengi
málverksins.
Á myndlistarþingi í Gerðubergi árið 1992
hélt Þorvaldur Þorsteinsson erindi sem mörg-
um er minnisstætt. Þar hélt hann því m.a. fram
að íslenskir myndlistarmenn streittust „við að
láta verkin tala svo að þeir gætu þagað sjálfir“
og tiltók því til stuðnings tugi tilvitnana í koll-
ega sína úr nýlegum blaðaviðtölum þar sem
þeir voru spurðir út í verk sín.
Flestar tilvitnanirnar voru tilbrigði við stef-
ið „ég-er-að-fást-við-tilfinningar-mínar“. Enn-
fremur fullyrti Þorvaldur að þorri íslenskra
myndlistarmanna ynni ekki „með þeirri með-
vitund sem vinnan og aðstæðurnar krefðust
heldur í þessu óskilgreinda ábyrgðarlausa
miðilsástandi sem gerir allar tilraunir til mál-
efnalegrar rökræðu um verkin kjánalegar og
sveipar þau þægilegri dulúðarslikju“.2) Þótt ís-
lenskir myndlistarmenn skírskoti ekki í sama
mæli til tilfinningatjáningar í dag og fyrir ára-
tug fær hin lífseiga íslenska rómantík útrás
eftir öðrum leiðum. Vísun í náttúruna stendur
ávallt fyrir sínu og hefur sumpart komið í stað
skírskotana til tilfinninga, auk þess má benda á
mikla fjölgun barnæskuminna (sbr. einnig
bókmenntir), nokkuð sem bendir raunar til
þess að tíminn hafi fengið aukið vægi í mynd-
listinni, til jafns við yfirburðastöðu alltumlykj-
andi rýmisins. „Heimildir“ samtímamyndlist-
armanns geta þó verið af ýmsum toga, þannig
getur hið persónulega og nálæga „ég“ lista-
mannsins allt eins verið sótt í ólistrænar fjöl-
skylduljósmyndir bláókunnugs fólks.
Íslenskir myndlistarmenn hafa á öllum tím-
um tekið mið af alþjóðlegri tækni og aðferða-
fræði í verkum sínum. Hins vegar má segja að
þeir hafi – a.m.k. framan af öldinni – fremur
verið opnir fyrir formrænum nýjungum en
stefnum sem fylgdu mikil hugmyndakerfi. Sé
litið á dæmi blómstraði hér formrænn express-
jónismi í öllum regnbogans litum á fyrstu ára-
tugum 20. aldar en litlar sem engar samfélags-
legar forsendur voru í sveitaþorpinu
Reykjavík, með kálgörðum við hvert hús, til að
taka á móti hugmyndafræði erlendra stórborg-
arlistastefna sem höfðu sem grunntón myrka
og neikvæða sýn á nútímasamfélagið líkt og
t.d. dadaismi, súrrealismi og tilvistarlegur ex-
pressjónismi. Þá má einnig benda á það sem
hluta af eymenningarlegri sérstöðu að braut-
ryðjendur íslenskrar myndlistar fylgdu ekki
nema að litlu leyti norrænni hefð í lýsandi
raunsæi. Erlendir gagnrýnendur fyrri tíma
furðuðu sig raunar á því að myndlist bók-
menntaþjóðarinnar væri ekki bókmenntaleg,
til að mynda hvorki myndskreytingar á forn-
um bókum né þjóðháttalýsingar.
Þegar farið var að einhverju marki að rýna
fræðilega í íslenska listasögu á 5. áratugnum –
og bent á þau augljósu sannindi að íslenskir
listamenn hafa ávallt sótt sér mikilvægan
þroska, reynslu og áhrif í smiðju erlendra sam-
tímahreyfinga og einstakra listamanna – þá
stóð ekki á harkalegum viðbrögðum þjóðlegri
nútímalist til varnar, eins og það var kallað.
„Kommúnisti einn, lítt vanur ritstörfum (hér
mun átt við Björn Th. Björnsson listfræðing –
innskot höf.), hefur nýlega haldið fram þeirri
meinloku varðandi uppeldi og listþróun Ás-
gríms málara Jónssonar að Á. J. hafi verið eins
konar lærisveinn nokkurra franskra málara og
geðbilaðs málara í Hollandi. Hið sanna um
uppeldi Ásgríms sem málara er að hann varð
fyrir sterkum og varanlegum áhrifum af forn-
bókmenntum og hinni stórfenglegu náttúru-
fegurð ættjarðar sinnar.“3) Höfundur tilvitn-
unarinnar hér að ofan, þingmaður bænda og
einangrunarsinninn Jónas Jónsson frá Hriflu,
var tvímælalaust sá sem gekk harðast fram í
því á millistríðsárunum að halda á lofti sjón-
armiðum hefðarinnar, sem í hans augum fólst
aðallega í rómantískum natúralisma gegn
hvers kyns útlendum formalisma. Sem for-
maður menntamálaráðs sat Jónas í áraraðir í
forsvari þeirrar nefndar sem hafði með hönd-
um innkaup listaverka fyrir íslenska ríkið og
gat með því haft umtalsverð áhrif á hlutskipti
íslenskra myndlistarmanna. Dæmi eru um að
innkaupanefnd ríkisins hafi keypt í stórum stíl
„þjóðleg“ verk eftir myndlistarmenn sem síðan
hafa sjaldan eða aldrei verið tekin upp úr kjall-
arageymslum Listasafns Íslands.
Það má eflaust færa að því listasöguleg rök
að deilur 4. og 5. áratugarins milli málsvara
hefðarinnar, þeirra sem boðuðu rómantískt
þjóðlegt afturhvarf, og boðbera nýrra rót-
tækra viðhorfa í listum hér á landi séu að öllum
líkindum inngangur að nútímanum í íslenskum
myndlistarheimi.
Með abstraktinu rétt fyrir 1950 skerpist síð-
an togstreitan Ísland – útlönd eða þjóðholl –
óþjóðleg list enn frekar. Það hefur raunar
löngum borið við í íslenskum myndlistarheimi
að það nýjasta hefur verið talið erlend tísku-
stefna, tiktúra sem gengur yfir. Síðan þegar
það nýja sýnir ekki á sér fararsnið finna menn í
því íslensku elementin; m.a. ljóðrænuna.
Að því marki sem nútíminn í íslenskum
myndlistarheimi er innfluttur má kannski
segja að það sé táknrænt að þegar deilur um
ÍSLAND – ÚTLAND
HEIMSVELDI HINNAR
ÍSLENSKU BAÐSTOFU
Morgunblaðið/GolliHverra manna ertu?
E F T I R
A U Ð I Ó L A F S D Ó T T U R