Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. MARS 2002 7
dvelur meira og minna næstu þrjú árin og þar
er hann staddur þegar Halldór sendir honum
fyrra bindi Sölku Völku:
„Ég skrifaði honum strax og dáðist að þess-
um nýja þroska, sem hann hefði tekið í list
sinni. Hann skrifaði mér og boðaði komu sína
til Parísar, bað mig að sjá sér fyrir herbergi og
taka á móti sér. Ég sé hann enn fyrir mér, þeg-
ar hann kemur á móti mér á járnbrautarstöð-
inni Gare de l’Est í ljósgulum frakka úr úlf-
aldahári og ritvél í hendinni. Morguninn eftir
hélt Laxness áfram að skrifa bók, sem hann
lauk svo við í Grindavík um haustið. Við hitt-
umst iðulega á kvöldin á Montparnasse meðan
hann var í París, en hann fór heim í júlímán-
uði.“12
Í sjónvarpsviðtali við Steinunni Sigurðar-
dóttur hálfri öld síðar framkallar hann enn
aðra mynd frá þessum sæludögum félaganna í
París:
„Við komum mikið á listamannaknæpurnar
á Montparnasse og þá var frægust af þeim
knæpum La Rotonde, þar sem mikið var af
slíku fólki og alls konar reikunarlýð úr öllum
löndum. Halldór hringir til mín einn dag og
segir: „Þú verður að koma bara alveg undir-
eins, sko, og bjarga mér, svo eg verði ekki sett-
ur í tughúsið upp á vatn og brauð.“ Eg spurði
hvað gerst hefði. „Ja, eg lenti í fyllibyttu,“
sagði Halldór. „Hvaða ósköp er að heyra,“ segi
eg. „Og hvernig bar það til?“ „Jú, sko, eg sat
niður á La Rotonde og var að líta í skandinav-
ísk blöð sem þar liggja frammi, þegar ung kona
talar til mín á skandinavískri tungu og biður
mig að lána sér Politiken þegar eg sé búinn að
lesa hana. Eg rétti henni blaðið – en þá settist
hún við borðið hjá mér og tók að ræða við mig
allkumpánlega. Mér fannst þá kurteislegra að
bjóða henni eitthvað og hún þáði það og kvaðst
vilja glas af koníaki. Hvað heldurðu að þá ger-
ist? Hún bara situr lon og don og veifar í þjón-
inn og biður um hvert nýtt koníaksglas af öðru,
þangað til hún er orðin hálffull; þá staulast hún
fram, þakkar fyrir sig og fer. En eg sit eftir
með svo háan reikning að eg get ekki borgað
hann, hef ekki nóga peninga á mér. Og nú verð-
ur þú sumsé að koma undireins og bjarga
mér.“13
***
Þegar Salka Valka hafði birst í heilu lagi var
ánægja Kristjáns ekki alveg óblandin:
„Það er læknir í plássinu, hjákátlegt fífl, fá-
bjáni. Sú mannlýsing er gersamlega óboðleg,
hvorki skemmtileg né fróðleg á nokkurn hátt
né heldur skiljanlegt að sagan græði neitt á því
að læknirinn sé skrípalegur aumingi. Þá er
prófastur á staðnum sem er ekkert nema
hræsnin, falshátturinn og svíðingsskapurinn…
Hinn eini af yfirstéttarfólki sögunnar sem á
geðfellda drætti í skapgerð sinni er Bogesen
kaupmaður, en aðeins í fyrri hluta hennar. Í
síðari hlutanum er eins og skáldið sjái eftir
þessum veikleika sínum og nú er gamli mað-
urinn ekkert nema svik og prettir og auk þess
allt í einu orðinn fáránlegur í framkomu. Hann
er látinn hafa það fyrir sið að pota upp undir
kvenfólkið með stafnum sínum… Þá eru börn
kaupmannsins á unga aldri full af heimskuleg-
um hroka við fátæklingana sem er ekkert ann-
að en bláber skáldsögutilbúningur… ýkjur og
ósannindi þar sem prestahatur og auðvaldshat-
ur höfundarins svalar sér í algleymingi…
Halldór Kiljan Laxness væri enn meira
skáld en hann er ef hann hefði manndóm í sér
til þess að vera í skáldsögum sínum ekkert
nema skáld, eins og hann er alls staðar þar sem
saga hans er fegurst og áhrifamest.“14
***
En þó tók fyrst í hnjúkana þegar Halldór birti
Atómstöðina, árið 1948.
„Eftir sinn glæsilega sagnabálk um Jón
Hreggviðsson og samtíð hans hefur Halldór K.
Laxness tekið sér hvíld frá alvarlegum ritstörf-
um og skrifað Atómstöðina… Ég hef verið að
furða mig á því að enn skuli ekki hafa sést ein-
art og skynsamlegt orð um þessa bók í nokkru
blaði. Við hvað eru menn hræddir? (…) Ég sé
ekki að Laxness sjálfum, né íslenskri siðmenn-
ingu, sé með því neinn greiði gerður að hlífst sé
við að tala í fullri hreinskilni um þá háðung að
höfuðskáld sem nú stendur með pálmann í
höndunum sem einn af mestu höfundum ís-
lenskunnar skuli sjóða saman sögu sem að
mjög miklu leyti er ekki annað en ósvífinn og
smekklaus lygaþvættingur…“15
En samtímis skrifar Kristján vini sínum
einkabréf:
París, 2. júní 1948. Kæri vinur… Gjarnan
hefði ég viljað halda friðinn við þig það sem eft-
ir er ævinnar, en enginn má sköpum renna.
Ekki veit ég hvort þér hefur flogið í hug meðan
þú samdir söguna að ég myndi ekki geta látið
hana afskiptalausa. Ég vona þó að þú skiljir við
nánari íhugun að ég get ekki set-
ið hjá þegar sá maður sem mér
hefur þótt vænst um er beittur
þeim tökum sem hér eru notuð.
Vissar árásir eru með þeim
hætti gerðar að menn geta ekki
sjálfir borið hönd fyrir höfuð sér
– það verða annað hvort vinir
þeirra að gera eða enginn.
Mér dettur ekki í hug að for-
sætisráðherrann í sögu þinni sé
tilraun til þess að lýsa Ólafi
Thors. Til þess fer of fjarri því
að nokkur líking sé með þessum
tveim forsætisráðherrum.
Hins vegar lætur þú ráð-
herraskrípi þitt skipa þá stöðu
sem Ólafur Thors skipaði þegar
flugvallarsamningurinn var
gerður – og hvað á þá allur al-
menningur að halda um það við
hvern sé átt – og hvað síðari
tíma menn?
Þetta hlýtur þér líka að hafa
verið ljóst.
Allt sem í grein minni segir
átt þú skilið – en þú átt það ekki
skilið af mér.
Og þó hlaut ég að skrifa grein-
ina.
Með bestu kveðjum, þinn
Krisján Albertsson.“16
Halldór svaraði um hæl 9. júní
1948:
„Kæri gamli vinur, þakka bréf
þitt og dreinglyndislega aðferð.
Ég veit þú veist að málstaður
sigrandi heimsstefnu mann-
kynsins er minn málstaður og
eingin von fyrir kapítalismann í
þeim átökum sem yfir standa og
framundan eru, kapítalisminn, þetta stjórnar-
form 19. aldar er orðinn úrættaður, hann er
orðinn að dálítilli amrískri gangsterklíku, að
vísu enn mjög öflugri en þó ekki eins öflugri og
maður skyldi halda, jafnvel ekki í sjálfum
Bandaríkjunum þar sem hún á þó própaganda-
apparatið einsog það leggur sig. Þetta vita all-
ir, jafnvel þeir pestarlyktandi betlarar sem láta
þessa klíku nota sig, hér norður á Íslandi. Ég
skil aðstöðu þína mjög vel. Það hlýtur að vera
harmsaga fyrir þig að eiga að vini mann, senni-
lega að mörgu leyti prýðisdreing, sem hefur
orðið fyrir þeirri ógæfu að standa að einhverju
því geigvænlegasta óheillaverki sem unnið hef-
ur verið í þessu landi, afsali mikilsverðra lands-
réttinda okkar tveimur árum eftir að 700 ára
sjálfstæðisbaráttu okkar var lokið… Eins og
þú sérð af Atómstöðinni forðaðist ég að hæfa
þessa ógæfumenn persónulega, gerði alt sem
ég gat til þess að eingin líking skyldi finnast
með höfundum samníngsins og glæpamönnum
bókarinnar, meira að segja dró fram alt hið
besta sem til er í borgarastéttinni í miðri óvið-
bjarganlegri rotnun hennar, ég efast meira að
segja um að nokkur íslenskur rithöfundur hafi
gert jafn geðuga mynd af yfirstéttarmanni og
ég hef gert þar sem Búi Árland er.
Jæja, vinur, gaman var að heyra frá þér,
skammaðu mig eins og þú lífsins getur, það
kemur ekki við mig fremur en þó þú værir að
berja fisk norður á Lánganesi. Þó ég sé mest
skammaður af öllum íslendingum er mér ekki
illa til nokkurs manns, ég er annaðhvort svona
blaseraður eða svona skaplaus… Kærar kveðj-
ur frá þínum einlægum vin, Halldóri Kiljan
Laxness.“17
Og Kristján sendir boltann aftur til Hall-
dórs, eftir andartaks hik.
„Genf, 8. ágúst 1948.
Kæri vinur – bestu þakkir fyrir bréf þitt frá
9. júní. Mér þykir vænt um að okkar gamla vin-
átta hefur enn á ný staðist nokkurn árekstur og
að þú virðist skilja að som man raaber í skoven
faar man svar, eins og danskurinn segir (…) Að
öðru leyti setur þú mig í mesta vanda með bréfi
þínu því að gjarnan vildi ég geta svarað því
kurteislega. Mér finnst þú blátt áfram ekki
hafa HUGSAÐ um pólitík síðan einhvern tíma
löngu fyrir stríð, svo fjarri fer því að skoðanir
þínar séu nú up to date… Kommúnisminn sigr-
ar ekki. Kraftahlutföllin eru önnur en þú held-
ur. Meiri hluti manna í öllum löndum Evrópu
hefur hatur á hinum austræna barbarisma.
Rússum gæti í hæsta lagi tekist að slétta út
byggðina í Evrópu, aldrei að útrýma menning-
aranda og frelsiást hinna vestrænu þjóða. Og í
stríði mundu þær alltaf eiga margfalt stærri
fimmtu herdeild fyrir handan víglínuna heldur
en rússar ættu hérna megin við hana – og þetta
veit Stalín, og þess vegna verður ekkert stríð.
Eins og heimurinn skiptist í reformeraða og
kaþólska veröld eftir trúarbragðastríðin, eins
mun hann nú skiptast í heim bolsjevísma með
algerri líkamlegri og sálarlegri ríkiseign á
manneskjum og öðrum ofríkisviðbjóði og heim
einkaframtaks og einkaeignar þar sem barist
verður gegn agnúum kapítalismans, án þess að
fórna í þeirri baráttu þeim verðmætum sem
mestu skipta, eignarétti hins einstaka manns á
líkama sínum og sál sinni. Og í heimi þræla-
haldsins munu miljónirnar af ófarsælu fólki
dreyma um heim frelsisins. Og einn og einn
mun hafa hamingjuna með sér og strok hans
lánast, en jafnframt mun síminnnkandi hópur
af pólitískum kjánum í heimi frelsisins vera að
reyna að telja sér trú um, af einhverjum
heimsku-þráa, að paradís sé í heimi sálarmorð-
anna – en, taktu eftir, enginn þeirra mun gera
minnstu tilraun til þess að flýja yfir línuna.
Og löngu áður en hér er komið verður þú
byrjaður að hugsa aftur um pólitík og einhvern
tíma fyrir sextugt leyfi ég mér að gera mér
vonir um að svo verði komið að ekki verði aðrir
menn betur sammála um pólitík en Halldór
Kiljan Laxness og hans gamli einlægi vinur
Kristján Albertsson.“18
***
Og viti menn, Kristján stóð nákvæmlega á sex-
tugu þegar honum barst bókin sem sætti þá fé-
laga heilum sáttum. Maður skynjar hvernig
hvert verk frá hendi Halldórs hefur verið
Kristjáni eins og ferðalag um fagurt landslag –
með jarðsprengjum. Hann hefur sett í axlirnar
um leið og hann las og ævinlega átt von á því að
hans gamli vinur hlypi út undan sér og færi að
ráðast á þau lífsgildi sem Kristjáni voru heilög.
Þess vegna er feginleikinn ekki lítill þegar hon-
um loksins loksins gefst að lesa heila bók þar
sem ekkert truflar:
„Brekkukotsannáll er stórkostleg saga. Lax-
ness hefur ekkert skrifað af meiri list… Eg
kann fáar skáldsögur að nefna, þar sem maður
kemst í önnur eins ósköp af hvers konar fínum
húmor – skringileik í máli, spaugilegri frásögn,
furðulegum mannlýsingum. Eg las söguna í
rúminu eftir að eg var háttaður, og nótt eftir
nótt kom mér ekki dúr á auga fyrr en undir
morgun…“
Kristján trúir vart sínum eigin skilningarvit-
um:
„… Enginn ruddaskapur, engin klúryrði –
engar kommúnistískar rokur, né önnur ósið-
semi. Hvað hefur gerst?“ spyr Kristján í for-
undran. Og svarar sér sjálfur:
„Burtséð frá allri pólitík hefur Laxness alltaf
verið ertinn, og stundum býsna illskældinn, en
eftir Gerplu er eins og honum þyki, í bili, nóg af
svo góðu komið, og hann sé allur af vilja gerður
til að taka upp léttara gaman. Enda kom sú
saga, þótt skrifuð væri af magnaðri snilld,
óþyrmilega við tilfinningar Íslendinga… Og
viðstaddur var eg þegar Jón Leifs bar það upp
á Laxness, að hafa skrifað þessa sögu til að
stríða sér fyrir allar hetjuhljómkviðurnar.
(Munaði minnstu að slægi í hart. En Laxness
sýndi við það tækifæri mikla diplómatíska
lagni, og bauð til veislu í Gljúfrasteini. Settust
bæði Leifs og Laxness við hljóðfærið og
spiluðu Bach, og skildu sáttir að kalla.“19
***
Það var með ólíkindum hvað Kristján Alberts-
son náði að hafa persónuleg kynni af mörgum
rithöfundum: Matthíasi Jochumssyni, Þor-
steini Erlingssyni, Jóni Trausta, Guðmundi
Kamban, Jóhanni Sigurjónssyni og síðast en
ekki síst Einari Benediktssyni sem hann átti
eftir að endurskapa í nokkrum ógleymanlegum
myndum.20 Afstaða hans til Einars hefst með
dýrkun, en jafnframt hlýtur hann að horfa upp
á hnignun skáldsins og loks niðurlægingu. Aft-
ur á móti sér aldrei fyrir endann á glæsisigl-
ingu Halldórs, þótt Kristján sé lengst af ósátt-
ur við sjálfan kúrsinn.
„Mér fannst eins og landið hefði orðið meira
af því að Einar Benediktsson var til, alveg eins
og eyjan okkar hefði risið hærra úr ægi fyrir
það að þessi maður varð til. – Og nú þegar eg
hugsa til Halldórs Laxness og hins stórkost-
lega æviverks sem eftir hann liggur, þá finnst
mér hann vera með svipuðu móti eitt óskiljan-
legasta fyrirbæri í okkar lífi…“21
Heimildir:
1 Morgunblaðið 3. apríl, 1969.
2 Sjá grein Elínar Pálmadóttur: Gamlar greinar um
Astórskáld… Mbl. 3. apríl 1969.
3 Sama
4 Kristján Albertsson: Andlegt líf á Íslandi, Vaka 1927.
5 Sigfús Daðason, Þjóðviljinn 23. apríl 1977.
6 Vaka, 1928, s. 249–50.
7 Handritadeild Landsbókasafns.
8 Vaka, 1928, s. 251–253.
9 Handritadeild Landsbókasafns.
10 Sbr. bréf Kristjáns frá 9. okt. 1929. Handritadeild
Landsbókasafns.
11 Bréf Kristjáns Albertssonar frá 14. janúar 1930.
Handritadeild Landsbókasafns.
12 Viðtalið við Elínu Pálmadóttur í Mbl. í apríl 1969.
13 Kristján Albertsson, Menn og málavextir, s. 108.
14 Kristján Albertsson, Í Gróandanum, s. 66.
15 sama, s. 80.
16 Sama, s. 92.
17 Sama s. 92–94.
18 Sama, s. 94–96.
19 Kristján Albertsson, Menn og málavextir, s. 101–102.
20 Sjá Margs er að minnast í samantekt Jakobs F.
Ásgeirssonar, s. 65–96.
21 Menn og málavextir, s. 109
„Og þetta var ekki eina bréfið
sem Kristján átti eftir að
senda skáldi sínu, þótt ekki
væri hann alltaf jafn upp-
tendraður og nóttina góðu.
Oft skal hann hafa gengið
samanbitinn um götur er-
lendra borga og troðið umslagi
niður um lúguna á einhverj-
um póstkassanum, þegar
Halldór hafði gengið fram af
honum.“
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Kristján Albertsson og
Kristján Karlsson samfagna
Halldóri Kiljan Laxness og
Auði konu hans á 80 ára
afmæli nóbelsskáldsins.
Höfundur er rithöfundur.