Lesbók Morgunblaðsins - 06.04.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. APRÍL 2002 7
sem upp var lagt með. Píanistann lék söngv-
arinn góðkunni Charles Aznavour, en í mynd-
inni bar hann ekki við að syngja, lék þeim mun
meir á píanó, mest gutlandi kráardjass. Að baki
var þó ferill konsertpíanista, en sá ferill hlaut
snöggan endi þegar kona hans framdi sjálfs-
morð fyrir framan augun á honum. Aznavour
leikur þarna mann sem er dæmdur til að vera
konum sínum ólánsvaldur. Sem og kemur á dag-
inn öðru sinni í myndinni.
Það er þó eins og of mikill galsi hafi verið í
leikstjóranum til að taka þessa sorgarsögu allt
of alvarlega. Eftirminnilegir eru einkar hallær-
islegir byssubófar, ennfremur yngri bróðir pí-
anistans, sem er tekinn upp í bíl sem gísl, en nýt-
ur bíltúrsins eigi að síður. Eitt atriðið sýnir
aðalbófann segja drengnum einkar ótrúverðuga
sögu, bætir svo við að móðir sín megi detta dauð
niður, fari hann ekki með satt mál. Og þá er
skyndilega klippt á gamla konu sem fær hjarta-
slag og fellur um koll.
Gagnstætt því sem gerist í venjulegum
glæpamyndum skiptir söguþráðurinn ekki
mestu máli hér, heldur er persónusköpunin og
það andrúm sem ríkir í fyrirrúmi. Og enn er
Truffaut að prófa sig áfram með frumlega
myndvinnslu, og að því leyti er myndin meira í
anda frönsku nýbylgjunnar en nokkur önnur af
myndum hans.
Truffaut var ævinlega mikill lestrarhestur og
fylgdist vel með nýútkomnum bókum í París.
Einhverju sinni rakst hann á fyrstu skáldsögu
sjötugs manns – og þótti það eitt nógu forvitni-
legt til að lesa bókina. Bókin reyndist grunn-
urinn að þriðju bíómynd höfundar: Jules et Jim.
Þegar hér var komið sögu gat Truffaut valið
úr bestu leikurum landsins, og í aðalhlutverkið
fékk hann Jeanne Moreau, sem lék þarna mesta
stjörnuleik sinn á ferlinum, að mati undirritaðs.
Sagan greinir frá tveimur óaðskilanlegum vin-
um, öðrum frönskum og hinum þýskum, sem
lifa áhyggjulausu bóhemlífi í París á árunum
fyrir heimsstyrjöldina fyrri. Báðir verða þeir
ástfangnir af sömu konunni, Catherine, en gera
það fljótt upp við sig að það skuli aldrei skaða
vináttu þeirra. Og þó að þeir séu báðir sendir á
vígstöðvarnar eftir að heimsstyrjöldin fyrri
brýst út til að berjast hvor fyrir sitt föðurland,
helst vinátta þeirra óbreytt. Sá þýski giftist
Catherine, en hún unir ekki hjá honum einum til
lengdar, á sér ástmenn og einn þeirra verður
franski vinurinn, þó með góðu samþykki þýska
eiginmannsins. Þetta er saga um ólgur og
ástríður, en upp úr rís sú mannbætandi vinátta
sem stenst áföllin öll. Og ólíkindatólið Catherine
er mögnuð sköpun hjá Jeanne Moreau, gerð úr
álíka stórum skammti af persónutöfrum og
duttlungum.
Með Jules et Jim sýndi Truffaut fram á að
honum voru allir vegir færir. Jean Renoir er
ekki langt undan, en stíllinn er samt heilsteypt
nýsköpun, hæfileg blanda af gamni og alvöru, en
léttleikinn eða öllu heldur áreynsluleysið í fyr-
irrúmi. Hér ber fyrir augu mörg helstu einkenni
nýbylgjunnar frönsku svo sem afar hreyfanleg
myndavél og stökk í klippum til að hraða frá-
sögninni. Við nýlega skoðun fannst mér reyndar
nóg um rómantíkina í myndinni, en víst er að
einmitt sá þáttur átti greiðan aðgang að ung-
lingi sem sá myndina í Bæjarbíói í Hafnarfirði á
miðjum sjöunda áratug síðustu aldar og gleymir
aldrei þeirri bíóferð. Og myndin sló verulega í
gegn í Frakklandi og raunar heiminum öllum.
Höfundur Jules et Jim, Henri Pierre Roché,
skrifaði aðra skáldsögu áður en yfir lauk sem
Truffaut festi einnig á filmu: Les Deux Anglais-
es et le continent (Ensku stúlkurnar tvær og
meginlandið). Eins og titillinn gefur til kynna
eru önnur hlutföll í þríhyrningnum eilífa en í
fyrri myndinni: tvær systur eiga í ástarsam-
bandi við sama manninn. Þessi mynd hlaut ekki
sama brautargengi og sú fyrri, þótti í lengra lagi
og örlög persónanna ekki eins grípandi og þar.
Truffaut brá á það ráð að stytta myndina eftir
að hún kom fyrst út, en nú er hin upphaflega
gerð yfirleitt sýnd og þykir mörgum meira púð-
ur í henni en í fyrstu var álitið.
Eftir Jules et Jim var komið að því að Truff-
aut ræki sig á svolítið mótlæti. La peau douce
(Húðin mjúka) hlaut alls ekki þá aðsókn sem
Jules et Jim hafði notið. Myndin greinir frá
framhjáhaldi gifts manns og blóðugum afleið-
ingum þess, því eiginkonan er ekki á því að gefa
eftir, kemst höndum yfir skotvopn og nær að
beita því áður en yfir lýkur.
Slæmt gengi þessarar myndar varð Truffaut
talsvert umhugsunarefni, og einna helst hall-
aðist hann að þeirri skýringu að áhorfendur
hefðu ekki þolað hin dapurlegu sögulok, en þau
eru, að mínu viti, einmitt albesti hluti mynd-
arinnar. Eiginmaðurinn er farinn að iðrast þess
gönuhlaups sem grái fiðringurinn leiddi hann út
í og vill sættast við frúna. Truffaut vekur upp
spennu, en er þó meira í mun að lýsa kaldhæðni
örlaganna, þeim fáránlegu tilviljunum sem
valda því að hjónin ná ekki saman fyrr en skotið
ríður af.
Næsta mynd þótti enn frekar skref niður á
við, en þar glímdi Truffaut við það erfiða verk-
efni að leikstýra á ensku, tungumáli sem lék
honum síður en svo á tungu. Þetta var Fahren-
heit 451, gerð eftir skáldsögu Ray Bradburys.
Truffaut skrifaði eftirminnilega dagbók á með-
an á tökum stóð, og þar kemur fram að hann átti
í talsverðum vandræðum með Oscar Werner,
sem lék aðalhlutverkið á móti Julie Christie, en
af henni var Truffaut hins vegar afar hrifinn.
Upphaflega átti að fá Paul Newman í aðalhlut-
verkið, síðar var Terence Stamp boðið það, en
hann dró sig í hlé þegar Julie Christie var ráðin.
Fahrenheit 451 gerist í þjóðfélagi þar sem
bækur hafa verið bannaðar. Upp kemur neð-
anjarðarhreyfing fólks sem vinnur að varðveislu
helstu bókmenntaafreka heimsins með því að
læra þau utanað. Þetta er í rauninni sterk og
frumleg vísindaskáldsaga og margt í myndinni
vel útfært, en Oscar Werner er fremur litlaus í
hlutverki sínu og sýnir lítið af þeim töfrum sem
einkenndu frammistöðu hans í Jules et Jim, og
þar er væntanlega kominn helsti galli mynd-
arinnar.
Sú glæpamynd Truffauts sem best sýnir
áhrifin frá Alfred Hitchcock er vafalaust La
marié était en noir (Brúðurin klæddist svörtu).
Hann gekk meira að segja svo langt að ráða tón-
skáld sem gjarnan vann með Hitchcock, Bern-
ard Herrmann, til að semja tónlist við myndina.
Jeanne Moreau leikur unga brúði sem missir
eiginmann sinn á kirkjutröppunum rétt eftir
hjónavígsluna. Hann deyr af slysaskoti sem
hópur ungra manna á sök á. Brúðurin unga
hyggur á hefndir, og af miskunnarleysi kemur
hún mönnunum fyrir kattarnef, einum af öðr-
um. Mörgum árum síðar ræddi Truffaut um að
hann hefði líklega aldrei átt að gera þessa mynd
af þeirri einföldu ástæðu að siðgæði hennar væri
í meira lagi vafasamt. Manndráp brúðarinnar
eru afgreidd nánast sem skemmtiefni, ekki sem
glæpir, og þó að hún hafni í fangelsi að verkefn-
inu loknu, virðist hún fullkomlega sæl með ár-
angur erfiðis síns.
Amerískur glæpasagnahöfundur, William Ir-
ish, lagði til söguna, og Truffaut átti eftir að leita
til hans aftur, er hann gerði La Sirene du Miss-
issippi (Hafgúuna frá Mississippi). Jean-Paul
Belmondo leikur þar mann sem öllu fórnar fyrir
ást sína á vafasömu kvendi sem Catherine De-
neuve leikur. Þau tvö voru stærstu stjörnur
Frakklands á þessum tíma, en samt hlaut
myndin ekki þá aðsókn sem vonast var til. Ein
ástæða þess kann að vera sú að Belmondo var
hér ekki í sínu venjubundna hlutverki sem svali,
fyndni, kvensami gæinn sem ekkert kemur á
óvart.
Ein afleiðing upptökutímans var ástarsam-
band á milli Truffaut og Deneuve sem varði í tvö
ár. En um það tel ég best að vísa til franskra
slúðurblaða frá þessum tíma.
Francois Truffaut hafði annálað lag á börn-
um. Það kom vel fram í myndinni um villibarnið
(L’Enfant sauvage), en þar er fjallað um raun-
verulega atburði sem urðu um aldamótin 1800.
Villtur drengur finnst úti í skógi, er í fyrstu álit-
inn fáviti, en ungur vísindamaður tekur að sér
að ala hann upp og kenna honum siði manna.
Truffaut lék sjálfur vísindamanninn, og sér til
afsökunar hafði hann á orði að þar með hefði
hann átt beinan aðgang að drengnum með leik-
stjórn sína. Yfirbragð myndarinnar er nánast í
heimildamyndastíl, þessi athyglisverða saga er
rakin af samúð, en án tilfinningasemi, og útkom-
an er enn eitt meistarastykki höfundar.
Eina mynd gerði Truffaut með börnum í öll-
um aðalhlutverkum, L’Argent de poche (Skot-
silfur), bráðskemmtilega lofgjörð til bernskunn-
ar, sem hlaut afar góðar undirtektir, ekki síður
en Villibarnið.
Þar sem líf Francois Truffauts snerist að
mestu um kvikmyndir var ekki að undra að
hann gerði eina mynd um kvikmyndagerð. La
Nuit americaine (Ameríska nóttin) gerist í kvik-
myndaveri í Nice í Suður-Frakklandi, og sjálfur
leikur Truffaut leikstjórann sem er að gera
heldur melódramatíska kvikmynd, þar sem
maður á miðjum aldri verður ástfanginn af verð-
andi tengdadóttur sinni. Þau ástarsambönd sem
skipta hins vegar höfuðmáli í Amerísku nóttinni
eru þau sem grassera hjá leikurum og tækniliði.
Þegar skriftan tekur saman við áhættuleikar-
ann og yfirgefur þar með kærasta sinn, ung-
stirnið í myndinni, er fyrirsjáanlegt að tökur
stöðvist, þar sem ungstirnið neitar að koma út
úr hótelherbergi sínum. Aðalleikkonan slysast
til að sofa hjá þessum kollega sínum, svona rétt
til að koma honum aftur á sporið, með herfileg-
um afleiðingum fyrir hana sjálfa.
Myndin er yfirfull af frábærum karakterum.
Hreint óborganlegt er atriði með hinni ítölsku
leikkonu Valentina Cortese, en hennar persóna
getur ekki lengur munað texta og því er miðum
komið fyrir hér og þar í leikmyndinni til að
hjálpa henni að komast klakklaust í gegnum at-
riðið. Til að styrkja taugarnar fær hún sér vín-
sopa á milli taka, með miður góðum árangri fyr-
ir minnið.
Leikstjórinn í myndinni talar fyrir munn
margra kollega sinna, þegar hann lýsir því yfir
að í upphafi ætli leikstjórar ævinlega að gera
stórmynd sem brjóta muni blað í sögu kvik-
myndalistarinnar, en endi yfirleitt á því að tjasla
saman einhverju í veikri von um að það verði
sýningarhæft. Í Amerísku nóttinni fer allt úr-
skeiðis sem farið getur úrskeiðis, á endanum
deyr einn aðalleikarinn í bílslysi og þar með
virðist fokið í flest skjól. En svo er eitt af lyk-
ilatriðum myndarinnar endurskrifað, staðgeng-
ill er fenginn með svipað hár og sá látni og öllu
reddað á síðustu stundu. Rétt eins og gengur og
gerist í bransanum.
Le Dernier metro (Síðasta neðanjarðarlestin)
var sú af seinni myndum höfundar sem naut
mestrar hylli. Hann vann þar aftur með Cather-
ine Deneuve, ennfremur með ungum leikara á
uppleið, Gérard Depardieu, og vafalaust áttu
þau tvö sinn þátt í vinsældum myndarinnar,
bæði í Frakklandi, og þá ekki síður erlendis.
Myndin gerist á stríðsárunum og lýsir því
hvernig leikstjóri af gyðingaættum leynist í
leikhúsi sínu og stjórnar því í gegnum konu sína.
Síðustu tvær myndir Truffauts voru glæpa-
myndir, þó af mjög ólíkum toga. Sú fyrri, La
Femme d’a coté (Konan í næsta húsi), er
ástríðufull framhjáhaldssaga, en sú síðari, Vive-
ment dimanche! var galsafengin gamamynd, en
jafnframt í stíl sem kenndur hefur verið við film
noir. Yfirleitt er álitið að spenna og glens fari
ekki nema í meðallagi vel saman, en meistarinn
tekur það hér sem verkefni sitt að afsanna þá
kenningu. Og tekst það bærilega.
Í báðum þessum myndum lék Fanny Ardant
aðalkvenhlutverkið, en hún bjó með Truffaut
síðustu árin sem hann lifði og ól honum dóttur,
þá þriðju sem hann eignaðist.
Francois Truffaut lést af heilaæxli í október
1984, þá fimmtíu og tveggja ára að aldri.
LEIKSTJÓRINN SEM
ELSKAÐI KONUR
Í dag hefst kvikmyndahátíð tileinkuð franska kvikmyndagerðarmanninum Franc-
ois Truffaut í Regnboganum en einnig verða sýndar myndir eftir leikstjórann í Rík-
issjónvarpinu og haldið málþing um hann í Þjóðmenningarhúsinu þar sem dóttir
hans Eva Truffaut er meðal þátttakenda. Í þessari grein er ferill Truffauts rifjaður
upp en hann var einn af frumkvöðlum nýbylgjunnar í Frakklandi í kringum 1960.
Francois Truffaut
Höfundur er leikstjóri.
KVIKMYNDIR TRUFFAUTS Í REGN-
BOGANUM 6.–12. APRÍL 2002:
6. apríl:
Les 400 coups 10.15
Le dernier métro 8.00
7. apríl:
Le dernier métro 3.40
L’homme qui aimait les femmes 5.50
Les 400 coups 8.00
L’argent de poche 10.10
8. apríl:
Les 400 coups 6.00
L’homme qui aimait les femmes 8.00
Le dernier métro 10.10
9. apríl:
Le dernier métro 5.45
L’argent de poche 8.00
Les 400 coups 10.00
10. apríl:
Les 400 coups 6.00
Le dernier métro 8.00
L’homme qui aimait les femmes 10.15
11. apríl:
L’argent de poche 6.00
Les 400 coups 8.00
Le dernier métro 10.00
12. apríl
L’homme qui aimait les femmes 5.50
Le dernier métro 8.00
Les 400 coups 10.15
KVIKMYNDIR TRUFFAUTS Í SJÓN-
VARPINU 7. APRÍL – 6. MAÍ 2002:
7. apríl:
Jules et Jim 22.05
(Jules og Jim)
14. apríl:
Tirez sur le pianiste 22.30
(Skjótið póanóleikarann)
21. apríl:
Les 400 coups 22.05
(Æskubrek)
28. apríl:
La nuit américaine 21.55
(Kvikmyndanætur)
5. maí:
Le dernier métro 21.50
(Síðasta lestin)
MÁLÞING um kvikmyndaleikstjórann
Francois Truffaut verður haldið í Þjóðmenn-
ingarhúsinu við Hverfisgötu á morgun,
sunnudag, kl. 15. Stjórnandi er Þorfinnur
Ómarsson, framkvæmdastjóri Kvikmynda-
sjóðs, en í pallborðsumræðum verða þau Við-
ar Víkingsson, Ólafur H. Torfason, Oddný
Sen og Ásgrímur Sverrisson. Einnig mun Eva
Truffaut, dóttir Francois Truffaut, taka þátt
í málþinginu.
Málþingið er skipulagt af Góðum stundum,
Sjónvarpinu, Regnboganum/Skífunni,
Franska sendiráðinu og Alliance francaise í
Reykjavík.
Aðgangur er ókeypis.
MÁLÞING UM
FRANCOIS
TRUFFAUT