Lesbók Morgunblaðsins - 06.04.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. APRÍL 2002 11
Frændi, þegar fiðlan þegir,
fuglinn krýpur lágt að skjóli,
þegar kaldir vetrarvegir
villa sýn á borg og hóli,
sé ég oft í óskahöllum
ilmanskógum betri landa,
ljúflíng minn sem ofar öllum
íslendíngum kunni að standa,
hann sem eitt sinn undi hjá mér
eins og tónn á fiðlustreingnum,
eilíft honum fylgja frá mér
friðarkveðjur brottu geingnum.
Þó að brotni þorn í sylgju,
þó að hrökkvi fiðlustrengur,
eg hef sæmt hann einni fylgju:
óskum mínum hvar hann gengur.
(Sjálfstætt fólk, 1934.)
Þ ví má ekki gleyma að Halldór Laxness var ekki aðeins sagnaskáld, hannvar einnig ljóðskáld. Þegar Kvæðakver kom fyrst út 1930, vakti það aðsönnu athygli, en ekki óblandna hrifningu að sama skapi, frekar en aðrar
bækur hans. En þá mátti ljóst vera að nýrómantíkin var farin að hrekjast í end-
urtekningu og jafnvel væmni. Það kallaði á hressilegan viðsnúning og nægir í
dæmi Halldórs að minna á eftirmælin eftir vininn sem var alinn upp á trosi og
snýtti sér í gardínur. Í Kvæðakveri kvað við nýjan tón í íslenskri ljóðagerð – og
ný stefna var tekin.
Halldór hefur einnig þá sérstöðu meðal ljóðskálda, að mörg ljóða hans birtast
í skáldsögum og eru jafnvel ort fyrir munn sögupersóna, eins og t.d. hin mörgu
ljóð Ólafs Kárasonar, þar sem meira að segja má sjá þroskaferil þess skálds í
ljóðlist. Og svipuðu máli gegnir um það ljóð sem hér birtist, um frændann, fiðl-
una og tóninn. Um það segir Halldór í eftirmála við síðari útgáfur Kvæðakvers,
að það hafi verið „ort vorið 1933 á ferðalagi í Húnavatnssýslu undir áhrifum frá
húnvesku lagi og skagfirsku ljóði: Ætti ég hörpu hljómaþýða (Friðrik Hansen)“.
Í Sjálfstæðu fólki á þetta ljóð sér allt í senn aðdraganda, skýringu og skír-
skotun. Það tengist einnig áleitnu þema í lífsverki Halldórs (og kannski mannlífi
öllu), þránni, – þránni eftir að brjótast undan kröppum og aðþrengdum lífs-
kjörum til að leita að hinu fagra, sanna og góða, – oftlega táknað með tónlist og
söng, með leitinni að hinum eina sanna tóni sem er hreinn.
Í Sjálfstæðu fólki (31. kafla) ákveður húsfreyjan í Sumarhúsum að sitja sjálf
kúna af því það var strok í henni, og hún hefur son sinn, hann Nonna litla, hjá
sér. Í yfirsetunni segir hún Nonna litla sögur og syngur fyrir hann. Sögurnar
lúta að þrálátum draumi íslensku þjóðarinnar um betra og fegurra mannlíf í
aldalöngum þrengingum, sem skýrir um leið hvers vegna reynist svo erfitt að fá
þjóðina til að hætta að trúa á tilvist álfa og huldufólks, af því að „huldufólkið
hefur aungvar áhyggjur en það leitar hins góða og finnur það“. Má vera að það
muni deyja út í allsnægtum okkar nú, en fyrir augum örsnauðs tökubarns opn-
ast sælutilvera þegar klettaborgin lýkst upp í álfakirkju („Hann hafði aldrei séð
þvílíkt fólk, svo göfugt og sælt, svona er að lifa í friði og saung.“), þar sem ræða
prestsins snýst um um það, „hvernig hið góða sigrar að lokum í mannlífinu“.
Sem fulltíða maður hefur Nonni litli komist í annan veruleika og „hlustað á
saung heimsins“, en þegar hann hugsar til baka „til þessara daga og andlitsins
sem ríkti yfir þeim“, þá verður honum ljóst að hann hafði hvílt fullur „lotníngar
gagnvart þeirri snilld sem sameinar allar fjarlægðir í fegurð og sorg, svo maður
þráir ekki framar neitt, – í ósigrandi mótlæti, óslökkvandi þrá, fann hann að líf-
ið hafði samt verið þess vert að lifa því“. – Og svo tekur ljóðið við, án inngangs
eða frekari skýringa, enda er það svo, að þegar frásögn er orðin svo upphafin,
hlýtur hún að hverfast í ljóð. Þessi unaðssemdarkennd drengsins er eins konar
fullkomnun, því hvað er fullkomnun nema það, þegar maður „þráir ekki framar
neitt“?
Í mínum huga er það móðirin sem syngur þetta ljóð fyrir ungan son sinn og
öðlast um leið þá spádómsgáfu að sjá hann í senn hjá sér og langt inn í framtíð
hans. Og þegar þessi stund vitjar drengsins löngu síðar, hugsar hann: „Í hennar
saung bjuggu hjartfólgnustu og óskiljanlegustu draumar mannkynsins. Þá voru
móarnir vaxnir við himininn. Saungfuglar loftsins hlustuðu undrandi á þennan
saung; fegursta söng lífsins.“
Sumir halda því fram að skáld yrki jafnan um sjálf sig, líkt og óafvitandi, þótt
þau færi efni sitt í allt annan búning. Þess vegna get ég ekki varist þeirri hugs-
un að þetta kvæði sem Finna syngur fyrir Nonna litla geti einnig átt við um
Halldór sjálfan, litla drenginn í Laxnesi sem ekki bara hlustaði „á saung heims-
ins“ heldur söng sjálfur öðrum betur. Og þá kemur mér í hug annað ljóð, sem
reyndar var ort fyrr, 1928 vestur í San Francisco, einnig um þrána, sem kallar
menn burt en leiðir þá aftur heim. Því ljóði lýkur með þessu erindi:
Einsog hún gaf þér íslenskt blóð,
úngi draumsnillíngur,
megi loks þín litla þjóð
leggja á hvarm þér fíngur,
á meðan Harpa hörpuljóð
á hörpulaufið sýngur.
HALLDÓR LAXNESS
FRÆNDI, ÞEGAR
FIÐLAN ÞEGIR
N J Ö R Ð U R P. N J A R Ð V Í K
LJÓÐRÝNI
Því hlæjum við að
óförum annarra?
SVAR: Í því skyni að svara þessari
spurningu er tilvalið að leita til franska
heimspekingsins Henri Bergsons (1859–
1941). Hann setti fram kenningar sínar um
hlátur um aldamótin 1900, í frægri ritgerð
sem einfaldlega heitir Hláturinn (Le Rire).
Enn í dag eru hugmyndir hans mikilvægar,
þótt ekki sé nema vegna þess hversu mikil
áhrif þær höfðu á alla umræðu um hlátur.
Fyrst skal tekið fram að það að hlæja að
óförum annarra er yfirleitt ekki skilið þann-
ig að við hlæjum að öllum þeim sem gengur
illa, heldur á það við þegar við hlæjum að
þeim sem hefur gengið vel en ferst svo eitt-
hvað illa úr hendi. Annað sem þarf að hafa í
huga er það að yfirleitt verður atvik ekki
fyndið nema búið sé að fara höndum um
það, eða „gera góðlátlegt grín“, eins og sagt
er. Það þarf að sviðsetja ófarirnar til að
þær verði fyndnar.
Grunnkenning Bergsons um hláturinn og
hið fyndna, er sú að það sem veki hlátur sé
þegar eitthvað vélrænt er lagt yfir það sem
er lifandi. Skilgreining Bergsons er afar
þröng og nær ekki yfir allar þær fjölbreyttu
aðstæður sem skapa hlátur. Engu að síður
er kenning hans gagnleg þegar tekið er á
viðbrögðum okkar við „óförum annarra“.
Hér mætti minna á samspil Charlie Chapl-
ins og hins vélræna í kvikmyndinni Nútím-
inn (Modern Times), þar sem maðurinn
verður hluti af vélinni og þjónustar hana en
ekki öfugt.
Bergson telur hláturinn vera leiðrétting-
arafl samfélagsins. Með hlátri er verið að
refsa hinum vélræna einstaklingi og þannig
koma í veg fyrir ósveigjanleika hans innan
samfélagsins. Hin andstæðu öfl vélar og lífs
sem Bergson telur að takist á í hlátrinum
samsvara í ritgerð hans tvenns konar and-
stæðri hegðun einstaklingsins í samfélag-
inu, það er andstæðum ósveigjanleika og
sveigjanleika.
Það sem okkur finnst fyndið við persónu
eða persónutengt atvik, er sú hlið þeirra
sem afhjúpar vissa líkingu við vél, eða
hreyfingu án lífs. Þessi hlið tjáir eitthvað
samfélagslega ófullkomið í einstaklingi eða
hópi. Sú ófullkomnun kallar á tafarlausa
refsingu, og viðeigandi refsing er hlátur, fé-
lagsleg tjáning sem kveður niður það í
mönnum og atvikum sem ekki á heima í
samfélaginu.
Bergson leggur út af skilgreiningu Arist-
ótelesar um að maðurinn sé „dýrið sem
hlær“, og bætir ennfremur við að maðurinn
sé dýrið sem hlegið er að. Samfélagið er því
náttúrulegt umhverfi hláturs, en hlátur til-
heyrir ekki samfélaginu í heild heldur ýms-
um hópum innan þess. Greint er milli þeirra
sem hlæja og þeirra sem hlæja ekki (eða
hlegið er að). (Á þennan hátt mætti til að
mynda skoða viðbrögðin við okkar árlega
áramótaskaupi, þá er gjarnan rætt um
hverjir hlógu og hverjir hlógu ekki, og einn-
ig hverjum hlegið var að).
Við hlæjum sem sagt oftast að „öðrum"
og gerum þá um leið annarlega. Hverjum
samfélagshópi fylgir einkennandi tungutak
og hegðun (nærtækast er að hugsa sér
ákveðnar stéttir, til dæmis lækna, lögfræð-
inga og svo framvegis) sem hægt er að gera
hlægilega með því að tengja einhverju ann-
arlegu, það er vél Bergsons. Einkenni hóps
eru þá yfirfærð á vélrænt svið. Hið ann-
arlega þarf hinsvegar ekki að vera vél/
vélrænt, það gæti eins verið orðræða sem
tilheyrir öðrum samfélagshópi.
Samkvæmt kenningu Bergsons hlæjum við
þess vegna að óförum annarra í því skyni að
refsa þeim og kveða á þann hátt niður það
sem ekki á heima í samfélaginu. Við hlæjum
að óförum annarra vegna þess að ófarirnar
eru merki um ósveigjanleika einstaklingsins.
Unnar Árnason bókmenntafræðingur.
Hversu stór eru stærstu risaeðlusporin
sem hafa fundist?
SVAR: Útlimir risaeðlanna voru mjög fjöl-
breytilegir. Flestar stóru jurtaæturnar not-
uðu alla fjóra útlimina til gangs og voru með
sterka og svera fótleggi og breiðar iljar. Hjá
flestum þeirra voru þó afturlimirnir stærri
en framlimirnir. Flestar ráneðlurnar gengu
hins vegar nær eingöngu á afturlimunum (e.
bipedal), sem voru miklu lengri en framlim-
irnir, en þá notuðu dýrin meira sem griplimi.
Afturlimirnir hjá ráneðlunum minntu mikið
á afturlimi fugla; voru oftast með þrjár tær
með beittum klóm eða hóflaga nöglum.
Fótspor eftir risaeðlur hafa fundist á all-
mörgum stöðum, en ekki er alltaf ljóst hvaða
dýr skildu eftir sig sporin. Í mörgum til-
vikum er þó unnt að rekja ákveðin spor til
ákveðinnar tegundar. Þegar það er ekki
hægt hefur sporunum verið gefin sérstök
nöfn á latínu, án tillits til þess hvaða dýr
skildi þau eftir sig. Í nokkrum tilvikum hef-
ur verið unnt að sjá hvernig risaeðlur ferð-
uðust um og fundist hafa spor sem benda til
þess að sumar jurtaæturnar hafi haft ung-
viðið inni í hring stórra, fullvaxinna dýra. Þá
má stundum ráða af sporunum hversu hratt
dýrið fór og jafnvel fótlengd þess.
Stærstu fótspor eftir risaeðlur, sem unnt
er að rekja með vissu til ákveðinnar teg-
undar, eru líklega fótspor þórseðlu (Apato-
saurus). Farið eftir ilina á afturfæti er 72 cm
langt og 55 cm breitt, en á framfæti 40 cm
langt og 45 cm breitt. Förin eftir afturfæt-
urna eru perulaga og breiðust fremst, en
varla sést móta fyrir tánum þótt dýrin hafi
fyrst og fremst gengið á þeim, enda voru
tærnar á sameiginlegum ilpúða líkt og hjá
fílum í dag.
Hjá ráneðlunum, til dæmis grameðlu (Tyr-
annosaurus), sést vel móta fyrir tánum, en
þær voru þrjár og enduðu allar í beittri kló.
Fótsporið er þess vegna ekki ósvipað og hjá
fuglum sem ekki hafa sundfit. Lengd iljar
um miðtá gat orðið allt að því 64 cm og
breiddin að minnsta kosti 54 cm hjá gra-
meðlu.
Leifur A. Símonarson, prófessor í
steingervingafræði við HÍ.
Á Vísindavefnum má nálgast fleiri svör um
risaeðlur eftir sama höfund svo sem hver
stærsta risaeðlan var, hvernig fyrsta risaeðl-
an varð til, hvað risaeðlutegundirnar voru
margar þegar þær voru uppi og hvort ein-
hverjar núlifandi dýrategundir séu náskyld-
ar þeim?
Að undanförnu hafa birst 20–30 svör á viku á
Vísindavef Háskóla Íslands, að vanda um
margvíslegustu efni. Gestakomur hafa einnig verið mjög margar.
Nýlega hefur til dæmis verið fjallað um sullaveiki, ofurraunveru-
leika, hver Stapadraugurinn sem kenndur er við Vogastapa er,
hvernig menntun heyrnarlausra hefur verið háttað og hvað jónir séu
og hvað þær geri.
VÍSINDI
ÞVÍ HLÆJUM
VIÐ AÐ ÓFÖR-
UM ANNARRA?