Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2002, Blaðsíða 13

fram liðu stundir hafa
styrkt burðarstoðir
van Aken verkstæðis-
ins til stórra muna, rutt
brautina til stærri
verkefna og mikil-
vægra kaupenda.
Skjalfestar samtíma-
heimildir herma af
traustum ábyggilegum
og virtum borgara, sem
er óneitanlega nokkur
mótsögn við hinn
ærslafulla og taum-
lausa myndheim sem
einkenndi dúka lista-
mannsins. Með heilla-
drjúgum hjúskap
tengdist Bosch virtri
og vel stæðri fjöl-
skyldu, sem styrkti
borgaralega stöðu hins
unga málara og átti trúlega þátt í að 1487 var
hann tekinn inn í hið mikilvæga bræðralag
Vorrar frúar.
Tekið mið af kaupendum verka Bosch, sem
voru mörg virtustu einkasöfn tímanna má ráða
að hann hefi verið vel metinn af samtíð sinn. Af
næstu kynslóð var meðal annars hinn þung-
búni og herskái konungur Filip II meðal áköf-
ustu aðdáenda hans og í safni þjóðhöfðingjans
voru meira en 30 málverk eftir málarann og
stælendur hans.
Hinn óræði gróteski og undraverði mynd-
heimur Bosch rúmar ekki hið fagra og háleita í
mannskepnunni, þvert á móti er sem hann
holdgeri heimsku, illsku, græðgi og fláræði
hennar; sjálfar dauðasyndirnar sjö: dramb-
semi, ágirnd, óskýrlífi, öfund, óhóf, reiði og leti.
Myndferlið í málverkinu, Garður girndarinnar,
höfuðröksemdirnar að baki tilgátum, sem á
tímaskeiði tengdu málarann, adamitterne, trú-
villingasöfnuði nokkrum sem kenndi sig við
hinn fyrsta mann. Söfnuðurinn setti nekt og
fjöllyndi á dagskrá í tilraun sinni við að end-
urskapa flekkleysi Paradísar, afneitaði ekki
frjálsum ástum heldur vegsamaði þær. Sýnir
málarans hafa gefið þeim ágiskunum byr undir
báða vængi að um sé að ræða sýrðan heim of-
skynjana, eldsneyti málarans inn í veraldir
ringlugleðinnar hafi verið vímuefni.
Ringluheimur, þar sem til að mynda frels-
arinn er einn um mannlegt svipmót í mynd-
unum, Ecce Homo, og Kristur ber krossinn, en
allt í kringum hann mergð drýsildjöfla. Spegl-
ar andúð hans á múgi, knúinn áfram af hatri of-
stæki og takmarkslausri þrá eftir æsilegri at-
burðarás sem skarar lágkúrulegar fýsnir. Eða,
Táknasaga um græðgina, sviðsmynd slarks
þar sem étið, drukkið og flippað er út í þeim
mæli að hinar æsilegu flæmsku kjötkveðjuhá-
tíðir eru eins og barnagarðar í samanburði.
Eða, Flónaskipið, þar sem þrengslin eru yf-
irþyrmandi og bæði nunnur og munkar taka af
lífi og sál þátt í fíflalátunum.
Opinberar aftökur á borgartorginu munu og
hafa verið málaranum margræð uppspretta
hugsýna. Landsvæði þar sem barist var við
hafið og mannskæð flóð algeng uppspretta
nærtækra viðfangsefna, einkum í ljósi storm-
flóðsins 1421 sem kostaði 10.000 manns lífið
sem var mikill mannskaði í þá tíma er höfuð-
borgir álfunnar höfðu vart fleiri en 30.000 íbúa.
Kemur fram í málverkinu, Fyrir og eftir synda-
flóðið, þar sem sæskrímsli og myrkraöfl ráða
ríkjum, holdgervingar válegra hugsýna.
Dregið saman í hnotskurn er þessi 500 ára
gamli heimur harla nálægur okkur í tíma og
rúmi, hér má í senn vísa til hryllings – og
stjörnustríðsmynda kvikmyndaiðnaðarins, sem
skila sér beint inn í stofur nútímamannsins.
Njóta viðlíka vinsælda almennings og mynd-
heimur Boschs fyrrum, þó í öllu stærra sam-
hengi á tækniöld.
PIETER BRUEGEL
Ekki fór svo að mér auðnaðist að sjá sýningu
á teikningum Pieters Bruegel eldri á sama stað
á miðju árinu, en þykir skylt að geta hennar að
nokkru í þessu samhengi, því um sporgöngu-
mann Bosch var að ræða. Hef hvorki handbær-
ar heimildir um framkvæmdina né sýningar-
skrá/bók sem ég varð ekki var við í sölubúð
safnsins. Hins vegar þekki ég jafnvel og jafnvel
betur til listar hans, og fáir málarar hafa í sama
mæli hreyft við tilfinningum mínum á listasöfn-
um og þessi galdramaður skynfæranna. Aldrei
fyrnist fyrir það augnablik er ég fyrir rúmu ári
stóð skyndilega fyrir framan eina af uppáhalds-
myndum mínum úr bókum úr langri fortíð,
meistaraverkið, Veiðimenn á heimleið, á Lista-
sögusafninu í Vínarborg. Hnykkti við, því að út-
geislanin var svo öflug og málverkið til muna
stærra en ég hafði ímyndað mér. Sjaldan fengið
eins óræka staðfestingu þess, að aldrei verður
hægt að yfirfæra nándina við myndlistarverk í
bækur, tímarit, blöð né nokkra myndmiðla
tækniheimsins. Og ekki hafði ég gert mér grein
fyrir því hve málvekið, Fall Ikarusar, á kon-
unglega safninu í Brüssel, væri mikið listaverk
fyrr en ég stóð sem lamaður fyrir framan það á
Rubens ári 1977.
Bónda Bruegel eins og hann var nefndur, tók
upp ýmis myndefni sem má reka til Bosch enda
útbreitt og nærtækt viðfangsefni málara á þess-
um tímum. En niðurlenzki málarinn frá Ant-
werpen leitaði mun víðar fanga að viðfangsefn-
um en fyrirrennari hans, og er einna kunnastur
fyrir yfirmáta stemmningarríkar myndir, þar
sem gáskinn og gleðin er ekki síður á oddinum
en furður og hugsýnir. Almennur vettvangur
dagsins í borg og byggð var honum jafnverðugt
viðfang og helgimyndir, eða litríkar kjöt-
kveðjuhátíðir hvar menn veltast hver um annan
ofurölvi með öllum þeim háskalegu afleiðingum
sem slík skikkan mannkindarinnar hefur á
framferði hennar og háttarlag. Það er og með
ólíkindum að þessi frjói snillingur varð ekki
nema rétt fertugur svona líkt og van Dyck, en
báðir voru af lífi og sál vígðir myndverkinu frá
unga aldri, annað komst ekki að.
Eins og meðfylgjandi teikningar bera með
sér, sem ég fiska úr bók án þess að hafa hug-
mynd um hvort þær hafi verið á sýningunni, var
Pieter Bruegel ekki síður snillingur með
rissblýið og koparstungunálina en pentskúfinn,
var þannig jafnvígur á alla grunnmiðla hins tví-
víða myndverks.
lenzkum táknheimi. Hinn ævintýralega húsa-
gerðarstíl Feneyja og fyrrum íburðarmikla
klæðaburð borgarbúa má rekja til austursins,
enda ekki ýkja langur vegur frá málverkum
Vittorio Carpaccios þaðan (1455–1525–26) til
Bosch. Munurinn er að Carpaccio tekst á við
raunsæið í anda endurfæðingarinnar en Bosch
er vígður yfirraunsæi og hugarflugsspuna.
Gefur augaleið að fyrirmynd Feneyja var hin
sögufræga borg Alexandría, sem á öldum áður
hafði verið risastór ævintýraborg. Þá er mögu-
legt að rekast á aldagömul málverk á Louvre í
París sem og víðar sem leiða hugann að mál-
verkum hins stílbundna surrealisma síðustu
aldar.
Brotakenndu moði miðalda er skara hugsýn-
ir og yfirraunsæi hvergi þjappað betur saman
en í myndheimi Hioronymusar Bosch. Líkast
sem allir púkar, andar og árur tímanna hafi
safnast saman í pentskúf hans og vilji gera sig
sýnilega þá bjarmaði af miklum hvörfum í sög-
unni, miðaldir í andaslitrum.
– Um aldir hafa menn velt fyrir sér mynd-
heimi Boschs og spurt sig hvort um sé að ræða
málverk eftir ákveðinn snilling með einstakt
hugarflug. Eða framleiðsla frá verkstæði í
Hertogenbosch. Eða vinsæll myndstíll er náði
mikill útbreiðslu um og eftir aldamótin 1500,
með vörumerkið Bosch sem eins konar tákn
hins gróteska innihalds? Mál manna, að eftir
flókna og lýjandi yfirferð um króka, bása og
bogadregna ganga sýningarinnar í Rotterdam,
hafi þeir tilhneigingu til að svara öllum spurn-
ingunum játandi!
Tekist hefur að kortleggja líf Hieronymusar
Bosch allvel, þótt minna sé vitað um persónu-
leg smáatriði. Hertogenbosch var á þeirra tíma
mælikvarða stór, rík og mikilvæg verslunar-
borg með 20.000 íbúa. Hér var Jheronymus
van Aken, sem var skírnarnafn málarans, lær-
lingur á málaraverkstæði van Aken-fjölskyld-
unnar. Sem yngsti nemandi verkstæðisins hef-
ur hann gengið gegnum allt ferli málarasveina
tímanna, sópað gólf, rifið og blandað liti, slípað
og grunnað panelplötur, er tímar liðu trúað
fyrir ábyrgarmeiri verkþáttum. Auðugt hugar-
flug og snilligáfa hins unga manns munu er
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JANÚAR 2002 13
Brotakenndu moði miðalda er skara hugsýnir og yfir-
raunsæi hvergi þjappað betur saman en í myndheimi Hier-
onymusar Bosch. Líkast sem allir púkar, andar og árur tím-
anna hafi safnast saman í pentskúf hans og vilji gera sig
sýnilega þá bjarmaði af miklum hvörfum í sögunni, mið-
aldir í andaslitrum.
MYNDLIST
Árnastofnun, Árnagarði: Handrita-
sýning opin þri.–fös. 14–16. Til 15.5.
Gallerí Fold, Rauðarárstíg: Ljós-
myndasýning Inger Helene Bóasson.
Til 3.2.
Gallerí Skuggi: Ljósmyndasýning
Orra Jónssonar. Klefinn: Ragna Her-
mannsdóttir. Til 3.2.
Gallerí Sævars Karls: Helga Kristrún
Hjálmarsdóttir. Til 24.2.
Gerðarsafn: Leirlistafélag Íslands. Til
3.2.
Gerðuberg: Þýskar tískuljósmyndir,
1945–1995. Til 17.2.
Hafnarborg: Inge Jensen. Til 11.2.
Ásgeir Long. Til 11.2.
Hallgrímskirkja: Þórður Hall. Til
20.2.
Hönnunarsafn Íslands, Garðatorgi:
Stólar Péturs – Stólahönnun í 40 ár.
Til 29.1.
i8, Klapparstíg 33: Helena Hietanen.
Til 2.3.
Listasafn Akureyrar: Íslensk mynd-
list 1965–2000. Til 24.2.
Listasafn ASÍ: Stólar Péturs – Stóla-
hönnun í 40 ár. Til 12.2.
Listasafn Einars Jónssonar: Opið alla
daga, nema mánudaga, kl. 14–17.
Listasafn Reykjavíkur – Ásmundar-
safn: Svipir lands og sagna. Til 10.2.
Listasafn Reykjavíkur – Hafnarhús:
Bernd Koberling. Til 3.3.
Listasafn Reykjavíkur - Kjarvalsstað-
ir: Afmælissýning Myndhöggvara-
félagsins í Reykjavík – Níels Hafstein
og Sólveig Aðalsteinsdóttir. Til 24.2.
Innsetning Hannesar Lárussonar. Til
1.4. Myndir úr Kjarvalssafni. Til 31.5.
Listhús Ófeigs, Skólavörðustíg: Hús-
taka Meistara Jakobs. Til 31.1.
Norræna húsið: Veflistarkonan Ann-
ette Holdensen. Til 17.2.
Slunkaríki, Ísafirði: Þorbjörg Þor-
valdsdóttir. Til 27.1.
Þjóðarbókhlaða: Eygló Harðardóttir.
Til 9.2. Bækur og myndir 35 erlendra
höfunda. Til 17.2.
Þjóðmenningarhúsið við Hverfisgötu:
Landafundir og ragnarök.
Upplýsingamiðstöð myndlistar:
www.umm.is undir Fréttir.
TÓNLIST
Laugardagur
Ýmir við Skógarhlíð: Hljómkórinn.
Kl. 17.
Sunnudagur
Gerðuberg: Mozart. Flytjendur eru
Laufey Sigurðardóttir, fiðla, Þórunn
Ósk Marinósdóttir, víóla, Richard Tal-
kowsky, selló, og Anna Áslaug Ragn-
arsdóttir, píanó. Kl. 17.
Hafnarborg: Tríó Reykjavíkur. Sig-
rún Hjálmtýsdóttir og Bergþór Páls-
son. Kl. 20.
Hallgrímskirkja: Naddakross: Voces
Thules, Matthías Hemstock, slagverk,
og Hörður Áskelsson orgelleikari. Kl.
17.
Hjallakirkja, Kópavogi: Orgelandakt.
Jón Ólafur Sigurðsson. Kl. 17.
Salurinn, Kópavogi: Píanótónleikar.
Miklos Dalmay. Kl. 20.
Mánudagur
Salurinn, Kópavogi: Myrkir músík-
dagar – kammertónleikar. Sigrún Eð-
valdsdóttir, fiðla, Zbigniew Dubik,
fiðla, Helga Þórarinsdóttir, víóla, og
Bryndís Halla Gylfadóttir, selló. Kl.
20.
Þriðjudagur
Salurinn, Kópavogi: Peter Tompkins
óbóleikari og Guðríður St. Sigurðar-
dóttir píanóleikari. Kl. 20.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið: Með fulla vasa af
grjóti, fim., fös. Syngjandi í rigning-
unni, lau. Cyrano, sun. Hver er
hræddur við Virginíu Woolf? mið.,
fim. Karíus og Baktus, sun.
Borgarleikhúsið: Boðorðin níu, fim.
Fjandmaður fólksins, sun. Blíðfinnur,
sun. Með vífið í lúkunum, lau., fös.
Fyrst er að fæðast, mið., fim. Beðið
eftir Godot, sun. Jón Gnarr, lau., fös.
Píkusögur, lau., fös.
Íslenska óperan: Skuggaleikhús Ófe-
líu, lau. Leikur á borði, lau.
Leikfélag Akureyrar: Slavar!, lau.
Nemendaleikhúsið: Íslands þúsund
tár, lau., frums., þrið., fim.
Möguleikhúsið v. Hlemm: Skugga-
leikur mán. Völuspá, fös.
MENNING
LISTIR
N Æ S T U V I K U