Lesbók Morgunblaðsins - 06.04.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. APRÍL 2002 5
fólks úr stríðinu var í raun eitthvað sem sam-
kvæmt hefðinni hefði átt að ræða í faðmi fjöl-
skyldunnar, eins og aðra afdrifaríka atburði í
lífi fólks, en vegna þess hve þetta voru vofeif-
legir tímar varð slíkt uppgjör aldrei að raun-
veruleika. Helförin var aldrei rædd yfir
sunnudagsmatnum hjá þýskum fjölskyldum.
Það sem mín kynslóð upplifði var það að þeg-
ar manni hafði loks borist þetta til eyrna,
svona um sextán, sautján ára aldurinn, þá var
ekki hægt að hefja máls á því. Viðbrögðin
voru slík. Maður var ásakaður um að ýfa upp
særindi fyrri tíma og spurður hvort ekki væri
ýmislegt þarfara við tímann að gera. Þannig
lá þessi saga grafin í undirmeðvitundinni um
langa hríð og ef maður gerði tilraun til að rifja
hana upp setti maður allt á annan endann. Og
að nokkru leyti á það enn við því meirihluti
þess fólks sem lifði stríðið og kynslóðirnar
sem komu á eftir sömuleiðis, eru þeirrar skoð-
unar að nú sé mál til komið að láta þetta kyrrt
liggja. Viðbrögðin markast í raun af
ákveðnum tvískinnungi; annarsvegar er búið
að viðurkenna það sem gerðist og í Þýskalandi
er í raun rekin opinber stefna hvað sorgarferl-
ið varðar þar sem ríkið hefur forgöngu fyrir
hönd borgaranna, en hinsvegar er eins og
fólki sé misboðið með því að vera stöðugt
minnt á það sem gerðist og þurfa að leika
hlutverk í samræmi við það. Afleiðingin er sú
að þessar andstæðu tilfinningar birtast í
falskri sjálfsvitund, sem ég held að hafi
stjórnað upplýsingaflæðinu í samfélaginu að
mestu leyti í sögu Þýskalands frá því stríðinu
lauk.“
Getur hugsast að þessi falska sjálfsvitund
stuðli að einhverju leyti að firringu meðal
fólks gagnvart sinni eigin menningu?
„Já, tvímælalaust. Maður verður í raun að
endurskilgreina tilvist sína, horfa fram á veg-
inn og standa sig. En jafnframt má segja að
upp úr bælingunni spretti ótrúleg orka, sem á
að sjálfsögðu sinn þátt í þessu stórkostlega
efnahagsundri sem átti sér stað í Þýskalandi.
Auðvitað hafði Marshall-hjálpin sitt að segja
og fleira sem stýrt var utan frá, en ég er alveg
sannfærður um að mikilvægasti þátturinn í
uppbyggingunni var sú staðreynd að allri
orku þeirra sem eftir lifðu í Þýskalandi var
veitt í það að fleyta landinu og samfélaginu
fram á við – í burtu frá stríðinu og fortíðinni.
Efnahagsundrið byggðist á sálfræðilegri til-
færslu fólksins, þar sem einungis var litið til
framtíðar.“
Fórnarlömbin ekki til staðar
til að minna á sig og fortíðina
Þú segir að í þessari bælingu hafi verið fólg-
in mikil orka, en henni fylgdu einnig stórkost-
leg vandamál. Rithöfundar á borð við Günter
Grass og Heinrich Böll tóku þátt í umræðum
um þann vanda sem fylgdi þýskri tungu,
hvernig hægt væri að endurnýja sjálft tungu-
málið til þess að „hreinsa“ það af merkingu
fortíðarinnar. Menn spurðu hvernig hægt
væri að skrifa skáldskap eftir atburðina í
Auschwitz. Hvernig blasir þessi vandi við þér?
„Að mínu mati var mikið um það að lista-
menn væru að reyna að draga athyglina frá
aðalatriðunum í þessu sambandi. Margt af því
sem skrifað var í Þýskalandi á þessum tíma
var óskaplega falskt og skapaði vandamál að
því leyti að það sagði einungis sannleikann að
hluta til. Að sjálfsögðu var þetta þó leið til að
fjalla um hlutina frekar en að sleppa því. En
það var ekki fyrr en um 1965 að þýskir rithöf-
undar fóru raunverulega að takast á við póli-
tískar ofsóknir á hendur minnihlutahópum í
þjóðfélaginu, þær tilraunir sem gerðar voru
til að útrýma þeim og þá útrýmingu sem að
lokum átti sér stað. Það var hreinlega ekki
hægt að fást við þennan efnivið fyrr.
Jafnvel í bestu verkum Günters Grass, svo
sem í Blikktrommunni, er ákaflega lítið fjallað
um örlög þeirra sem var útrýmt. Hann ein-
beitti sér að því að kanna veröld smáborg-
aranna og því hvernig þeir drógust inn í at-
burðarásina, en fjallar nær ekkert um örlög
gyðingasamfélagsins í heimaborg sinni, Dan-
zig. Hann skilur bara eftir eyðu í því landa-
korti sem hann dregur upp. Það er ekki fyrr
en löngu seinna að hann gerir tilraun til að
leiðrétta þetta í síðari verkum sínum. Það tók
rithöfunda mjög langan tíma að finna sér leið-
ir til að rannsaka þennan efnivið og það er í
raun kaldhæðnislegt að strax eftir stríðið
skuli allar þessar yfirlýsingar hafa komið
fram um að finna yrði upp „nýtt“ tungumál,
nýja tegund heiðarleika þar sem enginn list-
rænn „leikur“ bæri sannleikann ofurliði. Og
einmitt í þeim verkum sem upp úr þeirri til-
raun spruttu mistókst að skila þeim raunveru-
leika sem var til staðar. Ef maður þekkti ekk-
ert til Þýskalands og sögu þess, nema í
gegnum bókmenntir eftirstríðsáranna, þá
hefði maður enga hugmynd um hvað raun-
verulega gerðist. Í þessum verkum má nánast
alltaf finna sömu fléttuna – aðalsöguhetjan er
ungur maður sem í sakleysi sínu dregst inn í
átökin og verður síðan sjálfur að fórnarlambi
– jafnvel í verkum Böll. Þarna er óskaplega
mikil sjálfsvorkunn á ferðinni, og tónninn fel-
ur í sér viðleitni til að afsaka sig. Það má því
segja að verkin veigri sér við að fjalla um það
sem gerðist. Og það var auðveldur leikur því
fórnarlömbin höfðu gjörsamlega verið þurrk-
uð út í þessu umhverfi. Það voru engir gyð-
ingar í Þýskalandi eftir stríðið, nema þeir ör-
fáu sem lifðu vistina í útrýmingarbúðunum af.
Og þegar búið var að koma þeim úr landi í
stríðslok voru þeir ekki til staðar lengur til að
minna á sig og fortíðina. Sagan varð því að
einskonar tálsýn.
Ef maður kemur frá Hollandi eða Frakk-
landi er ákaflega erfitt að gera sér þetta
ástand í hugarlund, vegna þess að þar – og
jafnvel á Ítalíu – sneru flestir þeirra gyðinga
sem lifðu af aftur til baka. Þeir sneru hins
vegar ekki aftur til Þýskalands, nema í algjör-
um undantekningartilfellum. Í því sambandi
má ekki gleyma hversu alltaf hefur verið auð-
velt að kenna þeim um sem eru fjarverandi,
þannig er mannlegt eðli. Ég man mjög greini-
lega eftir þessu ástandi, ég ólst upp þarna og
heyrði um þessa atburði, en þeir virtust ekki
raunverulegir. Ekki fyrr en ég flutti til Man-
chester í Englandi þar sem fjöldinn allur af
gyðingum bjó. Þeir voru grannar mínir og ég
átti samskipti við þá og smátt og smátt rann
upp fyrir mér að þeir höfðu flúið Þýskaland
1939.“
Tilheyri hvergi og tilvist
mín mótast af því
Ákvörðun þín um að flytjast í burtu frá
Þýskalandi og þínum eigin menningarheimi
hefur því orðið til þess að þú lítur til baka með
augum gestsins?
„Já, ég er mun glöggskyggnari en áður. Ég
hefði örugglega ekki unnið verk mín með
sama hætti og raun ber vitni ef ég hefði haldið
áfram að búa í München.“
Hvernig hefur þessi „útlegð“ komið fram í
verkum þínum?
„Ég horfi alltaf utan frá á mitt eigið föð-
urland, það eru rúmlega 30 ár síðan ég yfirgaf
það. Ég hef alltaf búið í framandi málaum-
hverfi, ýmist frönsku- eða enskumælandi.
Samt sem áður þekki ég ákaflega vel til
Þýskalands og þýskrar menningar. Ég hef
sterkan suður-þýskan hreim og þegar ég fer
heim halda allir að ég sé frumbyggi úr tý-
rólsku fjöllunum,“ segir Max hlæjandi. „Öll-
um finnst ég tilheyra samfélaginu, aðeins ég
einn veit og finn að ég tilheyri því ekki lengur.
Sá sem hefur dvalist langdvölum erlendis get-
ur í rauninni aldrei snúið aftur og tilheyrt
heimalandi sínu fullkomlega. Ég er því á
margan hátt í undarlegri aðstöðu sem hefur
bæði kosti og galla.“
Felast kostirnir ef til vill í þeim tækifærum
sem þér hafa gefist til að kanna þína eigin
menningu utan frá?
„Já, en um leið verður maður ákaflega „rót-
laus“ – þótt mér finnist orðið alltaf svolítið
hallærislegt. Ef maður heldur sig alltaf á
sama stað þá veit maður hverju maður til-
heyrir. Sjálfur hef ég orðið að óstöðvandi
flökkukind, ég er ekki fyrr farinn að staldra
við á einum stað er ég finn mig knúinn til að
halda af stað á nýjan leik og þá læt ég mig
hverfa. Ég finn hvergi ró. Í kvöldverðarboð-
um fyllist ég óeirð svona um ellefuleytið, þá
finnst mér komið nóg og má til að fara – ég er
alltaf órólegur. Annars er ég sannfærður um
að ég eigi einna helst heima á járnbrautar-
stöðvum eða flugstöðvum, þótt ég þoli ekki
slíka staði. Þeir eru einskonar limbó samtím-
ans, en þar er líka að finna alla hugsanlega
snertipunkta umbreytinga. Manni standa þar
allir möguleikar opnir með þeim þjáningum
og sjálfsskoðun sem ætíð fylgir valkostum, og
þessar aðstæður fara að móta mann sem per-
sónuleika. Ég tilheyri hvergi og tilvist mín
mótast af því.
Skrifstofan hér er góð sönnun á því – hér
hef ég unnið í þrjátíu ár, en þó ekki tekist að
flytja hingað inn. Samferðamenn mínir hafa
fyrir löngu „komið sér fyrir“ en ég fæ mig
ekki til þess.“
Sagnfræði ekki samkvæmari
sannleikanum en fjarstæðu-
kenndasti skáldskapur
Manni virðist sem þú sért að nokkru leyti
að sinna starfi sagnfræðingsins í bókum þín-
um, en skáldskapur hefur auðvitað mótast
töluvert af slíkum viðhorfum síðastliðna ára-
tugi, þar sem því hefur verið haldið fram að
skáldskapur geti haft meira sannleiksgildi en
sjálfur raunveruleikinn eins og hann birtist í
mannkynssögunni. Hver eru viðhorf þín í
þessu tilliti?
„Hvaða upplýstur lesandi sem er getur sagt
manni að sagnfræði er ekki lengur álitin vera
samkvæmari því sem gerist í raunveruleik-
anum heldur en fjarstæðukenndasti skáld-
skapur – þó hún „þykist“ vera það. En hún fel-
ur að sjálfsögðu í sér mikið vald sem gefur
henni meira vægi. Þegar sagnfræðin var að
þróast á 19. öld þá kom hún fram á sjón-
arsviðið eins og hún hefði ávallt einvörðungu
sannleikann fram að færa um tiltekna atburði
eða tímabil. Maður þarf þó ekki að líta
Max Sebald á skrifstofu sinni daginn sem viðtalið var tekið.


Morgunblaðið/Fríða Björk
inni eftir um það bil klukkustund, fékk ég
æ sterkar á tilfinninguna að ég væri að
streitast á móti sífellt þyngri straumi, ef til
vill vegna þess að ég var nú að ganga upp í
móti, eða kannski var raunverulega fleira
fólk á ferð í aðra áttina heldur en hina. Í
öllu falli, sagði Austerlitz, varð ég örvænt-
ingarfyllri með hverri mínútu sem leið, þar
til ég neyddist að lokum til að nema staðar,
aðeins steinsnar frá stöðinni, undir rauðum
sandsteinsboga búðarglugga þar sem síður
bæjarblaðsins í Nürnberg voru til sýnis, og
þar beið ég þangað til mannmergðin í versl-
unarerindum var farin að þynnast nokkuð.
Ég veit ekki nákvæmlega hversu lengi ég
stóð þarna, skilningarvit mín höggdofa, við
jaðar þessa straums af Þjóðverjum sem
hreyfðust endalaust framhjá mér, sagði
Austerlitz, en ég held að klukkan hafi verið
orðin fjögur eða fimm þegar eldri kona
með einskonar tírólahatt og hanafjöður
nælda í staðnæmdist við hlið mér, hefur lík-
lega álitið mig heimilislausan vegna gamla
bakpokans míns, veiddi eins marks pening
upp úr buddunni sinni með giktveikum
fingrum, og rétti mér hann varlega sem
ölmusu.“ (Úr Austerlitz eftir W. G. Sebald,
bls. 314–15, Fríða Björk Ingvarsdóttir sneri
úr ensku.)
Morgunblaðið/Kristinn
Bókin Austerlitz eftir Sebald hefur farið sig-
urför um bókmenntaheiminn, þar sem hún er
lofuð sem eitt mesta stórvirki samtímans.
Hún fjallar um leit Jaques Austerlitz að upp-
runa sínum, ferðalag hans um lendur
mennskrar reynslu og nánast ómennskra
gjörða í sögu tuttugustu aldar.