Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.2002, Side 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JANÚAR 2002
B
ÓKIN Nickle and Dimed: On
(Not) Getting By in America
(Grænn eyrir með gati: Að
bjarga sér (ekki) í Bandaríkj-
unum) kom út vestanhafs fyrr
á árinu og hefur vakið tals-
verða athygli. Höfundur henn-
ar er Barbara Ehrenreich, vel
þekkt blaðakona og pólitískur ummælandi,
sem starfað hefur við greinaskrif hjá tímarit-
um á borð við Time og The New Republic auk
þess sem hún hefur gefið út fjölmargar bækur
um samfélagsleg mál. Þeirra þekktust er Fear
of Falling (1989) sem er eins konar sálgrein-
ing á innra lífi millistéttarinnar í Bandaríkj-
unum. Þar leitast Ehrenreich við að finna
skýringu á breytingu í hugsunarhætti milli-
stéttarinnar sem að hennar mati er greinileg
og birtist í umskiptum frá frjálslyndi sjöunda
áratugarins til ofuríhaldssemi þess níunda.
Niðurstaða Ehrenreich er sú að hverfandi
áhugi á félags- og velferðarmálum tengdist
vaxandi ótta millistéttarinnar við skert kjör
sjálfri sér til handa. Að geta ekki staðið í skil-
um og tapa því sem áunnist hefur, falla niður
um stétt. Grænan eyri með gati má því sjá
sem rökrétt framhald þessarar umræðu þar
sem höfundur beinir nú sjónum að þeim þjóð-
félagshóp sem millistéttin í fyrri bókinni ótt-
aðist svo mjög að heyra undir.
Við undirbúning bókarinnar varði Ehren-
reich tveimur árum ævi sinnar í dulargervi.
Þetta gerði hún þó ekki í leynilegum erinda-
gjörðum, hún var hvorki á mála hjá dularfullri
ríkisstofnun né var hún að koma upp um
glæpsamlegt athæfi einhverrar mafíufjöl-
skyldunnar. Hún var að gera vettvangsrann-
sókn á kjörum láglaunafólks í Bandaríkjun-
um. Ehrenreich vildi grafast fyrir um
raunverulegt hlutskipti hinnar einstæðu lág-
tekjukonu og brá hún sér því í slíkt hlutverk
um skeið. Hún ferðaðist um Bandaríkin,
reyndi fyrir sér í ólíkum fylkjum en mark-
miðin voru þau sömu hvert sem hún fór: Að fá
vinnu og geta lifað á laununum. Lífsþæginda
var ekki krafist, allt var skorið við nögl og
Ehrenreich var reiðubúin að lifa við bágborn-
ar aðstæður, aðeins var farið fram á þak yfir
höfuðið og salt í grautinn.
Láglaunalíf
Þegar rannsóknarvinnan hófst setti Ehren-
reich sér ýmsar reglur og kvaðir. Hún gat
ekki hafnað atvinnutilboði. Ef hún gat valið
varð hún að taka því starfi sem mest var upp
úr að hafa. Hún mátti ekki styðjast við mennt-
un sína eða fyrri starfsreynslu, en Ehrenreich
hefur doktorsgráðu í líffræði auk þess að vera
þekktur rithöfundur, því markmiðið var að
finna vinnu sem ekki krafðist sérhæfingar.
Hún varð að sætta sig við hvert það húsnæði
sem bauðst, svo lengi sem það fullnægði lág-
marks hreinlætis- og öryggiskröfum. Hins
vegar leyfði hún sér dálitla forgjöf hvað aðra
hluti varðaði. Hún lagði af stað með peninga
fyrir húsaleigu fyrsta mánaðarins. Þá var hún
líka alltaf á bíl en rekstur hans greiddist úr
aukasjóði en ekki laununum sem hún þénaði.
Hið síðarnefnda útskýrði hún á þann veg að
bók um manneskju að bíða eftir strætó gæti
reynst lesendum löng lesning.
Eftir að hafa starfað sem gengilbeina í
Flórída, þerna í Maine og starfsmaður í Wal-
Mart-verslun í Minneapolis, komst Ehren-
reich að því að jafnvel með því að vinna sjö
daga vikunnar í tveimur störfum þar sem hún
mátti þola margs konar niðurlægingu, gat hún
vart framfleytt sér. Reikningsdæmið gekk
bara aldrei upp, eða ef það gerði það þá mátti
svo litlu muna að ljóst var að hún mætti aldrei
veikjast, borða á almennilegum veitingastað
eða kaupa sér föt annars staðar en á útsölu-
mörkuðum o.s.frv. Á hverjum nýjum stað
hafði hún byrjað á byrjuninni; með því að leita
að húsnæði, fletta atvinnuauglýsingum og
mæta síðan í viðtöl. Hún fær alltaf vinnu, get-
ur á sumum stöðum jafnvel valið á milli lág-
launastarfa. Staðreyndin er að eftirspurnin í
Bandaríkjunum eftir starfsfólki í fjölmargar
tegundir þjónustustarfa er meiri en framboð-
ið. Þetta hefur þó ekki orðið til þess að launin
hækki. Fyrirtækin, sem alltaf eru á höttunum
eftir starfsfólki, reyna frekar að koma sér upp
sem stærstum umsækjendalista sem hægt er
að grípa til með litlum fyrirvara því starfsævi
hvers og eins er jafnan afar stutt.
Húsnæðisekla var hins vegar í öllum borg-
unum þar sem Ehrenreich reyndi fyrir sér, og
í ljós kemur að kostirnar sem bjóðast fólki
sem ekki getur reitt fram tryggingu fyrir
mánaðarleigu fyrirfram ($800–1000) eru bæði
fáir og ókræsilegir, eða eins og hún segir á
einum stað: „húsbílapakk („trailer trash“) var
allt í einu orðin þjóðfélagsstétt fyrir ofan mig
sem ég þráði að tilheyra.“ Lausnin reyndist
oftar en ekki sú að gista á vegahótelum þar
sem borgað var fyrir viku í senn. Heildar-
kostnaðurinn á mánaðarvísu var vitanlega
meiri en venjuleg húsaleiga, en munurinn var
sá að hótelin kröfðust ekki fyrirframgreiðslu,
og það gerði útslagið.
Þá þarf rannsóknarblaðamaðurinn að þola
stórfelldar breytingar í mataræði. Fram til
þessa hafði Ehrenreich bæði haft frítíma og
fjárráð til að rækta heilsuna. Sú var ekki raun-
in meðan á láglaunalíferninu stóð. Ódýr
skyndibitamatur var allt í einu orðinn normið,
og heilsunni hrakaði verulega yfir þetta
tveggja ára tímabil sem hún varði í efnisöflun.
Ehrenreich leggur áherslu á að lýsa hvers-
dagslegum hlutum sem þessum, og er það stór
hluti af því sem gefur bókinni gildi því þetta er
kannski það sem fáir hugsa út í þegar líf lág-
launafólks eða fátækt ber á góma. Í þessu
sambandi bendir hún líka á að offituvanda-
málið í Bandaríkjunum stafar ekki aðeins af
ofneyslu matvæla heldur líka af valþröng
þeirra sem litla peninga hafa milli handanna
og geta ekki leyft sér hollan (og dýran) mat.
Sem er grátbroslegur öfugsnúningur alda-
gamallar ímyndar.
Ósýnileg fátækt
Í bókinni gengur Ehrenreich til liðs við
ósýnilega stétt fátækra Bandaríkjamanna.
Það er verið að fjalla um fólk sem starfar við
líkamlega erfiðsvinnu, fólk sem hvarvetna má
sjá en er samt ekki endilega tekið eftir. Það
þjónar til borðs, þrífur hótelherbergi og af-
greiðir í verslunum. Fáir ímynda sér að
ákveðið hlutfall þessa fólks sé heimilislaust, en
sú er reyndin. Ehrenreich bendir á að fimmti
hluti þeirra sem eru heimilislausir í Banda-
ríkjunum hafa vinnu. Það sem þessi bók nefni-
lega gerir er að greiða þeirri íhaldssömu hug-
mynd náðarhögg að það sé aðeins fólk sem
ekki nenni að vinna sem búi við fátækt. Að það
væri hægt að leggja af hið félagslega örygg-
isnet ef fólk bara hefði fyrir því að finna sér
vinnu.
Niðurstaða Ehrenreich er einmitt að lág-
launafólkið sem hún gekk tímabundið til liðs
við séu hinir sönnu velunnarar þjóðfélagsins.
„Það vanrækir eigin börn svo börn annarra fái
ummönnun, það býr við ókræsilegar aðstæður
svo hús annarra séu skínandi falleg og full-
komin, það líður skort svo vextir haldist lágir
og hlutabréfaverð hátt.“
Ríkjandi þjóðfélagslegt og efnahagslegt
umhverfi er það sem gerir bók Ehrenreich
áhugaverða og mikilvæga. Umfjöllun fjöl-
miðla, menningarmiðlara og stjórnmála-
manna hefur færst frá skuldasöfnun Reagan-
áranna og þeirri alheimsfátækt sem einkenndi
níunda áratuginn yfir til hátíðlegrar upphafn-
ingar á velmegun Clinton-áranna, mesta sam-
fellda hagvaxtar í bandarískri eftirstríðssögu,
að ógleymdum öllum auðæfunum sem áttu að
finnast í hjáveruleika þekkingarrýmisins, og
um stundarsakir urðu til á hlutabréfamörk-
uðum víða um heim. Það sem Ehrenreich vill
grennslast fyrir um í bók sinni er raunveru-
leiki þeirra fjölmörgu sem aldrei áttu vefsetur
eða keyptu hlut í heitu internet-fyrirtæki á
forsölu. Og þetta gerir hún á hugvekjandi
hátt, hún skrifar lifandi og skemmtilegan
prósa, er mátulega háðsk á sjálfa sig og um-
hverfið án þess þó nokkurn tíma að pólitískt
bit bókarinnar sé öðruvísi en beitt.
ÓSÝNILEG
FÁTÆKT
„Í bókinni gengur Ehrenreich til liðs við
ósýnilega stétt fátækra Bandaríkjamanna.“
Barbara Ehrenreich
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N
Ehrenreich vildi grafast fyrir um raunverulegt hlut-
skipti hinnar einstæðu lágtekjukonu og brá hún sér
því í slíkt hlutverk um skeið. Hún ferðaðist um
Bandaríkin, reyndi fyrir sér í ólíkum fylkjum en
markmiðin voru þau sömu hvert sem hún fór: Að fá
vinnu og geta lifað á laununum.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Í æviágripi Gísla Konráðssonar fjallar Jón
Guðnason um aðgengi fólks að veraldlegum
bókmenntum í gegnum aldirnar og segir með-
al annars:
„Þó að prentlistin flyttist til Íslands þegar á
fyrri hluta 16. aldar, varð þróun í bókagerð
meira en lítið hægfara hinar næstu aldir og að
vísu fram undir lok 19. aldar. Megin hinna ís-
lensku fornrita var almenningi hulinn fjár-
sjóður, og jafnvel lærðir menn áttu ógreiðan
aðgang að þeim, þar sem flest þeirra voru að-
eins til sem handrit. Eina leiðin til þes að
eignast þau var þá hin sama og fyrr á öldum:
að fá gjörð eftirrit af þeim. Duglegir og glögg-
ir skrifarar voru því í raun „bókaútgefendur“
þeirra tíma, þó að afköst þeirra væru hverf-
andi lítil, móts við þá stóriðju í bókagjörð, er
prentlistin megnar að skapa.“34
Jón hefur hér, eins og margir aðrir, komið
auga á þá sérstæðu handritamenningu sem
lifði með þjóðinni löngu eftir tilkomu prent-
tækni Gutenbergs. Hins vegar virðist hann
nokkuð vanmeta umfang þessarar bókaút-
gáfu og þá dreifingu sem bókmenntir og sögu-
legur fróðleikur fengu um þennan farveg,
einkum á 18. og 19. öld.
Íslenskri sagna- og kveðskaparmenningu
er oft skipt í tvennt, annars vegar munnlega
menningu og hins vegar bóklega, oftast
prentaða. En allt fram á fyrstu áratugi 20.
aldar var handritamenning við lýði hér á landi
sem þriðja aflið i bókmenntum þjóðarinnar,
e.k. millistig milli munnlegrar alþýðumenn-
ingar og opinberrar prentmenningar. Þekk-
ing á þessum heimi handritamenningarinnar
er afar mikilvæg fyrir allan skilning okkar á
menningarsögu síðari alda þar sem prentaðar
bækur voru fáar og dýrar en handrit af ýmsu
tagi voru til í miklu magni, einkum á síðari
hluta 19. aldar.
Heimildir:
1) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Grímsson-
ar Borgfirðings fram til 27. des. 1892 eftir sjálfan
hann.“ Árbók Landsbókasafns Íslands 1964, bls. 95.
Sighvatur var 52 ára gamall þegar hann skrifaði
æviágripið en átti þá tæp 40 ár ólifuð. Handrit æviá-
gripsins er varðveitt í handritadeild Landsbóka-
safns Íslands-Háskólabókasafns, Lbs 3623 8vo.
2) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Grímsson-
ar Borgfirðings“, bls. 91–99.
3) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Grímsson-
ar Borgfirðings“, bls. 94.
4) Jón Torfason, „Formáli.“ Húnvetningasaga, bls. 3.
5) Gísli Konráðsson, Æfisaga Gísla Konráðssonar ens
fróða skrásett af sjálfum honum (Reykjavík, 1911–
1914), bls. 24.
6) Loftur Guttormsson, „Fræðslumál.“ Upplýsingin á
Íslandi. Tíu ritgerðir. Ritstjóri Ingi Sigurðsson
(Reykjavík, 1990), bls. 166–167.
7) Gísli Konráðsson, Æfisaga Gísla Konráðssonar, bls.
27–28.
8) Gísli Konráðsson, Æfisaga Gísla Konráðssonar, bls.
28.
9) Jón Guðnason, „Gísli Konráðsson.“ Merkir Íslend-
ingar. Nýr flokkur V (Reykjavík, 1966), bls. 102–
103.
10) Jón Guðnason, „Gísli Konráðsson“, bls. 102–103.
11) Kristmundur Bjarnason, „Alþýðufræðsla í Skaga-
firði fram undir síðustu aldamót. Nokkrar athug-
anir.“ Gefið og þegið. Afmælisrit til heiðurs Brodda
Jóhannessyni sjötugum (Reykjavík, 1986), bls. 227.
12) Jón Torfason, „Formáli.“ Húnvetnigasaga, 1. bindi
1685–1786 (Reykjavík, 1998), bls. 4.
13) Jón Torfason, „Formáli.“ Húnvetnigasaga, bls. 4.
14) Sighvatur Grímsson, „Viðbætir“ Æfisaga Gísla
Konráðssonar ens fróða skrásett af sjálfum honum
(Reykjavík, 1911–1914), bls. 303–305.
15) Lúðvík Kristjánsson, Vestlendingar I, (Reykjavík,
1993) bls. 151.
16) Gísli Konráðsson, Æfisaga Gísla Konráðssonar,
bls. 295–296.
17) Gísli Konráðsson, Æfisaga Gísla Konráðssonar,
bls. 307–308.
18) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Gríms-
sonar Borgfirðings fram til 27. des. 1892 eftir sjálf-
an hann.“ Árbók Landsbókasafns Íslands 1964,
bls. 91–92.
19) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Gríms-
sonar Borgfirðings“, bls. 92.
20) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Gríms-
sonar Borgfirðings“, bls. 94.
21) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Gríms-
sonar Borgfirðings“, bls. 92.
22) Halldór Laxness, Ljós heimsins, (Reykjavík 1938),
bls. 10–11.
23) Sjá Sigurður Gylfi Magnússon, „Magnús og mýt-
an.“ Kraftbirtingarhljómur Guðdómsins. Dagbók,
sjálfsævisaga bréf og kvæði Magnúsar Hj. Magn-
ússonar, skáldsins á Þröm (Reykjavík, 1999), bls.
79.
24) Sigurður Gylfi Magnússon, „Magnús og mýtan“
bls. 76–78. Þar fjallar Sigurður um samfélag fræði-
manna á Vestfjörðum á síðasta fjórðungi 19. aldar
og í upphafi þeirrar 20.
25) Lbs 2374 4to – Dagbók Sighvats Grímssonar: 25.
janúar 1863.
26) Lbs 2374 4to – Dagbók Sighvats Grímssonar: 11.
febrúar 1863.
27) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Gríms-
sonar Borgfirðings“, bls. 92.
28) Lbs 2374 4to – Dagbók Sighvats Grímssonar: 9.–30.
ágúst 1863.
29) Lbs 2374 4to – Dagbók Sighvats Grímssonar: 27.
desember 1863.
30) Lbs 2374 4to – Dagbók Sighvats Grímssonar: 5. júlí
1864.
31) Sighvatur Grímsson, „Æviágrip Sighvats Gríms-
sonar Borgfirðings“, bls. 96.
32) Finnur Sigmundsson, „Prestaævir Sighvats Borg-
firðings mest lesna rit Landsbókasafnsins.“ Ársrit
Sögufélags Ísfirðinga 1997, bls. 136–138.
33) Ögmundur Helgason, „Handritasafn Landsbóka-
safns 150 ára 1846–1995.“ Ritmennt. Ársrit Lands-
bókasafns Íslands 2 (1997), bls. 19.
34) Jón Guðnason, „Gísli Konráðsson.“ Merkir Íslend-
ingar. Nýr flokkur V (Reykjavík, 1966), bls. 100–
101.
Höfundur er sagnfræðingur.