Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JANÚAR 2002 11
Ísraelsríki var stofnað árið 1948 á land-
svæði sem áður var kallað Palestína. Land-
svæðið hafði um langt skeið lotið yfirráðum
Tyrkjasoldána en féll í hendur Breta í fyrri
heimsstyrjöldinni. Bretar höfðu nokkru fyrr
tryggt sér yfirráð yfir Egyptalandi í ný-
lendukapphlaupi sínu við Frakka. Stofnun
Ísraelsríkis átti sér langan sögulegan að-
draganda. Um hríð hafði verið reynt að
stemma stigu við miklum flutningum gyð-
inga frá Evrópu til Palestínu en án mikils
árangurs. Með stofnun sjálfstæðs ríkis eign-
uðust landlausir gyðingar fullgilda talsmenn
á alþjóðavettvangi og öðluðust öll þau rétt-
indi sem fullvalda ríki hafa í samskiptum
þjóða.
Allt frá sautjándu öld hefur fullveldi verið
lykilhugtakið í alþjóðalögum. Hugtakið full-
veldi felur meðal annars í sér að fullvalda
ríki hefur óskorað vald yfir þegnum sínum.
Fullvalda ríki hefur rétt til setja lög í ríki
sínu og refsa þeim sem þau brjóta án af-
skipta erlendra ríkja. Fullvalda ríki eru þó
bundin af alþjóðlegum samningum og lögum
hafi þau gengist undir þau af frjálsum vilja.
Stofnun Ísraelsríkis 1948 var ekki vel tek-
ið af aröbum. Lýstu hin ungu ríki araba
strax yfir stríði á hendur Ísrael. Ísrael hafði
sigur í því stríði með aðstoð vinveittra ríkja
svo sem Bandaríkjanna. Í þessu fyrsta stríði
og í stríðum sem á eftir hafa fylgt náði Ísr-
ael á sitt vald nýjum landsvæðum og hrakti
að nokkru á braut íbúa sem fyrir voru.
Margir þeirra settust að í flóttamannabúðum
í nágrannaríkjum Ísraels.
Allt frá stofnun Ísraelsríkis hafa Palest-
ínumenn og arabar krafist þess að Ísrael léti
af hendi hertekin svæði. Á allra síðustu ár-
um hefur þeirri hugmynd einnig vaxið fylgi
að Palestínumenn stofnuðu sjálfstætt ríki.
Með stofnun sjálfstæðs ríkis fengju þeir við-
urkenningu á alþjóðavettvangi á tilverurétti
sínum og lögsögu í eigin málum. Án form-
legrar viðurkenningar á fullveldi hafa Pal-
estínumenn ætíð þurft að reiða sig á stuðn-
ing og velvilja nágrannaríkjanna til að tala
máli þeirra á alþjóðavettvangi. Leiðtogi Pal-
estínumanna, Yasser Arafat, var til dæmis
allt fram á síðasta áratug álitinn talsmaður
ólöglegra hryðjuverkasamtaka sem beittu
sér fyrir að útrýma Ísraelsríki með hryðju-
verkum. Án alþjóðlegrar viðurkenningar var
hvorki Arafat né samtök hans PLO lögmæt-
Af hverju gerir NATO ekkert stór-
tækt hvað snertir stríðið milli Ísr-
aels og Palestínu?
SVAR:
Á alþjóðavettvangi er engin alheimsstjórn
sem setur sameiginlegar reglur og fylgir
þeim eftir. Alþjóðakerfið er sjálfshjálp-
arkerfi sem byggist á samstarfi fullvalda
ríkja. Sameinuðu þjóðirnar eru stærsti sam-
eiginlegi vettvangur fullvalda ríkja til að
leita lausna á vandamálum heimsins með
friðsamlegum hætti.
Á varnar- og öryggissviðinu hafa ríki
stundum með sér samstarf. Atlantshafs-
bandalagið (NATO) er dæmi um slíkt varn-
arsamstarf. Að því stóðu upphaflega ellefu
Evrópuríki ásamt Bandaríkjunum. Þessi ríki
hétu því í stofnsáttmála sínum, sem undirrit-
aður var 1949, að aðstoða hvert annað yrði á
þau ráðist. Var þá búist við að Sovétríkin og
leppríki þess væru líkleg til að ógna öryggi
ríkja í Vestur-Evrópu.
Með falli Sovétríkjanna hefur ásýnd Atl-
antshafsbandalagsins breyst nokkuð. Þrjú
ríki sem áður áttu aðild að Varsjárbandalag-
inu, sem var hernaðarbandalag stjórnað af
Sovétríkjunum, hafa þegar fengið inngöngu í
Atlantshafsbandalagið. Auk þess að vera
áfram sameiginlegt varnarbandalag hefur
Atlantshafsbandalagið leitast við að breyta
ímynd sinni úr hernaðarbandalagi í frið-
arbandalag. Til dæmis hefur verið stofnað til
formlegs friðarsamstarfs (Partnership for
Peace) við ríki í Austur-Evrópu sem áður
lutu kommúnistum.
Á fimmtíu ára afmæli Atlantshafs-
bandalagsins árið 1999 státaði það af því að
hafa haldið friðinn í fimmtíu ár. Herir
NATO höfðu aldrei verið kallaðir til vopna
fyrr en í Bosníu sem hafði verið eitt af sex
sambandsríkjum Júgóslavíu fyrir borg-
arastríðið, er blossaði upp þar eftir fall
kommúnista. Í ófriðnum í Júgóslavíu beitti
Atlantshafsbandalagið sér hvorki í átökunum
í Slóveníu né í Króatíu.
Hins vegar blandaði það sér í leikinn á
seinni stigum ófriðarins í Bosníu þegar aug-
ljóst var orðið að ekkert lát yrði á grimmi-
legum bræðravígum á þessum slóðum. Hafði
Evrópusambandið um nokkurt skeið haft
áhyggjur af ástandi mála en ekki haft hern-
aðarlega burði til að skakka leikinn. Dróst
NATO hægt og bítandi inn í átökin af þess-
um sökum. Atlantshafsbandalagið efndi til
loftárása á vígi Serba og eftir að þeir gáfust
upp sendi bandalagið friðargæslulið á vett-
vang. Fordæmið frá Bosníu ýtti undir að
Atlantshafsbandalagið beitti sér einnig með
sama hætti árið 1999 gegn þjóðernishreins-
unum Serba í Kosovo.
Íhlutun Atlantshafsbandalagsins í fyrrver-
andi sambandsríkjum Júgóslavíu var rétt-
lætt á þann veg að ófriðurinn á þessu svæði
stofnaði öryggi NATO-ríkja í hættu og að
einnig væri það siðferðisleg skylda NATO að
koma í veg fyrir þjóðarmorð í einu af ríkjum
Evrópu. Eftir að Serbar gáfust upp hafa
margir leiðtogar þeirra verið dregnir fyrir
alþjóðlega stríðsglæpadómstólinn í Haag
sem stofnaður var sem hluti friðarsam-
komulagsins í Bosníu. Þessa dagana er ein-
mitt réttað yfir fyrrum forseta Serbíu, Mil-
osevic, sem talinn er bera mesta ábyrgð
allra á hefndarverkum sem framin voru í
fyrrum ríkjum Júgóslavíu.
Sömu rök fyrir hernaðaríhlutun erlendra
ríkja hafa ekki verið fyrir hendi í deilum
Ísrael við Palestínumenn innan landamæra
Ísrael. Lögsaga Ísrael í innri málefnum sín-
um hefur ekki verið véfengd á alþjóðavett-
vangi þótt aðgerðir stjórnvalda gegn palest-
ínsku fólki hafi oft verið harðlega
gagnrýndar.
ir samningsaðilar í alþjóðlegum viðræðum
um lausn vandans fyrir botni Miðjarðarhafs.
Bandaríkin hafa alla tíð stutt Ísrael með
ráðum og dáð. Auk þess að tala máli Ísraels
á alþjóðavettvangi og veita þeim mikinn
fjárstuðning hafa Bandaríkin lengi reynt að
miðla málum milli Ísraela og nágranna
þeirra. Bandaríkin beittu sér til dæmis fyrir
friðarviðræðum milli Ísraels og nágranna-
ríkja þess. Sögulegt friðarsamkomulag milli
Ísraels og Egyptalands, sem náðist í sum-
arhúsi forseta Bandaríkjanna í Camp David
haustið 1978, varð til að greiða fyrir sam-
komulagi við önnur arabaríki. Frið-
arsamkomulagið hafði hins vegar þær afleið-
ingar að öfgafullir múslímar réðu síðar af
dögum Anwar Sadat, forseta Egyptalands,
sem undirritað hafði samkomulagið við Me-
nachim Begin, forseta Ísraels. Fyrir þátt
sinn í þessu sögulega friðarsamkomulagi
voru þeim Sadat og Begin veitt frið-
arverðlaun Nóbels þetta sama ár.
Lengi vel hefur Ísrael haft afskipti af ná-
grannaríki sínu, Líbanon, sem veitti PLO
skjól um hríð. Í upphafi níunda áratugarins
sendu Bandaríkin herlið til Líbanon sem
stilla átti til friðar. Herliðið dróst hins vegar
inn í átök stríðandi fylkinga. Bandaríkin
drógu lið sitt til baka er ríflega tvö hundruð
bandarískir landgönguliðar létu lífið í
sprengjuárás á heimavist þeirra. Sú reynsla
var Bandaríkjunum dýrkeypt og dró úr vilja
bandarískra stjórnvalda að hafa hernaðarleg
afskipti af nágrannaerjum á þessum slóðum.
En þrátt fyrir viðvarandi átök miðaði frið-
arferlinu nokkuð á síðasta áratug, meðal
annars fyrir milligöngu Norðmanna og Sam-
einuðu þjóðanna. Ísraelar féllust á að stofn-
að yrði sjálfstjórnarsvæði Palestínu. Þessi
ákvörðun opnaði fyrir þann möguleika að
hugsanlega yrði sjálfstætt ríki Palestínu
stofnað seinna. Að nokkrum tíma liðnum
setti forysta sjálfstjórnarsvæðisins fram
formlega kröfu um stofnun sjálfstæðs ríkis
Palestínu. Vildi hún fá viðurkenningu frá
Ísraelsstjórn í september 2000.
Ísrael varð ekki við þeim kröfum. Þvert á
móti voru kosnir til valda fulltrúar sem
vildu taka hart á sjálfstæðistilburðum Pal-
estínu. Fyrrverandi herforingi, Ariel Shar-
on, valdist sem forsætisráðherra. Sharon
hafði meðal annars unnið sér til frægðar að
tengjast fjöldamorðum í tveimur flótta-
mannabúðum Palestínumanna í Beirút árið
1982 þegar hann stjórnaði aðgerðum Ísraels
þar. Átök blossuðu því aftur upp og enn
verður ekki séð fyrir endann á þeim.
Lausn þessara deilumála hefur ekki verið
talið í verkahring Atlantshafsbandalagsins
sem stofnað var sem sameiginlegt varn-
arbandalag aðildarríkja þess. Deiluaðilar
fyrir botni Miðjarðarhafs eiga ekki aðild að
bandalaginu né hefur ástandið fram að
þessu verið talið ógna öryggi NATO-
ríkjanna. Vera má að þessi skoðun breytist í
ljósi atburðarásar sem hófst 11. september.
Líklegra er talið að Bandaríkin muni áfram
beita sér fyrir því að endanleg lausn finnist.
Stefanía Óskarsdóttir stjórnmálafræðingur.
NATO OG STRÍÐIÐ MILLI
ÍSRAELS OG PALESTÍNU
Í vikunni sem er
að líða leitaði
Vísindavefurinn meðal annars
svara við spurningunum hvort
notkun löggæslumyndavéla hafi
áhrif á réttarvitund hins almenna
borgara, afhverju fólk er stundum
sem augu í sitt hvorum lit, hvernig
sundmaginn í fiskum verkar og
hvers vegna grísinn er tákn sparn-
aðar sem sparibaukur.
VÍSINDI
Reuters
„Líklegt er talið að Bandaríkjamenn muni áfram beita sér fyrir því að endanleg lausn finnist.“
þar töluðu trúboðar og flagarar og dulnefnin
gerðu lesendum erfitt fyrir með að senda það
sem þeim geðjaðist illa aftur til föðurhúsanna.
Victor Eremita (hinn sigrandi einsetumaður en
Kierkegaard bjó alla tíð einn) hét einn af þess-
um skálduðu höfundum sem Kierkegaard „lét
skrifa fyrir sig“. Um rit hans sagði illgjarn rit-
dómari einhvern tímann að þau virtust vera eft-
ir ungan höfund sem væri fáfróður og hefði lítið
til málanna að leggja en hefði þó lesið Kierkega-
ard.
Í inngangi Kristjáns Árnasonar er skemmti-
leg úttekt á dulnefnaaðferð Kierkegaards þar
sem honum er meðal annars líkt við meistara
með marga sveina í þjónustu sinni til þess að
tala fyrir hinum og þessum valkostum.
Allir dást að andaktinni
„Allir dást að andaktinni,“ sagði Grímur
Thomsen háðskur í kvæði sem hann kallaði
Faríseann. Þar er ort um hræsnina sem hlaut
að verða eitt af helstu umræðuefnum 19. aldar
hvort sem mönnum líkaði það betur eða verr.
Hún „hlaut“ að verða það vegna þess að hið sið-
ferðilega vald var að færast frá guði og yfir til
einstaklinga sem smám saman voru að upp-
götva tilvist sína og einsemd í fjarveru guðs.
Það þýddi að sjálfsögðu að menn gátu ekki
lengur verið vissir um að syndaselirnir færu til
helvítis. Þeir gætu komist upp með að syndga
og það tekur tíma að sætta sig við þá hugmynd.
Søren var reyndar ekki gamall þegar hann fór
að gruna að inn í himnaríki kæmust einungis
vatnsgreiddir geldingar í fermingarfötum.
Kierkegaard missir föður sinn og barnatrúna
og hann þráir baráttumál sem geti átt hug hans
allan. Hann finnur það í trúnni en það getur ein-
ungis verið þar ef hann er einlægur og veit að
hann vill trúa. Það er ekki nóg að „allir dáist að
andaktinni“. Enginn persónuleiki getur þrifist
á ytri táknum. Ef maðurinn ætlar sér að vera
ábyrgur fyrir siðferði sínu verður hann að velja
einlægni og sannleika og vera heill í því vali. Í
málgagni sínu, Andránni, hélt hann því fram að
þó að guði væri vissulega á móti skapi að menn
stælu, rændu, rægðu og stunduðu hórlífi, væri
það ekkert á móti þeirri andstyggð sem guð
hlyti að hafa á kristindómi ríkisins. Svo sterkt
tók hann til orða og um leið tókst honum að
klúðra eigin tilfinningamálum jafn verklega og
raun ber vitni og túlkanir hans á þeim málum
bera oft og tíðum ýmsu öðru vitni en einlægn-
inni. Hvað meinti hann og hvar er hann bara
„að þykjast“?
Joakim Garff reynir ekki að svara þeirri
spurningu en myndin sem hann dregur upp af
Søren Aabeye Kierkegaard er heillandi. Garff
virðist ekki þjakaður af snillingsdýrkun og hon-
um er heldur ekki í mun að sýna fram á að Sør-
en hafi nú átt sín ljótu, litlu leyndarmál þegar
allt kom til alls.
Garff er ekki í hópi þeirra sem trúa sjálfsmati
Kierkegaard án gagnrýni en hann gengur ekki
heldur í þá póstmódernísku gildru að halda að
ekkert sé raunverulegt og Søren einungis til
orðinn fyrir áhrif frá eigin texta. Hann velur
hvorki vitsmuna- né tilfinningaveruna Kierke-
gaard heldur hvort tveggja og sýnir undurvel
hvernig eitt nærir annað og tengist í einstökum
og sérstökum manni. Einn mikilsverðasti hluti
þess arna eru áhrifin sem Kierkegaard varð
fyrir af umhverfi sínu og hafði á þetta sama um-
hverfi með því að velja að bera sannleikanum
vitni.
Kaupmannahöfn var borg á stærð við
Reykjavík og kúrði innan borgarmúranna á
tímum Kierkegaard sem bjó í miðborginni –
eigum við að segja í 101 Kaupmannahöfn?
Hann elskaði þennan smábæ jafn mikið og
hann hataði hann og fór helst ekki í ferðalög.
Fjórum sinnum fór hann þó til Berlínar en sat
þá innilokaður og skrifaði eins og óður væri. Í
Kaupmannahöfn var allt sem hann þarfnaðist.
Á þessum árum var gullöld í dönsku mennta- og
menningarlífi, stórskáld og hugsuðir gengu um
götur með pípuhatta og skrautlega göngustafi,
Søren Kierkegaard var einn þeirra. Hann
þráttaði við þá og vingaðist á víxl og þeir mót-
uðu hugsun hans. Hann fékk að lokum þorrann
af málsmetandi samtíðarmönnum upp á móti
sér en þegar hann lést lék samt enginn vafi á því
að mikilmenni hafði kvatt danskt menningarlíf.
Joakim Garff sýnir samspil Kierkegaards og
samtíma hans á afskaplega skemmtilegan hátt
Hann skrifar líka af ást á viðfangsefninu, sem
bæði birtist í næmu auga fyrir smáatriðum og
skopskyni sem er ómetanlegt. Søren Aabye var
sjálfur meinfyndinn og það hefði verið slæmt ef
hvergi bólaði á glettni og tvöfeldni í ævisögu
mannsins sem skrifaði meistaraprófsritgerð
um „íroniu“ eða háð.
Þar að auki tekst Garff á við heimspekilega
hugsun Kierkegaard af kjarki og lærdómi.
Hann vílar með öðrum orðum ekki fyrir sér að
vera sá heimspekingur og það skáld sem hann
þarf að vera til þess að vera viðfangsefni sínu
samboðinn. Að því leyti stendur SAK framar
mörgum innlendum og erlendum skáldævisög-
um. Af henni má margt læra.
Höfundur er bókmenntafræðingur.