Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. FEBRÚAR 2002 11
Hvað er Tobin-skattur?
SVAR: Skattur Tobins er kenndur við Nób-
elsverðlaunahafann James Tobin, prófessor í
hagfræði við Yale-háskóla. Tobin setti hug-
mynd sína fram árið 1972 en þá hafði árum
saman verið mikill órói á fjármálamörkuðum
heims. Óróinn leiddi meðal annars til þess að
fastgengiskerfi helstu gjaldmiðla heims, sem
kennt var við Bretton Woods, hrundi. Það
kerfi byggðist mjög á Bandaríkjadal og horn-
steinn þess var fast gengi annarra gjaldmiðla
gagnvart dalnum.
Miklar sveiflur í gengi hinna ýmsu gjald-
miðla ollu þá, sem nú, talsverðum vandræð-
um. Fótunum gat til dæmis verið kippt undan
samkeppnishæfni heilla atvinnugreina í einu
landi fyrirvaralítið vegna breytts gengis
gjaldmiðils landsins eða gjaldmiðils sam-
keppnisaðila. Erfitt var þá, sem nú, að skýra
gengissveiflur með aðstæðum í efnahagslífi
viðkomandi landa. Sveiflurnar virtust nánast
eiga sér sjálfstætt líf.
Oft voru gríðarlegar upphæðir færðar úr
einum gjaldmiðli í annan af, að því er virtist,
þeirri einni ástæðu að aðilar á fjármagns-
mörkuðum voru að reyna að gera sér fé úr
spám um breytingar á gengi til mjög skamms
tíma og það jafnvel spám um mjög litlar
breytingar. Þessi miklu viðskipti breyttu
gengi gjaldmiðla ört og mikið og gera það
raunar enn.
Tobin lagði til að dregið yrði úr þessum
sveiflum á gjaldeyrismörkuðum með því að
leggja veltuskatt á breytingar úr einum gjald-
miðli í annan, til dæmis þegar jen eru keypt
fyrir dollara. Röksemd hans var að jafnvel
mjög lágur skattur myndi eyða möguleikum á
að hagnast á litlum breytingum á gengi. Því
myndu miklu minni viðskipti verða með gjald-
miðla og um leið yrði gengi þeirra stöðugra.
Nú leggur Tobin til að skatthlutfallið verði á
bilinu 0,1% til 0,25% en upphaflega miðaði
hann við ívið hærra hlutfall.
Hugmynd Tobins var tekið heldur fálega í
fyrstu og raunar hefur hún aldrei komist ná-
lægt því að vera hrint í framkvæmd. Engu að
síður á hún sér ýmsa áhrifamikla stuðnings-
menn og er enn til umræðu öðru hverju,
þremur áratugum eftir að hún var fyrst sett
fram. Ýmsar tillögur hafa verið settar fram
um það hvert tekjurnar af skattinum ættu að
renna, til dæmis í að kosta rekstur Sameinuðu
þjóðanna eða styðja vanþróuð lönd.
Eins og gefur að skilja er hugmyndin um-
deild. Það má líkja henni við að henda sandi í
tannhjól vélar til að hægja á henni og koma í
veg fyrir að hún snúist jafnlipurlega og ella.
Hagfræðingar eru yfirleitt mjög tortryggnir á
tilraunir til að reka fleyga á milli kaupenda og
seljenda á mörkuðum eða að reyna á annan
hátt að draga úr skilvirkni markaða. Það hef-
ur því gengið hægt að sannfæra þá um ágæti
Tobin-skattsins þótt margir hagfræðingar og
aðrir séu sammála um að ofsafengnar sveiflur
á gjaldeyrismörkuðum og raunar ýmsum öðr-
um mörkuðum séu vandamál.
Þá eru sumir hrifnir af hugmyndinni um
skattinn en efast um að hún sé framkvæm-
anleg. Það er ekki skrýtið því að innheimtan
og framkvæmdin almennt gæti orðið afar snú-
in svo að ekki sé minnst á fyrirsjáanlegar
deilur um það hvert afraksturinn ætti að
renna.
Gylfi Magnússon hagfræðingur.
Hver er vestasti oddi Evrópu?
SVAR: Þessi spurning er í raun flóknari en
virðist við fyrstu sýn því að fyrst þurfum við
að skilgreina hvað við eigum við með „Evr-
ópu“. Er spyrjandinn að leita eftir upplýs-
ingum um hver vestasti oddinn sé í þeim lönd-
um sem tilheyra Evrópu landfræðilega, þeim
löndum sem hafa stjórnmálaleg tengsl við
Evrópu eða vill hann vita hver sé vestasti oddi
meginlands Evrópu?
Yfirlitskort af Evrópu sýna yfirleitt aðeins
meginlandið ásamt Bretlandseyjum, Fær-
eyjum og Íslandi en ekki aðrar eyjar í Atl-
antshafinu.
Á slíku korti er Ísland vestasta land Evr-
ópu og því væri vestasti oddi Íslands einnig
vestasti oddi Evrópu. Hann væri samkvæmt
því Bjargtangar í Látrabjargi sem eru á
21°32,3’ vestlægrar lengdar. Dæmi um slíka
framsetningu má sjá á korti í Heimsatlas
Máls og menningar frá 1998, bls. 87, en sú
bók er þýðing á kortabók breska forlagsins
Dorling Kindersley.
Á slíku korti af Evrópu sést einnig að vest-
asti oddi meginlandsins er Roca-höfði (Cabo
da Roca) á strönd Portúgals, nálægt höf-
uðborginni Lissabon.
Nokkur ríki í Evrópu eiga eyjar vestur í
Atlantshafi sem eru yfirleitt ekki með á fyrr-
nefndum kortum. Vestastar af þessum eyjum
eru Asóreyjar, sem eru níu talsins og tilheyra
Portúgal, um 1.600 kílómetra frá Roca-höfða
og á 24° til 32° vestlægrar lengdar. Þær
byggðust ekki fyrr en í upphafi landa-
fundanna í Evrópu á fyrri hluta 15. aldar en
nú búa þar um 250.000 manns.
Varla getur leikið nokkur vafi á því að
Asóreyjar teljast til Evrópu. Vestasta eyjan í
klasanum heitir Flores og vestasti oddi henn-
ar er á um það bil 31° vestlægrar lengdar. Við
höfum hins vegar ekki séð í heimildum okkar
hvað vestasti tanginn heitir og er það kannski
dæmigert um það að þetta evrópska einkenni
hans vekur ekki mikinn áhuga.
Þótt Grænland tilheyri Danmörku og Evr-
ópu í pólitískum skilningi, að minnsta kosti
enn sem komið er, þá tilheyrir Grænland
Norður-Ameríku landfræðilega. Til þess
liggja margar ástæður, þar á meðal lega
landsins og landfræðileg, jarðfræðileg og líf-
fræðileg tengsl þess við Ameríku umfram
Evrópu. Til dæmis eru Grænlendingar að
sjálfsögðu skyldari öðrum svokölluðum frum-
byggjum Ameríku en Evrópumönnum. En ef
Grænland teldist til Evrópu væri vestasti oddi
hennar tanginn Inglefield Land sem liggur á
73° vestlægrar lengdar, norður af Thule í
norðvesturhluta Grænlands.
Segja má að „réttasta“ svarið við þessari
spurningu væri að vestasti oddi eyjarinnar
Flores í Asóreyjum sé vestasti oddi Evrópu.
Landfræðilega eru þær vestasta landsvæði
Evrópu, þó að önnur landsvæði enn vestar
séu tengd Evrópu í skilningi stjórnmálanna.
Ulrika Andersson og
Þorsteinn Vilhjálmsson prófessor í eðlisfræði.
HVAÐ ER
TOBIN-
SKATTUR?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um hvers vegna sérstök lög gildi
um kjarasamninga opinberra starfsmanna til viðbótar við vinnulöggjöf-
ina, hvort Pýþagóras hafi fundið upp Pýþagórasarregluna eða hvort
hún var bara kennd við hann, hvort barn geti óskað eftir því að fá aðra
forráðmenn en foreldra sína og hvað samlíf, gistilíf, samhjálp og sníkju-
líf dýra sé.
VÍSINDI
sem hefur svo margar hliðar að það er hrein-
lega ekki hægt að negla niður neina eina sem
rétta og allar aðrar sem rangar. Svo tekið sé
dæmi, þá má segja að það séu til margar réttar
aðferðir við að ala upp börn. (Þetta þýðir þó
alls ekki að hvað sem er gangi við barnaupp-
eldi, það eru líka til margar rangar aðferðir við
það.) Í stað þess að sýna fram á hverjar hljóti
að vera hinar réttu forsendur þekkingar – í
ljósi röksemdafærslu – er það hlutverk heim-
spekinganna, samkvæmt skilningi Rortys, að
draga upp sem flestar skilningsmyndir og
maður einfaldlega gerir að sinni þá mynd sem
best nýtist manni við að komast af við þær að-
stæður sem maður býr við, eða þá mynd sem
er sem næst því að vera í samræmi við þá
mynd sem fólkið í kringum mann hefur. Rorty
hefur reyndar haldið því fram, að þessi síðast-
talda ástæða – samstaða með öðrum – sé á end-
anum það sem ráði úrslitum. Segja má, að með
þessum hætti varði heimspekin heiminn í
þeirri merkingu að hún fjallar um heiminn og
þekkingu okkar á honum, fremur en að segja
til um hvernig þekkingu okkar eigi að vera
háttað.
Rorty hefur lýst heimspekingnum sem eins-
konar „upplýstum fúskara“ (Rorty, 1980, bls.
317) sem er ekki sérfræðingur á neinu sviði, en
nægilega vel að sér á mörgum sviðum til að
geta tengt á milli þeirra og lagt grundvöll að
samræðu ólíkra skilningsmynda. Í Heimspeki
og spegill náttúrunnar segir Rorty að heim-
spekingurinn leggi ekki til neinn fyrirfram
smíðaðan samræðugrundvöll, heldur sé aðal-
lega í því að halda vakandi voninni um sam-
lyndi, svo lengi sem menn haldi áfram að tala
saman. Það er að segja, forsenda iðju heim-
spekingsins er von um sameiginlegan skilning,
eða að minnsta kosti góðkynja missætti.
Það sem sennilega flestir hafa við kenningar
Rortys að athuga (þótt hann sjálfur myndi lík-
lega neita því að hann hafi nokkra „kenningu“)
er að þær virðist bjóða heim afstæðishyggju og
grafa undan möguleikanum á fullvissu og þar
með á möguleikanum á eiginlegri sannfær-
ingu. Rorty hefur tekið undir orð Josephs
Shumpeters: „Að gera sér grein fyrir afstæði
eigin sannfæringa, en hvika samt ekki frá
þeim, er það sem greinir siðaðan mann frá villi-
manni.“ (Rorty, 1989, bls. 46.) En hvernig er
hægt að vera sannfærður um eitthvað og vita
um leið að það er afstætt? Hér kviknar hjá
manni sá grunur að slíkt geti ekki talist eig-
inleg „sannfæring“. Er ekki sannfæring ein-
hver hugmynd sem maður hefur og getur ekki
efast um? Mætti jafnvel líta á þetta sem eig-
inlega skilgreiningu á hugtakinu sannfæring:
Hugmynd sem maður getur ekki talið ranga.
Sannfæringar eru einmitt þær grundvallar-
hugmyndir sem maður byggir allan skilning
sinn og heimsmynd á, og ef eitthvað fer að
hrikta í þeim hugmyndum fer um leið að hrikta
í heimsmynd manns, og þar með sjálfsmynd
manns. Að gera sér grein fyrir afstæði sann-
færingar sinnar virðist því jafngilda því að
hafa enga eiginlega sannfæringu, og eiga þar
með enga möguleika á að hafa trausta heims-
mynd og jafnvel ekki trausta sjálfsmynd.
Kannski ekki nema von að mönnum sýnist
hugmyndir Rortys svolítið vafasamar. Þeir
sem hafa krafið hann svara við þessum efa-
semdum segja að viðbrögð hans séu í raun ekki
önnur en axlayppting. Það sem á endanum
ræður sannfæringu manns, að mati Rortys, er
ekki pottþétt rökvísi heldur tilfinning fyrir
samstöðu með öðru fólki. Fólk er mikilvægara
en rök.
Arfleifð Hegels
Segja má að sú heimspekihefð sem nefna
mætti arfleifð Hegels leitist við að fara bil
beggja ofangreindra hefða sem hér hafa verið
(til einföldunar) kenndar við Russell annars
vegar og Rorty hinsvegar. Hegelska hefðin er
tilraun til að gera grein fyrir möguleikanum á
algildi, og þar með á fullvissu (sem Russell var
svo umhugað um), en um leið möguleikanum á
margbreytni, sérstöðu og breytingum (sem
Rorty telur mest um vert). Lykillinn að þessari
hegelsku hefð er sá, að samkvæmt henni á
heimspekin sér sögulega framvindu, rétt eins
og öll önnur viðfangsefni mannanna. Eins og
nefnt var í upphafi var Hegel að reyna að leysa
vandann sem spratt af árekstri algildishug-
sjóna Upplýsingarinnar og hinum fjölbreyttu
hefðum og hugsjónum þýsku smáríkjanna.
(Það blasir við að þetta er nákvæmlega sami
vandinn og Evrópubúar standa nú frammi fyr-
ir.)
Samkvæmt skilgreiningunni sem gefin var
hér að ofan er sannfæring hugmynd sem mað-
ur getur ekki efast um, nema grafa þar með
undan heimsskilningi sínum og sjálfsmynd.
Þess vegna er sannfæring mín algild í þeirri
merkingu að ég get ekki býttað henni út fyrir
einhverja aðra. (Af þessu leiðir meðal annars
að sú fullyrðing Rortys, að maður velji sér ein-
faldlega hóp sem maður vill sýna samstöðu
með, fær ekki staðist.) En sannfæring mín er
ekki algild í þeim skilningi að hún gildi alltaf,
alls staðar og fyrir alla. Engu að síður getur
hún breyst – og mun óhjákvæmilega breytast –
með því að hún rekst óhjákvæmilega í annars
konar sannfæringu, sannfæringu annarra, sem
er ólík minni. (Eins og Íslendingar vita
kannski þjóða best koma breytingar jafnan að
utan.) Þetta hefur þau áhrif, að smám saman,
eftir því sem tíminn líður, breytist hefðin sem
mótaði mig, og þar með breytist algildið sem er
grundvöllur fullvissu minnar. Þetta er „sögu-
binding“ heimspekinnar, sem segja má að
Hegel hafi uppgötvað. Fáar uppgötvanir í
heimspeki hafa haft eins mikil áhrif á greinina
og þessi, vegna þess einmitt að hún gerði
mögulegt að skilja „algildi“ sem eitthvað
breytilegt og þar með varð endurskoðun gilda
og sanninda möguleg án þess að afstæðis-
hyggjan færi að berja að dyrum.
En hvernig er breyting algildisins möguleg
– og jafnvel óhjákvæmileg? Með hvaða hætti
býður hefðin utanaðkomandi áhrifum inn til
sín og tekur við þeim? Það gerist fyrir tilstuðl-
an tungumálsins, sem er algilt í þeim skilningi
að það er sameiginlegur vettvangur allra, og
ekkert er algerlega útilokað frá tungumálinu.
Ekki svo að skilja að eitthvert eitt tungumál sé
alltumlykjandi, heldur er hér einfaldlega átt
við að möguleikar tungumála heimsins eru
óendanlegir og að tungumál er auðveldasta
leiðin til að kynnast hugsun annars fólks og
verða fyrir áhrifum frá henni. (Þess vegna er
þýðingarvinna einhver mikilvægasta vinna
sem til er.) Þessa hugmynd um tungumálið
sem algildi má meðal annars finna í verkum
þýska heimspekingsins Hans-Georgs Gada-
mers, sem er einn af heimspekilegum afkom-
endum Hegels nú á dögum. En samkvæmt
Gadamer varðar heimspekin heiminn einungis
í þeim skilningi að hún fjallar um hann – hún
leitast ekki við að vísa veginn – hlutverk heim-
spekingsins er fyrst og fremst að sýna fram á
það hvernig málum er háttað; til dæmis hvern-
ig það er í raun óhjákvæmilegt að sannfæring
manns taki breytingum með þeim hætti sem
hér að ofan er útskýrður, og að það er stór-
varasamt að reyna að spyrna gegn þessari þró-
un, til dæmis með strangri verndun þjóðtung-
unnar.
Þetta leiðir ekki til þeirrar allsherjarupp-
lausnar gilda og viðmiða sem verndarsinnar
vilja stundum vera láta. (Stundum er talað um
að „siðrof“ hafi orðið í íslensku samfélagi, en
það er ekki gott að átta sig á hvað það eiginlega
merkir.) Þetta þýðir jú að gildi og siðir hljóta
að breytast, en það er einmitt þannig sem sög-
unni vindur fram. Sannfæring, í þeim skilningi
sem hér hefur verið útskýrður, er ekki hug-
mynd sem maður streitist við að halda
óbreyttri heldur leyfir að þróast – eða þrosk-
ast. Sannfæring í þessari merkingu á sér ekki
rætur í hlýðni við sterka röksemdafærslu,
heldur er sprottin úr hefðinni sem ól mann
upp. Þá hefð yfirgefur maður í rauninni aldrei
(hún er algild) þótt maður kynnist nýjum.
Þetta er eins og þegar maður lærir nýtt tungu-
mál: Maður leggur ekki það gamla til hliðar;
slíkt er hreinlega ekki hægt, jafnvel þótt mað-
ur feginn vildi. Einnig má taka sem dæmi, að
maður er kannski sannfærður um að dauða-
refsingar séu óréttmætar, og maður stendur á
þeirri sannfæringu fastar en fótunum and-
spænis hverjum sem er. Ekki vegna þess að
það séu röksannindi að dauðarefsingar séu
óréttmætar, heldur vegna þess að manni finnst
bara, þegar öllu er á botninn hvolft, annað
óhugsandi. Maður tekst á við þann sem er
manni ósammála (þann sem telur dauðarefs-
ingar réttmætar) – tekst á við hann í samræð-
um, með tungumáli, því það er eina algildið
sem við báðir samþykkjum. Þetta er ekki
spurning um að finna algildi í „skynsamlegum
rökum“ fyrir hinni einu (rök)réttu niðurstöðu.
Við getum báðir teflt fram skynsamlegum rök-
um fyrir afstöðu okkar, svo ólíka afstöðu sem
við höfum.
Þannig er heimspekin á endanum ekki leit
að hinum einu gildu röksannindum, eins og
Russell hélt fram, heldur er hún huglæg birt-
ingarmynd samtímans. Hegel orðaði það sem
svo, að heimspeki væri samtíminn mótaður í
hugmyndir. Á hverjum tíma og hverjum stað
eru einhver algildi ríkjandi. Hlutverk heim-
spekinnar er að finna þessi algildi, og sam-
þætta þau. Þetta þýðir alls ekki að það sé hlut-
verk heimspekinnar að hnekkja þeim algildum
sem ríkja hverju sinni. Það er ekkert vit í því
að heimspekingurinn rembist við að hafna
gildum sem eru forsenda hans eigin heims-
skilnings og sjálfsmyndar. Slíkt myndi einung-
is leiða hann fram af eins konar hugmyndalegu
hengiflugi – út í tómhyggju, eins og það heitir á
fínu, evrópsku heimspekimáli.
Heimildir:
Adelman, Howard: „Hegel’s Phenomenology: Facing
the Preface.“ Idealistic Studies, vol. XIV/no.2/may 1984,
bls. 159–170.
Rorty, Richard: Philosophy and the Mirror of Nature.
Princeton University Press, Princeton, 1980 (fyrsta út-
gáfa 1979).
Rorty, Richard: Contingency, Irony, and Solidarity.
Cambridge University Press, New York, 1989.
Russell, Bertrand: The Problems of Philosophy. Ox-
ford University Press, Oxford, 1980 (fyrsta útgáfa
1912).
Höfundur er blaðamaður og heimspekingur.