Lesbók Morgunblaðsins - 06.04.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. APRÍL 2002
S
USAN Sontag lýsir bók W.G
Sebald, Die Ausgewanderten/
The Emigrants (Útfararnir,
1992) sem „undraverðu meist-
araverki: hún virðist fullkomin
en er um leið ólík nokkurri
annarri bók sem maður hefur
lesið“. Sontag, sem er einn
þekktasti hugsuður Bandaríkjanna á sviði
bókmennta, er ekki ein um svo hástemmt lof í
hans garð – allir sem kynnst hafa skáldverk-
um Sebald virðast jafnheillaðir af óvenjuleg-
um frásagnareiginleikum þeirra og þeim hug-
arheimi sem þar birtist. Verk hans er þó erfitt
að skilgreina, þau eru einskonar blanda ævi-
sagna, ferðabóka, sjálfsævisagna, sagnfræði-
rita, ljósmynda, félagsfræði, bókmenntagrein-
ingar og náttúruvísinda, svo aðeins nokkuð sé
nefnt.
Sebald sjálfum hefur verið lýst sem eins-
konar skugga- eða „drauga“-höfundi þar sem
persónuleg tengsl hans, sem raunverulegs
einstaklings og skáldlegs sögumanns, við þá
fortíð sem hann gerir skil eru óumdeild, um
leið og mörkin á milli raunveruleika og skáld-
skapar eru máð út. Sjálfur ýtti hann undir
þessa óræðu tilfinningu, t.d. með því að nota
höfundarnafnið W.G. Sebald (en hann var
skírður Winifred Georg Maximilian) í skáld-
skap sínum, þótt hann hafi á sínum langa ferli
sem þekktur fræðimaður í Bretlandi ætíð
gengið undir nafninu Max, sem var stytting á
síðasta skírnarnafni hans. Þessi tvíræðni, eða
tvístraða sjálfsvitund er vitaskuld tímanna
tákn, en um leið táknræn fyrir líf hans sem
markaðist af tveimur ólíkum menningarheim-
um; þýskum, en hann var fæddur í Þýskalandi
1944, og breskum, en hann bjó í Bretlandi um
áratugaskeið. Eftir áratugalanga útlegð er
þýska Sebalds einnig farin að láta í eyrum
eins og hún tilheyri liðnum tíma, sem ýtir enn
frekar undir óvenjulegt sambland framand-
leika og kunnugleika í verkum hans í samtím-
anum.
Fáa grunaði að prófessorinn og þýðandinn
Max Sebald fengist við skáldskap fyrr en
fyrsta bók hans Nach Der Natur (Eftir nátt-
úruna,1988) kom út, en eftir það gaf hann út 3
einstakar bækur, Schwindel Gefuhle/Vertigo
(Svimatilfinning, 1990), Dei Ausgewanderten/
The Emigrants og Die Ringe Der Saturn/The
Ring of Saturn (Baugur Satúrnusar,1995), er
skipuðu honum á bekk með bestu höfundum
okkar samtíma. Af verkum hans má ráða að
hann var óvenjulega glöggskyggn samfélags-
rýnir, bjó auk þess yfir næmri tilfinningu fyrir
sammannlegu eðli, viðamikilli þekkingu á
sagnfræði og þeim straumum sem mótað hafa
mannsandann fram á okkar daga.
Fæðist inn í nýja heimsskipan
Samtal okkar Max Sebald átti sér stað á
skrifstofunni hans í East Anglia-háskólanum í
Norwich, skrifstofu sem ekki bar með sér að
hann hafi haft þar langa viðdvöl þótt í reynd-
inni hafi hann starfað þar í þrjá áratugi. Max
sagðist vera þannig í eðli sínu að hann væri
hvorki bundinn hlutum né stöðum þeim bönd-
um að hann gæti ekki gengið í burtu frá þeim.
Ef til vill má rekja þessa heimspekilegu af-
stöðu til áhuga Max á tímahugtakinu og af-
stæði tilverunnar, en hann leit á sig sem
flökkukind án samastaðar í andlegum og ver-
aldlegum skilningi.
Í verkum sínum hefur Max ítrekað vísað
aftur til fortíðarinnar og þar sem hann var
fæddur rétt í lok seinni heimsstyrjaldarinnar
lá beint við að spyrja hann hvort sú staðreynd
hafi mótað afstöðu hans í sögulegum skilningi.
Á margan hátt var eins og heimurinn færi að
liðast í sundur á þessum tíma hvað siðferði og
trú á mannskepnuna varðar – hann fæðist í
raun inn í nýja heimsskipan.
„Ég held að það megi með réttu segja það.
En svo skrítið sem það er þá var ekki nóg með
að ég væri fæddur í lok stríðsins og því hlíft
við verstu hliðum þess, heldur var ég einnig
fæddur í því héraði þar sem stríðið hafði
minnst áhrif. Ég ólst því reyndar upp án þess
að hafa nokkra tilfinningu fyrir eyðilegging-
unni. Þá tilfinningu öðlaðist ég síðar í gegnum
langt ferli uppgötvana sem urðu að lokum til
þess að ég gerði mér ljóst að allt föðurland
mitt hafði orðið eyðileggingunni að bráð, að
nánast allar borgir höfðu verið jafnaðar við
jörðu þótt ég hafi sloppið óskaddaður.
Enn seinna rann smátt og smátt upp fyrir
mér sá ótrúlegi skaði sem samlandar mínir
höfðu valdið í gervallri Evrópu. Það er sama
hvar maður ber niður, allt frá Grikklandi til
norðvesturstrandar Frakklands, alstaðar má
enn finna merki um þessa eyðileggingu. Af
þessum sökum hef ég alla tíð verið mjög upp-
tekinn af því ferli sem leiðir til slíks harm-
leiks. Á einhvern máta gildir einu hvernig
reynt er á þanþol ímyndunaraflsins, ég get
ekki með nokkru móti axlað ábyrgð á þessum
atburðum, en samt er það svo að mér finnst ég
bendlaður við þá – t.d. í gegnum foreldra
mína. Sú hugsun að uppruna minn sé að finna
mitt í þessari eyðileggingu verður því sífellt
áleitnari.“
Á þann máta er þessi hildarleikur hluti af
sjálfsvitund þinni og innri manni?
„Já. Sérstaklega í þeim skilningi að þetta
rennur svo hægt upp fyrir mér. Fyrstu árin
eftir að stríðinu lauk hafði fólk öðrum hnöpp-
um að hneppa og horfði einungis fram á við.
Enginn horfði til fortíðar, ég geri ráð fyrir að
fólk hafi ekki viljað verða að saltstólpum.“
Stóra harmleiki er einungis
hægt að skilja þegar frá líður
Heldurðu að það eigi sérstaklega við um
þýsku þjóðina?
„Nei, ég held að allar aðrar þjóðir í sömu
eða áþekkum aðstæðum hefðu brugðist við á
sama máta. Bara það að líta til baka – að því
tilskildu að maður gæti raunverulega með-
tekið allt sem gerðist – t.d. árið 1948, hefði
hreinlega leitt til þess að fólk veslaðist upp.
Að hunsa viljandi allt það sem tilheyrði fortíð-
inni var því einungis leið þessa fólks til að lifa
af. Það var ekki fyrr en seint á sjöunda ára-
tugnum eða í upphafi þess áttunda – og þá var
ég farinn að nálgast þrítugt – að ég fór að átta
mig á umfangi þess sem átti sér stað. Enda er
ekki hægt að meðtaka það allt í einu, það tek-
ur langan tíma að byggja upp sagnfræðilegan
skilning – tekur reyndar aldrei enda – maður
verður að vinna stöðugt í því. Því meira sem
maður sökkvir sér ofan í þennan tíma, því
ótrúlegra virðist það sem rannsóknir og sam-
töl við fólk leiða í ljós. Ég held því að um-
ræðunni um hann verði aldrei lokið. Það er
alltaf verið að spyrja hvort ekki sé tímabært
eftir hálfa öld að tala um eitthvað annað, en að
mínu mati er það ekki hægt því við höfum ekki
enn skilið þetta tímabil til fulls.
Það má heldur ekki gleyma því að stóra
harmleiki er einungist hægt að skilja þegar
nokkuð er um liðið, það sem gerðist rétt í gær
er okkur yfirleitt óskiljanlegt. Fólk hefur ver-
ið að biðja mig að skrifa eitthvað um þennan
hræðilega atburð þegar World Trade-turn-
arnir hurfu í rykmekki en ég get ekkert sagt,
ekki án þess að það beri merki um hversu
stutt er liðið frá atburðinum.
Á einhvern einkennilegan máta tel ég því að
ég rísi upp úr þessum tíma. Árið 1944 hefur
mikið vægi í því sambandi, því þegar ég lít til
baka sé ég sjálfan mig sem lítið barn í unaðs-
legu umhverfi; blómin birtast í haganum, tær-
ir lækirnir hjala og himinninn er skafheiður,
veit ég jafnframt – þótt ég hafi ekki vitað það
þá – hversu skelfilegir hlutir voru að gerast
þennan maímánuð, í júní og júlí og reyndar
allt þar til yfir lauk.“
Þrátt fyrir að þú alist upp í umhverfi sem er
mjög hefðbundið og fasttengt sögulegri fortíð,
tengist uppruni þinn því ætíð þessum tví-
skinnungi sem hlýtur að enda í uppgjöri?
„Já. Bernska mín leið í sveitasamfélagi þar
sem því sem næst ekkert hafði breyst í marg-
ar kynslóðir – fyrir utan þessa ofsafengnu
innrás fasismans er leiddi til þess að allir
ungu mennirnir í þessu þorpi voru kallaðir í
herinn og sendir á austurvígstöðvarnar. Ég
upplifði í raun endi þessara lifnaðarhátta því
um það bil tíu árum eftir að stríðinu lauk náði
efnahagsundrið einnig til þess svæðis og fólk-
ið fór að endurbyggja húsin sem það hafði bú-
ið í öldum saman, reisa skíðalyftur og tenn-
ishallir. Það má þó segja að fyrstu tíu árin í lífi
mínu hafi ekkert gerst – ekki nokkur skap-
aður hlutur.“
Þögnin gegnsýrði allt samfélagið
Það er ljóst að þau tímamót sem Max Se-
bald upplifði mótuðu líf hans og hugarheim,
ekki síst sú tilfinning að atburðir heimsstyrj-
aldarinnar hefðu sett svo afdrifaríkt mark á
heiminn að ekkert yrði nokkru sinni samt á
nýjan leik. Hann nefnir einnig tengslin við
náttúruna í bernsku sinni, náttúru sem fáir
Þjóðverjar af hans kynslóð fengu nokkru sinni
að kynnast og er nú horfin með öllu.
„Ég ólst upp í óspilltu umhverfi, þar sem
voru engar vélar. Fyrsta dráttarvélin kom lík-
lega ekki fyrr en 1949 og í minningunni var
þetta svolítið eins og í Kastalanum eftir
Kafka, við höfðum rafljós í þorpinu og einn
eða tveir voru með síma, en það var hið eina
sem kom utan frá inn í þennan lokaða heim.
Ég var allan daginn úti við, nema veðrið væri
þeim mun verra. Ég kunni því góð skil á nátt-
úrunni frá unga aldri, þekkti dýrin í skóg-
inum, vatnið, gróðurinn og snjóinn. Þessir
þættir eiga sér engan stað í huga flestra í
samtímanum, þó líklegast gegni öðru máli um
ykkur Íslendinga. Það er eins með mig og
mörg ykkar, ég á erfitt með að vera í umhverfi
þar sem ekki er hægt að lesa í krafta náttúr-
unnar, ég þrífst ekki vel í einhliða borgarsam-
félagi þar sem náttúran er einungis í leir-
pottum á göngugötum. Mér finnst tilhugsunin
um að fólk verði í auknum mæli að lifa lífi sínu
án tengsla við náttúruna afar ógnvekjandi.“
Ef við víkjum að uppvexti þínum við þau
skilyrði sem þú lýsir, þá vekur hreinskilni þín
um þann samtakamátt sem ríkti í Þýskalandi
varðandi það að þegja um fortíðina eftirtekt.
Sumir nefna einnig höfunda á borð við Bern-
ard Schlink í því sambandi og þá sögu sem
hann lýsir í Lesaranum. Hvernig horfir þetta
við þér núna?
„Þessu ástandi má lýsa sem fyrirbrigði er
gegnsýrði allt samfélagið. Það kom mér sjálf-
um ekkert sérstaklega við, staðreyndin var
einfaldlega sú að fólk almennt talaði ekki um
hina dökku fortíð nema það væri neytt til
þess. Og það var í rauninni ekki neytt til þess
fyrr en í gegnum stríðsglæpadómstólana, og
þá á ég ekki við Nürnberg-réttarhöldin því
þau voru haldin um leið og stríðinu lauk og
beindust einungis að æðstu stjórn ríkisins.
Sem slík þrengdu þau ekki svo mikið að sam-
visku hins almenna borgara. Ég er að meina
stríðsglæpadómstóla sem störfuðu eftir miðj-
an sjöunda áratuginn í Þýskalandi, vöktu
mikla athygli og beindust gegn allskonar
venjulegu fólki sem framið hafði fjöldamorð
og verið viðriðið helförina. Þetta fólk var – ef
hægt er að orða það svo – látið svara til saka
fyrir gjörðir sínar. Þessi réttarhöld komu
mun meira við kaunin á almenningi í Þýska-
landi og það fólk sem hafði vott af samvisku
eða skoðun á samfélaginu fór að velta fortíð-
inni fyrir sér sem leiddi síðan til þessarar
langvarandi naflaskoðunar í þýsku sam-
félagi.“
Andstæðar tilfinningar
birtast í falskri sjálfsvitund
Nú er það óskaplega óvenjulegt að heil kyn-
slóð manna meðal einnar þjóðar sé neydd til
að rannsaka fortíðina með þessum hætti.
„Þetta var mjög óvenjulegt og sársauka-
fullt, því enginn var undanskilinn. Allir áttu
föður eða frænda sem höfðu tekið þátt í hild-
arleiknum með einum eða öðrum hætti, en
höfðu aldrei látið neitt uppiskátt. Reynsla
UPPRUNINN OG
EYÐILEGGINGIN
Þýski rithöfundurinn Max Sebald mótaðist af
„gleymsku“ landa sinna í kjölfar heimsstyrjaldarinnar
síðari. Bækur hans, sem eru óvenjulegt sambland
ólíkra frásagnarforma, hlutu allar einróma lof gagn-
rýnenda og frábærar viðtökur lesenda. Fáeinum dög-
um áður en hann lést í bílslysi í desember sl. ræddi
FRÍÐA BJÖRK INGVARSDÓTTIR við Max um manns-
andann í fortíð og samtíð, hans eigið flökkueðli og
það glögga gestsauga sem hann beindi að tvískinn-
ungi eigin uppruna í verkum sínum.
EFTIRFARANDI texti lýsir því er Auster-
litz, aðalsöguhetja samnefndrar skáldsögu
Sebald, kemur í fyrsta sinn til Þýskalands
sem fullorðinn maður. Fimm ára gamall
var hann sendur til Englands fyrir stríð,
eitt þeirra 10.000 barna þýskra gyðinga
sem bjargað var frá ofsóknum nasista í
Þýskalandi, en fæst þeirra sáu foreldra
sína aftur. Jaques litli Austerlitz gleymdi
síðan átakanlegum uppruna sínum og ólst
upp sem Englendingur, en seint og um síðir
nær fortíðin þó tökum á honum og hann
tekst á hendur óreiðukenndan könn-
unarleiðangur, byggðan á hugboðum, er að
lokum leiðir hann í allan sannleikann um
uppruna sinn og örlög foreldra sinna. At-
vikið og myndmál þess lýsir því hvernig bú-
ið er að má hina sársaukafullu fortíð eyði-
leggingar stríðsins og helfararinnar burt
úr fáguðu yfirborði þýsks samtíma, þar
sem Austerlitz berst einn gegn ógnvekjandi
straumnum, rétt eins og foreldrar hans
mannsaldri fyrr. Hámark niðurlægingar
hans er smápeningurinn (syndaaflausnin?)
sem gömul þýsk kona réttir honum þegar
örvilnan hans, hins „heimilislausa“ flökku-
gyðings, er sem mest yfirþyrmandi.
„Er ég leit upp eftir framhliðum húsanna
beggja vegna við götuna, jafnvel þeirra
eldri, sem hlutu að vera frá því á sextándu
eða fimmtándu öld, varð mér órótt við að
uppgötva að ég gat ekki komið auga á
nokkra misfellu, hvorki á hornum húsanna
eða göflum, gluggaföldum eða syllum, né
voru þar nokkur önnur ummerki um sögu-
lega fortíð. Ég man, sagði Austerlitz, að
stéttin undir fótum mér hallaði lítillega nið-
ur á við, og að einu sinni, er ég leit yfir
handrið á brú, kom ég auga á tvo snjóhvíta
svani synda á svörtu vatni, og fljúga síðan,
hátt yfir húsaþökunum, yfir kastalanum, í
einhverskonar smækkaðri mynd og í
frímerkjasniði, ef svo má að orði komast.
Ég fékk mig ekki til að fara inn á kaffihús
eða kaupa nokkuð í sölubásunum eða búð-
unum. Þegar ég sneri til baka að lestarstöð-
BROT ÚR AUSTERLITZ