Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JANÚAR 2002 7
þetta líklega besta lýsing sem til er á honum.
Það stafar af því í hve góðu jafnvægi hún er, en
mat manna á Kristmanni hefur sem kunnugt
er verið býsna blendið.
Það myndaðist sem sagt vinsamlegt sam-
band milli þessara gagnólíku skálda þrátt fyrir
mikinn aldursmun. En fáum árum síðar fjar-
lægðust þeir hvor annan, í pólitískum og bók-
menntalegum efnum. Hannes Sigfússon gekk í
hóp þeirra „rauðliða“ sem Kristmann taldi
hafa gert samsæri um að skaða sig, eins og
hann lýsir svo títt í ævisögu sinni. Sjálfur gerð-
ist hann ritdómari við Morgunblaðið. Litlu síð-
ar gáfu tveir ritdómarar Félaga konu út tíma-
mótaverk í ljóðagerð, Steinn Tímann og vatnið
en Hannes Dymbilvöku. Þvert á dóma þeirra
um Félaga konu bar ritdómarinn Kristmann
lof á Tímann og vatnið, fann þar „glitandi perl-
ur“, eins og rakið er í ævisögu Steins eftir
Gylfa Gröndal, en nefndi Dymbilvöku aftur á
móti „súrrealistíska leirsúpu.“ Á efri árum var
Hannes Sigfússon spurður í viðtali um þann
dóm og kvaðst ekki hafa tekið neitt mark á
honum, enda Kristmann ekki haft „hundsvit á
ljóðagerð.“ (Tímarit Máls og menningar 1989).
Þannig fer um samúðarskilning sem myndast
milli manna, hann getur rofnað, af persónu-
legum eða pólitískum ástæðum, eins og títt var
á árum kalda stríðsins, eða hreinlega vegna
kynslóðabundins smekks.
„Söguhetjan er við sjálf“
Þótt vísast hafi enn verið vinsamlegt sam-
band með þeim Hannesi og Kristmanni á þeim
tíma sem Hannes skrifaði dóminn um Félaga
konu, er grein hans ekkert kunningjaskjall,
heldur alvarleg tilraun til að vega og meta
þessa skáldsögu með samúðarskilningi.
Hannes rekur efni sögunnar. Hún gerist í
Reykjavík á hernámsárunum. Söguhetjan,
Eggert Hansson, verður fyrir því að missa
konu sína í hendurnar á amerískum majór,
ásamt fjögurra ára dóttur sinni. Eggert leggst
í drykkjuskap og liggur við örvæntingu:
„Barnið hefur verið augasteinn hans og eft-
irlæti, og nú veit hann ekki hvar hann má finna
gleðina framar. Eitt er víst – drykkjuskapur-
inn veitir honum litla huggun, og sama máli
gegnir um blíðuhót reykvísku stúlknanna, sem
eru örlátar á allt nema stabíla ást. Loks flýr
hann þó í faðm einnar þeirra til blífanlegrar
dvalar – að manni skilst – eftir að önnur hefur
tekið hann nauðugan til einnar nætur.
Þannig má segja þessa sögu í fáeinum kaldr-
analegum orðum, – og skopast að „söguhetj-
unni“. En það skyldum við varlega gera, því
söguhetjan er nefnilega við sjálf – við sem höf-
um lifað styrjöld, – eftirstríðskynslóðin. Við
höfum verið svikin af lífinu líkt og Eggert
Hansson.“
Með þessum hætti skilgreinir Hannes Sig-
fússon Félaga konu, sem samfélagslegan og
sálfræðilegan samtíðarspegil. Í sögu Eggerts
staldrar hann við ræðu herprests í miðri bók,
en hana kvað Steinn „met í leiðinlegri vit-
leysu“. Í túlkun Hannesar er allt annað uppi:
„Ræðan er haldin á fundi í málfundafélagi sem
amerísku hermennirnir tveir, kunningjar Egg-
erts, eru meðlimir í. Það er rætt um orsakir
styrjaldarinnar. Margir taka til máls og loks
presturinn. Eggert veitir ræðunni enga sér-
staka athygli, þótt hún fái honum raunar lyk-
ilinn að lífi hans sjálfs, fortíð hans og framtíð.
En andi ræðunnar býr með honum, þótt hann
geri sér það naumast ljóst, og það fer smám
saman að rofa til í hálfmyrkvaðri vitund hans.
Honum fer að skiljast, að örlög hans eru ekki
örlög eins manns, heldur í órofa tengslum við
harmleik alls mannkynsins. Að ógæfu mann-
kynsins liggja sömu orsakir og gæfuleysi hans
sjálfs – þetta skilst honum.“
Í þessu ljósi skoðuð fær tilvistarkreppa
Eggerts Hanssonar víða skírskotun, verður
miklu dýpri en virðist í fljótu bragði. En þess
er vert að geta að sagan er ekki raunsæislýsing
og konur hennar sem Steinn taldi svo fárán-
legan tilbúning að hverjum lesanda hljóti að of-
bjóða, – þessar konur eru ekki raunsæislegar
persónur heldur í reynd huglæg tákn um hvat-
ir og þrár Eggerts. Þetta skilur hið unga skáld,
Hannes Sigfússon, betur en Steinn sem seinna
varð lærimeistari hans og vinur. – Í sögunni
eru nokkur ljóð sem Eggert hefur ort og um
það bil er sögunni lýkur og hann bíður stúlku
sem hann finnur á sér að muni leiða hann út úr
öngþveitinu, þá yrkir hann:
Kom Óskalín,
kom bláperla hjartans...
Því þú ert andi guðsins,
er hann blés í nasir mínar.
Sál mín er hrygg allt til dauðans
án þín!
Í þessu felst sú lífssýn sem ber uppi sögur
Kristmanns Guðmundssonar, og það er
kannski þegar öllu er á botninn hvolft hún sem
ýmsir eiga erfitt með að sætta sig við og vilja
því afgreiða sem „fáránlegan tilbúning.“ En
þetta er veröld hins rómantíska hugsæis-
manns og Kristmann er skáld af þeirri gerð.
„Hann er borgari“
Það er fróðlegt að lesa hugleiðingar Hann-
esar um Félaga konu og höfund hennar árið
1947. Hann kveðst rekja efni sögunnar ítarlega
til að veita óbókvönu fólki nokkra leiðsögn um
það hvað bókin hefur að flytja – og vekja at-
hygli bókmenntamanna á því, að hér er um at-
hyglisverða skáldsögu að ræða. Síðan segir:
„Ég hef orðið var við, að sumir bókavinir eru
fyrirfram sannfærðir um það, að það sé ein-
ungis tímasóun að lesa bók eftir Kristmann, –
hann sé reyfarahöfundur. Þessi skoðun á sér
tvímælalaust pólitískar orsakir, enda hefur
það þráfaldlega komið á daginn, þegar ég hef
reynt að grafast fyrir rætur hennar hjá við-
komandi aðilum, að þeir hafa enga bók lesið
eftir þennan höfund. „Hann er borgari,“ segja
þeir einungis og yppta öxlum, – eða jafnvel:
„Hann er smáborgari, – hann skrifar fyrir
vinnukonur.“ – Skyldu þarna ekki vera komnir
hinir lífseigu fordómar gegn þessum höfundi
sem viðraðir voru enn á aldarafmælinu af Kol-
brúnu Bergþórsdóttur, – „sjoppubókmenntir“
heitir það nú, „vinnukonusögur“ þá.
Hannes Sigfússon bendir á Góugróður,
Fjallið helga og Gyðjuna og uxann (sem í rit-
safni Kristmanns heitir Gyðjan og nautið) og
segir að þeir sem lesið hafi þær sögur geti
„varla með góðri samvisku fullyrt að höfundur
þessara bóka skrifi „fyrir vinnukonur“, nema
þeir komi jafnframt upp um hið algera skyn-
leysi sitt á góðan skáldskap og alvarleg vinnu-
brögð.“ Þetta síðasta skýtur skemmtilega
skökku við orð Steins í dóminum fræga um Fé-
laga konu að höfundur hafi kastað höndum til
verksins „frekar en venjulega“. – Hannes segir
að óvanir lesendur eigi ef til vill erfitt með að
átta sig á sögunni af því að hún sé fyrst og
fremst skrifuð með sálfræðileg sjónarmið í
huga, en ekki raunsæ þjóðlífsskáldsaga. „Hin
sálfræðilega skáldsaga fjallar hins vegar um
hinn óáþreifanlega veruleika, hugarheim
mannsins, einstaklingsins, glímu hans við sjálf-
an sig, – hún fjallar um hin siðferðilegu vanda-
mál sem krefjast úrlausnar, höfundurinn leit-
ast við að kryfja sálarlífið til mergjar og greina
verðmætin frá hisminu.“ Og Hannes bendir á
að kvenpersónurnar séu ekki speglun ís-
lenskra kvengerðar eins og ýmsir hafi talið og
orðið móðgaðir og jafnvel sárreiðir í garð höf-
undarins fyrir bragðið, „heldur teflir Krist-
mann þeim fram til að reyna andlegt þanþol
söguhetjunnar til hins ýtrasta og einnig sem
tilbrigði við tvískinnunginn í skapgerð hennar
sjálfrar.“ Hannes ræðir frekar um einkenni
bókarinar og niðurstaða hans er afdráttarlaus:
„Þetta er drengilega skrifuð bók, skrifuð af
mannviti og skáldlegri skyggni.“
Mér þótti ómaksins vert að draga fram
þessa umsögn hins ágæta skálds, Hannesar
Sigfússonar, um Félaga konu, bók sem nú er
flestum gleymd nema sem fórnarlamb háðs og
illfýsi Steins Steinars. Sagan hefur aldrei verið
endurútgefin; Kristmann tók hana ekki í átta
binda safn skáldverka sinna 1978, hvort sem
það stafar af því að hann hafi veikst í trúnni á
þetta verk sitt, atlaga Steins unnið á honum
þrátt fyrir allt. En sagan virðist mér hafa stað-
ist tímans tönn. Því má bæta við að svo mjög
hefur aukist kynlífsþensla í bókmenntun seinni
áratuga að ekki geta nokkrum manni blöskrað
„kynórar“ í Félaga konu sem Steinn taldi svo
sjúklega og ógeðslega á sínum tíma.
Hallgrímur Helgason segir í Lesbók Mbl.
24. nóv. 2001, að enginn maður hafi opnað bók
eftir Kristmann Guðmundsson í þrjátíu ár.
Hvernig hann veit það eða hvað hafi gerst fyrir
nákvæmlega þrjátíu árum sem olli því að menn
hættu að líta í Kristmann fylgir ekki sögunni.
Vafalaust er rétt að hann er lítið lesinn nú á
dögum og það á raunar við um önnur sagna-
skáld sem honum voru samtíða, nema Halldór
Laxness. Sem rithöfundur var Kristmann auð-
vitað barn síns tíma eins og aðrir menn. En í
bókum eldri höfunda má einmitt kynnast hugs-
unarhætti og smekk fyrri tíðar. Sögur Krist-
manns Guðmundssonar eru vissulega fróðleg-
ar frá því sjónarmiði – og þær bestu þeirra
hafa ótímabundið gildi.
Höfundur er bókmenntafræðingur
og útvarpsmaður.
Hallgrímur Helgason segir í
Lesbók Mbl. 24. nóv. 2001,
að enginn maður hafi opnað
bók eftir Kristmann Guð-
mundsson í þrjátíu ár.
Hvernig hann veit það eða
hvað hafi gerst fyrir nákvæm-
lega þrjátíu árum sem olli því
að menn hættu að líta í Krist-
mann fylgir ekki sögunni.
MANFRED PETER HEIN
ÞRJÚ LJÓÐ
GAUTI KRISTMANNSSON ÞÝDDI
Gagnerindið
Snjóþakalandslag
vopnað með víðirunnum
sem brotna í snjó
Við Búddabjargið
byssugá talibana
er gagnerindið
Sprengdur til agna Búdda
splundraður í tóminu
Áheitamynd
Tíminn bak við gler
fest við spjald áheitamynd
sem stálið gagnstakk
egg lirfa púpa vængja
æ borin saman við hvað
græfist ekki inn
í átugeisla átmynd
Manhattan skyline
fyr augum aftur
og aftur er útsæðið
hér sýnt aftur
Við Hindukush
Er skordýr flýgur af palli úr stáli
og losnar til nætur yfir sjónbaug
með sprengjufrakt í frelsisins nafni
er frelsið styttunnar kyndill í vestri
með ljósi er dagana okkur ljær
við Hindukush á brennandi teppi
til grýtingar Satans vest-austrænn er tími
Höfundur er þýskt skáld. Þetta eru ný og óbirt
ljóð sem Hein orti á síðasta ári og sumir hafa kallað
„talíabanaljóðin“, en þau eiga það sameiginlegt að vera ljóðræn svörun við
atburðunum 11. september sem og sprengingum talíbana á
Búddastyttunum miklu. Þótt ekki beri mikið á því eru þau ákaflega ströng í
forminu, fyrstu tvö ljóðin eru hækur og tönkur og í því síðasta er
fastbundin hrynjandi. Þýðandi er forstöðumaður þýðingaseturs Háskóla Ís-
lands.