Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JANÚAR 2002 5
eins á útlegðarárunum, heldur einnig síðar á
ævinni og þá af fúsum og frjálsum vilja. Hann
var eins og Hollendingurinn fljúgandi: hann
átti hvergi heima. Eigi að síður voru allar óp-
erur hans frumfluttar í Þýzkalandi.
Ýmsir þykjast geta greint djúpan pólitískan
undirtón í verkum Wagners. Írska leikrita-
skáldið George Bernard Shaw túlkaði Nifl-
ungahringinn sem óvægna ádeilu á auðhyggju.
Þessi túlkun Shaws var lögð til grundvallar
uppfærslu franska leikstjórans Patrice Chér-
eau á Hringnum í Bayreuth á aldarafmæli óp-
eruhátíðarinar þar 1976, og verður sú upp-
færsla lengi í minnum höfð; hún er nú nýkomin
út á DVD-diskum. Næsta Hring í Bayreuth
hefur danski leikstjórinn Lars von Trier verið
fenginn til að setja upp, og fer hann væntan-
lega á fjalirnar 2006.
Wagner hefði trúlega undrazt misnotkun
nasista á tónlist hans í áróðursskyni, hefði
hann lifað svo lengi. Í þeim hópi var það raunar
Hitler einn, sem hafði dálæti á Wagner og tón-
list hans og stofnaði til vinskapar við fjölskyldu
Wagners eftir hans dag, einkum tengdadótt-
urina Winifred. Aðrir foringjar nasista höfðu
engar mætur á tónlist Wagners eða á tónlist
yfirleitt; þeir höfðu önnur áhugamál. Þegar
Hitler varð fimmtugur 1939, færðu þýzkir iðju-
höldar honum að gjöf nokkur frumrit af óp-
erum Wagners. Talið er, að þessi handrit hafi
tortímzt með Hitler, þegar hann svipti sig lífi í
byrgi sínu í Berlín 1945. Nokkru áður hafði
sonarsonur Wagners boðizt til að varðveita
handritin, en Hitler neitaði að láta þau af
hendi.
III.
Verdi var ekki líkt því eins umdeildur heima
fyrir og átti ekki í neinum umtalsverðum úti-
stöðum við yfirvöld, heldur aðeins við óperu-
stjóra og ritskoðara. Ýmsir höfðu þó áhyggjur
af ósiðsamlegu líferni hans: hann var ekkju-
maður og hóf búskap með og giftist síðan ein-
stæðri móður, Giuseppinu Strepponi. Hún var
fræg söngkona. Verdi talaði þó helzt aldrei
sjálfur við söngvara, heldur notaði milliliði;
hann óttaðist, að milliliðalaust samband gæti
misskilizt sem stuðningur við einn söngvara
umfram annan. Þetta var kalt, en raunsætt við-
horf. Hann var elskaður og dáður. Hann var
kröfuharður og ekki auðveldur viðskiptis. La
scala í Mílanó var húsið hans í huga margra, en
samt liðu einu sinni 20 ár, án þess að hann stigi
fæti þar inn fyrir dyr, af því að honum þóttu
uppfærslurnar þar svo ofboðslega lélegar.
Styrkur hans fólst í því, að hann hafði í önnur
hús að venda.
Verdi var þungur í lund, hann gerði sjaldan
að gamni sínu. Wagner virðist hafa verið létt-
lyndari. Verdi var alltaf í góðum efnum, hann
bjó vel jafnt heima sem að heiman. Þegar hann
var í Genóva, bjó hann jafnan á heilli hæð á
Grand Hotel, oft vikum saman. Þegar hann
kom þangað í aðeins fáeina daga, þótti honum
ekki taka því að láta opna hæðina alla handa
sér, heldur lét hann sér þá duga svítu. Hann
hafði svipaðan hátt á vistum sínum á Grand
Hotel í Mílanó og víðar. Wagner átti á hinn
bóginn í eilífu basli, en hann bjó vel, þegar
hann gat, fyrir annarra fé.
Skoðum fjármálin betur. Hvað ætli Verdi
hafi gengið með mikið fé á sér frá degi til dags?
Það vill svo til, að til er heimild um það. Þannig
var, að Verdi rauf einu sinni regluna um að
hafa helzt ekki samband við söngvara nema
gegnum milliliði. Teresa Stolz, sópransöng-
konan, sem vígði hlutverk Aidu og fleiri lyk-
ilhlutverk í verkum Verdis, varð náinn heim-
ilisvinur Verdihjónanna. Þegar Verdi og
Giuseppina gistu á Grand Hotel í Genóva einu
sinni sem oftar, komu þau ungfrú Stolz fyrir í
nærliggjandi svítu. Svo gerist það einn daginn,
að Verdi kemur askvaðandi niður í móttökuna
og segir, að veskið hans sé horfið. Starfslið hót-
elsins gerði rækilega húsleit, og veskið fannst
loksins – á legubekk inni hjá ungfrú Stolz.
Starfsmaðurinn, sem fann veskið, taldi pen-
ingana, sem í því voru: það voru 50.000 lírur.
Til samanburðar má nefna, að 30–40 lírur
dugðu til að framfleyta fátækri sveitafjöl-
skyldu í sex mánuði. Þessi saga birtist í blöðum
um alla Ítalíu. Verdi var dreginn sundur og
saman í háði. Ýmsir fylltust aukinheldur vand-
lætingu yfir því, að hann skyldi ganga með svo
fjallháa fúlgu í veski sínu. Verdi þurfti að þessu
sinni að þola mestu auðmýkingu ævi sinnar og
þau öll. Líklegt má telja, að hjónaband hans og
Giuseppinu hafi rambað á barmi upplausnar
eftir þetta, en þau stóðu hríðina af sér. Ungfrú
Stolz var aufúsugestur á heimili þeirra eftir
sem áður.
Hjúskaparmál Verdis þóttu ýmsum svo
áhugaverð, að varla var meira um önnur mál
talað í Busseto, bernskubyggð Verdis, og víð-
ar. Sagt er, að kerlingar í Busseto hnakkrífist
um það enn í dag, hvort Verdi og Giuseppina
hafi verið gift eða ekki.
IV.
Vitað er, að Verdi sá Lohengrin í Bologna
1871 og þótti heldur lítið til verksins koma, svo
sem minnisblöð hans frá sýningunni vitna um.
Hann sá líklega einnig Tannhäuser í Vín 1875,
hann hafði heyrt forleikinn í París 1865 og
skrifaði þá vini sínum: ,,Wagner er ekki með
réttu ráði!“ Verdi kynntist einnig Tristan, þó
líkast til aðeins af nótum, og kallaði annan þátt
verksins ,,eitt glæsilegasta sköpunarverk
mannsandans“. Hann lét Ricordi, útgefanda
sinn í Mílanó, senda sér nóturnar af Meistara-
söngvurunum og Parsifal. Á náttborði Verdis,
þegar hann dó, lá bók um Wagner og tónlist
hans. Og þegar Wagner dó, þá sendi Verdi línu
til Ricordis og lýsti miklum missi með mörgum
upphrópunarmerkjum, þó ekki í sérstöku
bréfi, heldur var aðalerindi bréfsins að biðja
útgefandann að gera svo vel að senda honum
meira af nótnapappír.
Um reynslu Wagners af verkum Verdis er
minna vitað. Wagner sá kannski Il trovatore,
hugsanlega tvisvar, í París 1860 eða 1861 og
e.t.v. líka í London 1855 (hann stafsetti nafn
Verdis og óperunnar vitlaust í sjálfsævisögu
sinni); auk þessa heyrði hann trúlega Sálu-
messuna ásamt Cosimu, konu sinni. Um það
verk segir Cosima í dagbókum sínum: ,,Bezt er
að hafa sem allra fæst orð um það.“ Wagner
gerði grín að Verdi. Einu sinni, þegar Wagner
settist við hljóðfærið í setustofunni heima í
Villa Wahnfried í Bayreuth að loknum kvöld-
verði til að spila valda kafla úr verkum sínum,
brá hann á leik og sagði við Cosimu: ,,Nú skul-
um við heyra þetta aftur – að hætti Chopins.“
Og síðan hélt hann áfram: ,,Og nú skulum við
heyra þetta einu sinni enn – að hætti Verdis“
og spilaði nokkra takta. Þau skellihlógu, velt-
ust um. Nógu vel að sér um Verdi virðist
Wagner sem sagt hafa verið til að geta spilað
eigin verk í anda Verdis og til að geta hlegið að
honum. Wagner var samt ekki alltaf hlátur í
hug, þegar Verdi bar á góma. Hljómsveitar-
stjórinn Hans Richter reyndi einu sinni á
kvöldvöku í Wahnfried að halda því fram, að
Verdi væri engu verri en Donizetti. ,,Hættu
þessu!“ sagði Wagner þá með þjósti. Wagner
var sískrifandi um menn og málefni og um
sjálfan sig, en aldrei skrifaði hann orð um
Verdi, svo vitað sé, ef frá er talin misritun hans
á nafni Verdis og Il trovatore, sem minnzt var á
að framan. Ævisaga Newmans um Wagner,
fjögur þykk bindi, segir ekkert um skoðun
Wagners á Verdi. Dagbækur Cosimu eru að
sama skapi fáorðar um Verdi, en þar er þó sag-
an um Sálumessuna.
Vígsluhátíðin í Bayreuth 1876 var mikill við-
burður, ekki aðeins í lífi Wagners og Cosimu og
vina þeirra, heldur í menningarlífi Evrópu og
alls heimsins. Allir voru þar, ekki aðeins sendi-
menn erlendra ríkja í mörgum heimsálfum,
heldur einnig öll helztu tónskáld álfunnar:
Bruckner, Grieg, Tsjækovskí, Saint-Saëns og
Liszt, tengdafaðir Wagners, en ekki var
Brahms þar og ekki heldur Verdi og aldrei síð-
an. Verdi dó ekki fyrr en 1901 og hafði því næg-
an tíma til að fara til Bayreuth, en hann fór
ekki.
V.
Tónmál Verdis og Wagners er ólíkt að ýmsu
leyti. Verdi skrifaði fyrir söngraddir, er stund-
um sagt, á meðan Wagner skrifaði fyrir hljóm-
sveit. Þetta er þó ofmælt, þegar á allt er litið,
því að lagauðgin í söngröddum Wagners er
víða engu minni en í verkum Verdis. Við þetta
er því að bæta, að Verdi lagði með tímanum
meira og meira í hljómsveitarleikinn á bak við
söngraddirnar á síðari verkum sínum, sérstak-
lega Óþelló og Falstaff. Verdi var hægfara um-
bótamaður í tónlist: það er hægt að lýsa honum
sem íhaldsmanni, dæmigerðum fulltrúa
ítalskrar óperuhefðar, sem honum tókst að
þróa á langri ævi og lyfta síðan í hæstu hæðir,
einkum í hinstu verkunum, Óþelló og Falstaff.
Wagner hafði annan hátt á, og það ágerðist
með aldrinum: hann óf saman söng og hljóm-
sveitarleik í eina órofa heild og kallaði allsherj-
arlistaverk (Gesamtkunstwerk).
Frásagnarlist hvors um sig hafði einnig sín
sérkenni ekki síður en tónlistin. Nær allar óp-
erur Verdis segja sögur, sumar sannsögulegar,
aðrar ekki; hann sótti efniviðinn einna helzt í
sígildan skáldskap og hafði sérstakt dálæti á
Shakespeare. Í önnur skipti vakti það helzt fyr-
ir honum að koma boðskap á framfæri. Þetta á
til dæmis við um La traviata: þar er sögð sagan
um stúlkuna, sem lætur tilvonandi tengdaföð-
ur sinn telja sig á að yfirgefa unnusta sinn, svo
að fortíð hennar nái ekki að varpa dimmum
skugga yfir dyggðum prýdda fjölskyldu feðg-
anna. Þetta var beinskeytt og ódulbúin árás á
tvöfalt siðgæði samtímans. Ritskoðarar fengu
því framgengt, að óperan var færð heila öld aft-
ur í tímann til að stugga ekki um of við áhorf-
endum. La traviata var ekki sett á svið sem
samtímaópera fyrr en hálfri öld eftir frum-
flutninginn í Feneyjum 1853.
Wagner var róttækari en Verdi: hann var
sannkallaður byltingarmaður í tónlist nær alla
tíð eða frá Hollendingnum fljúgandi (1843) og
áfram; þá stóð Wagner á þrítugu. Fyrstu óp-
erurnar þrjár (Álfarnir, Ástarbannið og
Rienzi) stóðu að vísu föstum fótum í þýzkri óp-
eruhefð. Wagner hafði manna mest áhrif á tón-
smíðar yngri manna innan Þýzkalands og utan.
Hann orti alla óperutexta sína sjálfur (það
gerði Verdi aldrei) og fjallaði þá ekki um hvers-
dagsleg efni eins og Verdi – afbrýði, ástarþrí-
hyrninga, bölbænir, útskúfun, kóngsmorð, svo
að fátt eitt sé nefnt. Hugsjón Wagners var há-
leitari: óperur hans fjalla um fyrirgefningu,
frelsun, endurlausn, um upphaf heimsins og
endi.
VI.
Hylli Wagners jókst smám saman, eftir því
sem tíminn leið, ungir menn sáu framtíð í hon-
um frekar en í Verdi, og Wagner fór síðan fram
úr Verdi, einnig á Ítalíu. Puccini dáði Wagner,
hann ákvað að verða tónskáld, þegar hann
heyrði Meistarasöngvarana í fyrsta sinn, en
síðan hófst ný Verdivakning eftir 1920, nú í
Þýzkalandi, á heimavelli Wagners, og síðan í
Ameríku eftir stríð, ekki sízt fyrir tilstilli Ru-
dolfs Bing, sem stýrði Metropolitan-óperunni í
New York árin eftir heimsstyrjöldina síðari.
Óperum Verdis er stundum skipt í fjóra
flokka í tímaröð: fyrst komu æskuverkin (her-
göngulögin og allt það), síðan ,,lírukassastykk-
in“, sem hann samdi fyrir fertugt og gerðu
hann heimsfrægan (Rigoletto, Il trovatore og
La traviata), þá verkin, sem hann samdi um
miðjan aldur, eins og t.d. Grímudansleikur,
Vald örlaganna, Don Carlo og Aida, og að síð-
ustu Óþelló og Falstaff, sem hann samdi í hárri
elli. Það er með líku lagi hægt að skipta verk-
um Wagners í fernt: fyrst komu æskuverkin
þrjú, sem heyrast þó nær aldrei á okkar dögum
nema Rienzi stöku sinnum, síðan komu róm-
antísku óperurnar þrjár (Hollendingurinn
fljúgandi, Tannhäuser og Lohengrin), þá Tríst-
an og Ísold og Meistarasöngvararnir og loks
Niflungahringurinn og Parsifal. Þetta er þó
ekki einföld tímaröð, því að Wagner var rösk-
lega hálfnaður með Niflungahringinn, þegar
hann tók sér langt hlé frá því verki til að skrifa
Tristan og Meistarasöngvarana.
Skyggir Óþelló á Rigoletto? Það er hægt að
spyrja sömu spurningar um Wagner: Skyggir
Tristan á Tannhäuser? Rýrir það gildi góðs
verks, ef höfundurinn semur síðan annað verk
enn betra? Sumum kann að finnast það, öðrum
ekki. Mér finnst það ekki. Flestir, sem hafa
gaman af síðari verkum Verdis, hafa einnig
ánægju af hinum fyrri, en ekki öfugt. Þetta á
einnig við um Wagner.
Þeir tóku báðir stöðugum framförum alla
ævi, klifu einn tindinn öðrum hærri og risu
hæst, langhæst, í hinstu verkunum. Þeir lærðu
mest af sjálfum sér. Reyndar var ætlan Wagn-
ers í upphafi sú, að aðeins Niflungahringurinn
og Parsifal fengju inni í Bayreuth. Honum
þótti jafnvel, að Tristan og Meistarasöngvar-
arnir ættu ekki heima þar, að ekki væri minnzt
á Hollendinginn, Tannhäuser eða Lohengrin.
Þetta átti eftir að breytast. Wagner þurfti að
breyta hljómsveitarútsetningu þessara verka
lítils háttar, til þess að þau hentuðu til flutnings
í Bayreuth, því að hljómburðurinn þar var
hannaður sérstaklega fyrir Hringinn og Parsi-
fal. Æskuverkið Rienzi hefur ekki enn verið
sett á svið í Bayreuth.
VII.
Verdi var mannvinur og örlátur með af-
brigðum. Hann hjálpaði fátækum í stórum stíl,
bæði ættingjum sínum og óvandabundnu fólki.
Hann byggði elliheimili og sjúkrahús fyrir um-
talsverðan hluta þess auðs, sem hann safnaði.
Wagner byggði óperuhús yfir sjálfan sig og
verk sín og aflaði framkvæmdafjár eftir ýms-
um leiðum. Festspielhaus í Bayreuth var byggt
samtímis Parísaróperunni, sem kostaði 70
sinnum meira í byggingu. Wagner var hagsýnn
á sinn hátt ekki síður en Verdi. Og nú eru menn
hættir að syngja í gömlu Parísaróperunni, þar
er nú aðeins dansaður ballett, en Bayreuth-
hátíðin hefur sennilega aldrei verið í fyllra fjöri
en einmitt nú, a.m.k. ef miðasalan er höfð til
marks, og lýtur styrkri stjórn afkomenda
Wagners enn sem endranær. Þetta er eitt
langlífasta fjölskyldufyrirtæki, sem sögur fara
af. Og Verdi lifir einnig góðu lífi. Þeir standa
hvorugur í skugga hins, Verdi og Wagner,
heldur varpa þeir ljóma hvor á annan.
Höfundur er prófessor í Háskóla Íslands.
Hylli Wagners jókst smám
saman, eftir því sem tíminn
leið, ungir menn sáu framtíð í
honum frekar en í Verdi, og
Wagner fór síðan fram úr
Verdi, einnig á Ítalíu. ... Þeir
tóku báðir stöðugum fram-
förum alla ævi, klifu einn
tindinn öðrum hærri og risu
hæst, langhæst, í hinstu verk-
unum.
Verdi og Wagner: Frumsýningar á verkum þeirra
1813 Verdi: Fæddur 10. október við Busseto,
nálægt Parma Wagner: Fæddur 22. maí í Leipzig
1836 Forboðin ást (Magdeburg)
1839 Oberto (Mílanó)
1840 Konungur í einn dag (Mílanó)
1842 Nabucco (Mílanó) Rienzi (Dresden)
1843 I lombardi (Mílanó) Hollendingurinn fljúgandi (Dresden)
1844 Ernani (Feneyjar)
I due Foscari (Róm)
1845 Jóhanna af Örk (Mílanó)
Alzira (Napólí) Tannhäuser (Dresden)
1846 Attila (Feneyjar)
1847 Macbeth (Flórens)
I masnadieri (London)
Jerúsalem (París)
1848 Il corsaro (Tríeste)
1849 La battaglia di Legnano (Róm)
Luisa Miller (Napólí)
1850 Stiffelio (Tríeste) Lohengrin (Weimar)
1851 Rigoletto (Feneyjar)
1853 Il trovatore (Róm)
La traviata (Feneyjar)
1855 I Vespri Siciliani (París)
1857 Aroldo (Rímíní)
Simon Boccanegra (Feneyjar)
1859 Grímudansleikur (Róm)
1862 Vald örlaganna (Pétursborg)
1865 Tristan og Ísold (München)
1867 Don Carlos (París)
1868 Meistarasöngvararnir (München)
1869 Rínargullið (München)
1870 Valkyrjan (München)
1871 Aida (Kaíró)
1876 Siegfried (Bayreuth)
Ragnarök (Bayreuth)
1882 Parsifal (Bayreuth)
1883 Deyr 13. febrúar í Feneyjum
1887 Óþelló (Mílanó)
1888 Álfarnir (samin 1834; München)
1893 Falstaff (Mílanó)
1901 Deyr 27. janúar í Mílanó