Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Page 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002
nefndri Morgunblaðsgrein og fleiri
viðtölum við aðstandendur Listahátíð-
ar, var úrskurður Bugges sá að
Hrafnagaldur væri „tilbúningur frá
17. öld“. Ég vitna orðrétt í ummæli
hans (bls. xlvi-xlvii):
„Dette digt bör for Fremtiden ude-
lukkes fra Samlingen af norröne myt-
hiske og heroiske Kvæder. Det tilhö-
rer utvivlsomt et ganske andet
Standpunkt end alle de forhen om-
talte Digte [þ.e. öll hin Eddukvæðin];
disse ere alle folkelige, alle gjengive
de umiddelbart den Tids Forestillin-
ger og poetiske Opfatning, i hvilken
de ere blevne til, alle har de gaat fra
Mund til Mund længe för de bleve op-
tegnede; Forpjallsljóð derimod er et
lærd Digt, forfattet i senere Tid af en
Mand, som var vel bevandret, ja be-
læst i de gamle Kvæder og som med
Tendents sögte at efterligne en
længst forgangen Tids Digtning; det
blev rimelig fra först af fæstet med
Pen i Bog ... Skjönt det ikke mangler
Tankedybde og skjönne Skildringer,
giver det Indtrykket af en prangende
Udstilling af mythologisk Lærdom ...
Forspjallsljóð er efter dette yngre
end 13de Aarh.; ja ... [det] kan efter
mit Skjön ikke være fra Middelalder-
en overhoved, men maa være fra
nyere Tid. Jeg tror, at det ikke er
ældre end 17de Aarhundred.“ En
Bugge er raunar ekki sjálfum sér
samkvæmur varðandi aldur kvæðis-
ins. Hann segir á öðrum stað (bls. 140
í útg. sinni): „Tillige er det höjst sand-
synligt, at Forspjallsljóð er digtet
sent i Middelalderen som Indledn-
ingsdigt til den ældgamle Vegtams-
kviða.“ (Vegtamskviða er sem fyrr
segir annað nafn á Baldursdraumum.)
Það er að segja, hér gerir Bugge ráð
fyrir að kvæðið sé frá miðöldum, en á
áður tilvitnuðum stað telur hann það
frá 17. öld.
Flestir síðari útgefendur Eddu-
kvæða hafa orðið við fyrirmælum
Bugges og útilokað Hrafnagaldur frá
útgáfum sínum. Þó hefur kvæðið
fengið að fljóta með í ýmsum endur-
prentunum af eldri útgáfum, svo og í
sumum þýðingum á erlend mál. Til að
mynda hefur það verið margprentað í
hinni frægu þýsku Edduþýðingu eftir
Karl Simrock – þeirri sem var ein
meginstoð Wagners þegar hann
samdi Ring des Nibelungen.
Þótt Hrafnagaldur hafi verið að
mestu sniðgenginn í útgáfum Eddu-
kvæða á móðurmáli í meir en heila öld, hafa
ýmsir lesendur og fræðimenn rennt til þess
forvitnum augum. Tónskáldið Hilmar Örn
kveðst lengi hafa hrifist af því, og nú fáum við
senn að njóta ávaxtanna af viðleitni hans.
Metnaðarfyllsta rannsókn frá síðari tímum
er útgáfa með skýringum eftir Eystein Björns-
son og William P. Reaves, sem birst hefur á
lýðnetinu og er þar öllum aðgengileg sem ráða
yfir þeirri nútímatækni sem netið býður, að
fengnu leyfi útgefenda. Þarna er um að ræða
útgáfu kvæðisins með ljósriti eins handrits,
enska þýðingu, skýringar og túlkun kvæðisins.
Þeir félagar byggja rannsóknir sínar fyrst og
fremst á rúmlega aldargömlu verki eftir
sænska fræðimanninn og skáldið Viktor Ryd-
berg (1828–95): Undersökningar i Germanisk
Mythologi I-II, sem út kom í Stokkhólmi 1886–
89. „He is the „only begetter“ of these pages,
our veritable Mímir,“ segja þeir. – Við tilraun
mína til að endursegja efni kvæðisins hér á eft-
ir hef ég að sjálfsögðu litið á túlkun þeirra Ey-
steins og Williams, en treysti mér ekki, að svo
stöddu, til að meta hana í heild sinni.
Hvenær er Hrafnagaldur til orðinn?
Lítum þá nánar á röksemdir Bugges fyrir
ungum aldri kvæðisins. Þær eru vissulega ekki
allar úr lausu lofti gripnar. Kvæðið stingur í
stúf við önnur Eddukvæði. Að mati Bugges
bregður þar fyrir mjög unglegu orðfæri, og
þar má heyra endurhljóm frá kunnum fornum
kvæðum.
En sumt sem Bugge tínir fram til marks um
unglegt málfar („meget sent Sprogstadium“)
er raunar á misskilningi byggt, og annað getur
verið sprottið af því hve kvæðið er hörmulega
afbakað.
Hitt er rétt að í kvæðinu bregður fyrir orða-
lagi sem áreiðanlega er sótt í fornt kvæði, það
er að segja í Völuspá. Meira að segja virðist
mega greina áhrif frá ritvillum sem er að finna
í uppskrift Völuspár í Konungsbók. Dæmi um
eftirhermur eftir Völuspá í Hrafnagaldri:
1. vísa: elur íviðjur. Sbr. níu íviðjur, Vsp. 2.
5. vísa: Vitið enn, eða hvat? Sbr. stefið í Vsp.:
Vituð ér enn, eða hvat?
7. vísa: harðbaðms (eða hárbaðms) undir /
haldin meiði. Sbr. Vsp. 19: Ask veit ek standa, /
heitir Yggdrasill, / hár baðmr, ausinn / hvíta
auri.
12. vísa: Né mun mælti, / né mál knátti. Sbr.
Vsp. 5: Sól þat né vissi ... / stjörnur þat né vissu
... / máni þat né vissi ...
13. vísa: Einn kemur austan. Sbr. Vsp. 50:
Hrymr ekr austan.
13. vísa: mæran of Miðgarð. Sbr. Vsp. 4: þeir
er Miðgarð / mæran skópu.
19. vísa: sjöt Sæhrímni / saddist rakna. Sbr.
Vsp. 41: rýðr ragna sjöt / rauðum dreyra.
23. vísa: gengu frá gildi, / goðin kvöddu. Sbr.
Vsp. 23: Þá gengu regin öll / á rökstóla, ... eða
skyldu goðin öll / gildi eiga.
24. vísa: Jörmungrundar / í jódyr nyrðra.
Sbr. Vsp. 5: Sól varp sunnan, / sinni mána, /
hendi inni hægri / of himin jódyr (skr. iodyr í
Konungsbók, talið af flestum villa f. jöður, og
svo stendur í Hauksbók, ioður).
Nú skal telja nokkrar röksemdir fyrir því að
Hrafnagaldur sé eldri en frá 17. öld:
1. Kvæðið er ákaflega torskilið eins og oft
hefur komið fram. Má vera að ástæðan sé að
einhverju leyti sú að skáldið hafi líkt eftir orða-
lagi fornra kvæða, svo sem Völuspár, sem hann
hefur þó aðeins getað skilið að takmörkuðu
leyti; þannig hafi hann vísvitandi hrönglað
saman torráðnum orðum og setningum. En
slíkt væri raunar eins dæmi um íslenskt skáld
(fyrr en þá á allra síðustu tímum), og er hitt
miklu sennilegra að kvæðið sé svo torskilið
vegna þess að það hafi afbakast á vegferð
sinni, fyrst líklega í munnmælum og síðan í
uppskriftum. Þá hlýtur það að eiga nokkuð
langa leið að baki og getur ekki verið „fæstet
med Pen i Bog“ á 17. öld.
2. Það er samdóma álit flestra þeirra sem
um kvæðið hafa fjallað að það muni vera óheilt.
Fyrsti útgefandinn, Guðmundur Magnússon,
telur að á það muni vanta bæði upphaf og endi.
Finnur Magnússon gerir ráð fyrir því í Eddu-
þýðingu sinni (1822, II, bls. 209, 213) að eitt-
hvað hafi glatast innan úr kvæðinu. En ef
kvæðið er óheilt mælir það auðvitað gegn því
að það geti verið ort á bók á 17. öld. Allar elstu
uppskriftirnar eru mjög svo samhljóða.
3. Í bréfi sem Árni Magnússon skrifaði vini
sínum, séra Jóni Halldórssyni í Hítardal, 18.
júní 1729 varðandi handritabrunann í Kaup-
mannahöfn 1728 er klausa um Hrafnagaldur
Óðins. Bréf þetta var lengi aðeins kunnugt í
danskri þýðingu eftir Skúla Thorlacius rektor,
og í þá þýðingu vitnar Bugge í formála sínum,
bls. xlviii. En nýlega fannst íslenska frumritið
ásamt fleiri skjölum Árna, og hefur Jón Mar-
geirsson birt þau í 5. bindi af Opuscula Arna-
magnæana. Klausan um Hrafnagaldur er á
þessa leið:
„Eg hafði (sem brann) bréf sal. síra Ólafs,
skólameistara okkar [þ.e. Ólafs Jónssonar
Skálholtsrektors, d. 1688], áhrærandi eina af
þessum odis [þ.e. Eddukvæðum], mig minnir
Hrafnag. Óðins, að mag. Brynjólfur hafi þá
kviðu uppskrifa látið eftir gömlu saurugu ein-
staka blaði, og minnir mig þar stæði að þar aft-
an við hefði vantað, og eins kynni um fleira
gengið vera. Þetta verður so sem allt í þoku,
því documentin eru burtu.“ Bugge telur að á
þessu sé „lidet at bygge“. En það er öðru nær.
Árni Magnússon var sem kunnugt er ákaf-
lega fróður og skýr í öllu sem hann lét frá sér
fara, og þótt hann tali með varúð er einboðið,
uns annað sannast, að trúa því að hér sé rétt
frá sagt. Ástand Hrafnagaldurs fellur einmitt
mjög vel að því að Brynjólfur biskup hafi látið
skrifa hann eftir „gömlu saurugu einstaka
blaði“ og hafi niðurlag kvæðisins vantað.
En þótt líkur séu til að Hrafnagaldur sé eldri
en frá 17. öld, þá er hann ekki eldri en allt sem
gamalt er:
Hann er yngri en Völuspá sem flestir telja
orta á mörkum heiðni og kristni, sem sé kring-
um 1000.
Hann er að líkindum yngri en Konungsbók
Eddukvæða sem talin er rituð um 1270.
En gleggsta merki um fremur ungan aldur
kvæðisins er að kveðandi heimtar að sett sé inn
sníkjuhljóðið u á undan r-i (maðr verður maður
o.s.frv.). Sníkjuhljóð þetta kemur inn í kveð-
skap á 14. öld. Það er t.d. ómissandi í sumum
vísum sem ortar eru inn í Íslendingasögur á
fyrra hluta þeirrar aldar, svo sem Grettissögu
og Harðasögu. Dæmi til sönnunar, úr Grett-
issögu: afl fangvinur Hafla (38.v.); þarfur Vé-
brands arfi (67. v). Úr Harðarsögu: silfurkers
Gná þessa (4. v.); minn varð mágur, hranna (13.
v.).
Sníkjuhljóðið er ómissandi í Hrafnagaldri.
Ef því er sleppt, eins og stundum er gert í út-
gáfum, verður allt of mikið af þríkvæðum vísu-
orðum sem ella eru mjög fágæt í kvæðinu.
Dæmi til skýringar (sníkjuhljóðinu sleppt):
hverfr því hugr, grand ef dvelr, þunga draumr
þótti, opt Alsviðr, aptr safnar, o.s.frv. - Þetta
stenst ekki af bragfræðilegum ástæð-
um, og sýnir það að Hrafnagaldur get-
ur ekki verið eldri en frá 14. öld.
Tvö heiti kvæðisins.
Í öllum handritum hefur kvæði
þetta tvær fyrirsagnir: Hrafnagaldur
Óðins Forspjalls ljóð. Venjulega er
síðara heitið ritað sem „undirfyrir-
sögn“ með smærra letri. Að sjálfsögðu
hafa menn velt fyrir sér merkingu eða
tilefni þessara heita og reynt að skýra
þau.
Lítum fyrst á síðara heitið. For-
spjallsljóð hlýtur að merkja sama sem
„formáli í ljóðum“. En fyrir hverju er
þá þessi formáli? Sú skoðun kemur
þegar fram hjá séra Gunnari Pálssyni
að kvæðið sé gert sem inngangur að
Baldursdraumum eða Vegtamskviðu
sem varðveitt er í systurhandriti Kon-
ungsbókar, fornu og óheilu (AM 748
4to).
Í Vegtamskviðu segir frá því að
Baldur dreymir þunga drauma og
ískyggilega. Óðinn fer til heljar að
leiði „vitugrar“ völu að leita vitneskju,
og segir hún honum fyrir um dauða
Baldurs. Gunnar Pálsson og mjög
margir fræðimenn á eftir honum,
meðal annarra Sophus Buge, telja að
Vegtamskviða taki til þar sem For-
spjallsljóðum lýkur, og myndi kvæðin
í raun eina heild. Meður því að hrafnar
koma ekki fyrir í kvæðum þessum
setti séra Gunnar fram þá kenningu
að heildarheiti hins samskeytta kvæð-
is ætti að vera Hræfagaldur Óðins;
nafnið hefði verið ritað Hræfvagaldr,
og v mislesið sem n. Þetta á að vera
sama sem valgaldr, en það orð kemur
fyrir í Vegtamskviðu (4. v.). Bugge og
fleiri hafa mælt með þessari nafn-
breytingu.
En hún er ærið langsótt og byggist
á því að Hrafnagaldur og Vegtams-
kviða séu eitt kvæði sem er mjög ólík-
legt. Samkvæmt hinum varðveitta
texta Hrafnagaldurs er engu nær að
kenna kvæðið við hræ heldur en
hrafna.
Vegtamskviða er sem fyrr segir
varðveitt í fornu handriti, en í
sautjándu aldar uppskriftunum eru
innskot í kvæðið af óvissum aldri og
uppruna, prentuð hjá Bugge, bls. 138–
39. Bugge hyggur að sama skáld hafi
ort hvort tveggja, Hrafnagaldur og
innskotsvísurnar í Vegtamskviðu. En
þær vísur eru einfaldar og auðskildar
og líkjast ekki Hrafnagaldri minnstu
vitund. (Eitt orð sem á að vera sameiginlegt,
jólnar, er aðeins misritun fyrir jötnar í einu
ungu handriti Vegtamskviðu.)
Danski fræðimaðurinn Martin Hammerich
setti hinsvegar fram þá tilgátu að Hrafnagald-
ur kallist Forspjallsljóð af því að kvæðið sé
einskonar inngangur að Völuspá (sem raunar
sé eldra kvæði), sjá ritling hans Ragnarok-
smythen (1836). Þessi kenning virðist vera
miklu nær sanni en hin síðast nefnda um Veg-
tamskviðu: (1) Við höfum séð að höfundur
Hrafnagaldurs hefur vissulega þekkt Völuspá,
en vitum í raun og veru ekkert um kynni hans
af Vegtamskviðu. (2) Í Hrafnagaldri er ekki
verið að leita spáfrétta um dauða Baldurs eins
og í Vegtamskviðu, heldur um framtíð heims-
ins almennt eins og í Völuspá. Því til sönnunar
má benda á 11. vísu, sem virðist að miklu leyti
skiljanleg – að vísu með einni smá-lagfæringu:
„Frá hinn vitri / veiga selju (konuna) / banda
vörður (vörður goðanna, Heimdallur) / ...
heims ef vissi / ártíð, ævi, / aldurtila.“ Það er að
segja, Heimdallur spyr hina vísu gyðju Iðuni
um uppruna, feril og endalok heimsins – eins
og Óðinn spyr völuna í Völuspá.
Víkjum þá að hinu heitinu, Hrafnagaldur
Óðins. Það er enn torskýrðara vegna þess að í
kvæðinu virðist alls ekki minnst á hrafna
þessa. Raunar kemur í 2. vísu fyrir orðið hugur
(„hverfur því hugur“), og hafa margir skýr-
endur talið að þar sé skáldið að tala um Hugin,
annan hrafna Óðins. Hafa sumir jafnvel breytt
orðinu í þá veru. – En ég tel fjarstæðu að hug-
ur geti verið sama sem Huginn. Og jafnvel þótt
orðinu sé breytt í Huginn, þá nægir það ekki
eitt sér til þess að gefa kvæðinu heitið Hrafna-
galdur Óðins.
Árni Magnússon segir (að vísu með varúð
eins og fyrr getur) að niðurlag kvæðisins vanti.
Ef það er rétt hefur það getað verið mun
lengra en nú er. Líklegast verður að telja, eins
og Finnur Magnússon giskar á í Edduþýðingu
sinni, að skýringin á nafninu Hrafnagaldur Óð-
ins hafi komið fram í þeim hluta kvæðisins sem
nú sé glataður. Og sama máli getur auðvitað
gegnt um hitt heiti kvæðisins, Forspjallsljóð;
skýringin á því kann einnig að hafa farið for-
görðum ásamt síðara hluta Hrafnagaldurs.
Höfundur er fyrrverandi forstöðumaður
Stofnunar Árna Magnússonar.
„Hornþytvaldur Himinbjarga“. Heimdallur blæs í Gjallarhorn. Mynd úr handriti Snorra-Eddu, gerð á seinna hluta 18.
aldar af Jakobi Sigurðssyni á Skálanesi í Vopnafirði. Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi, SÁM 66.