Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.2002, Page 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. APRÍL 2002
B
ERNADINE Evaristo er ekki
þekktur höfundur hér á landi, en
hún er þó ein þeirra ungu kvenna
sem hvað mesta athygli hafa
vakið í Bretlandi á undanförnum
misserum fyrir óvenjulegar
skáldsögur í bundnu máli.
Fyrsta bók hennar Lara (1997)
fékk fádæma góðar viðtökur og vann til marg-
víslegra verðlauna sem besta fyrsta bók höfund-
ar í Bretlandi það árið. Mörgum fannst eins og
henni hefði þar tekist að lýsa hinu „nýja“ Bret-
landi og þeim rótum sem það sprettur upp af, en
verkið segir sögu stúlkunnar Löru sem er af
blönduðum uppruna en elst upp í hvítu hverfi í
Lundúnum á sjöunda og áttunda áratugnum.
Auk þess rekur sagan litríkan bakgrunn beggja
foreldra hennar, breskrar móður og nígerísks
föður, aftur í aldir. Foreldrar Löru berjast við
umhverfi sitt sem var óvinveitt blönduðum
hjónaböndum og sagan fjallar ekki hvað síst um
hvernig Lara sættir ólíka þætti uppruna síns og
fjölmenningarlegra róta til þess að geta tekist á
við sitt eigið líf.
Í seinni bók sinni The Emperor’s Babe (Kær-
asta keisarans, 2001) tekst Bernadine á við
sögulega fortíð blökkumanna í Bretlandi á tím-
um Rómaveldis. Þar tekst henni með eindæm-
um vel að tvinna saman tíðaranda ólíka tíma á
strætum borgarinnar „Londonium“, á latínu-
skotnu tungumáli sem einnig hefur sterka vísun
í samtímaslangur er allir þekkja.
Blaðamaður barði að dyrum hjá Bernadine í
látlausu fjölbýlishúsi, í þeim fræga hluta Lund-
únaborgar, Notting Hill. Að hurðarbaki heyrðist
ríslað við ótal lása áður en andlit hennar birtist
brosandi í gættinni. Við tylltum okkur í stofunni
hjá henni, innan um bækur sem lágu þar eins og
hráviði, fullar af litlum gulum minnismiðum.
„Heimildarleit fyrir nýtt verk í smíðum,“ út-
skýrði Bernadine og færði til bókastafla í sóf-
anum.
„Ég hafði alltaf óskaplega mikinn áhuga á
leikhúsi,“ svarar hún, þegar hún er spurð um að-
draganda ritferils síns. „Og það var í gegnum
leikhúsið sem ég fór að skrifa. Allt frá tólf ára
aldri tók ég þátt í leiklistarstarfi ungmenna í
hverfinu mínu, enda var það eini staðurinn sem
pabbi leyfði mér að sækja á þeim forsendum að
þangað færu „góðir krakkar“,“ útskýrir hún
hlæjandi. „Leikhúsið var öruggur staður og
þangað fór ég á hverjum föstudegi af því mér
var bannað að fara á diskótek. Mér fannst þetta
líka mjög skemmtilegt og öll táningsárin hugs-
aði ég ekki um annað en leiklist. Það lá því beint
við að verða leikkona og eftir að hafa lokið hefð-
bundinni skólagöngu fór ég beint í leiklistar-
skóla í Kent. Hann var mjög óvenjulegur að því
leyti að námið þar miðaðist ekki einungist að því
að þjálfa mann sem leikara, heldur einnig að því
að kenna manni að reka eigið leikhús. Námið
hafði ákveðið pólitískt vægi þar sem fólk var
hvatt til að skapa lifandi leikhús í kringum
ákveðin málefni og/eða ákveðna þjóðfélagshópa.
Á mínu ári í þessum skóla voru fimm svartar
konur að sjálfri mér meðtaldri, sem var sérlega
athyglisvert og um leið mjög óvenjulegt á þess-
um árum [frá 1979–82]. Leiklistarskólar á þess-
um árum tóku yfirleitt ekki við svörtu fólki í
nám, af því þeim virtist sem það ætti enga at-
vinnumöguleika, hvorki í kvikmyndum, sjón-
varpi eða leikhúsum. Og það má til sanns vegar
færa að það var lítið um vinnu, en samt voru auð-
vitað einhver tækifæri. Það kom því eiginlega af
sjálfu sér að við fimm mynduðum leikhóp á með-
an á náminu stóð þar sem við unnum með sígilda
texta ásamt því að skapa okkar eigin leikhús-
heim þar sem við tókumst á við málefni er
tengdust reynsluheimi okkar sem svartar kon-
ur.“
Þörf á verkum sem
endurspegla líf svartra
Bernadine segir að þegar hún fór fyrst á
bókasafn skólans hafi hún leitað að leikverki um
eða eftir svart fólk, en án árangurs. „Það var því
augljóslega þörf á verkum sem endurspegluðu
líf okkar. Á þessu þriggja ára tímabili skrifaði ég
leikverk fyrir eina leikkonu og það var líklega
fyrsta ritsmíð mín frá því ég var unglingur. Og
einhverra hluta vegna var sá leikhústexti sem ég
skrifaði einfaldlega í ljóðformi, mér virtist veit-
ast það léttast.
Þegar við útskrifuðumst úr leiklistarskólan-
um, héldu þrjár okkar áfram að vinna saman í
leikhópi sem var kallaður Theater of Black Wo-
men (Leikhús svartra kvenna) og við kenndum
leiklist í u.þ.b. 6 ár. Að auki skrifaði ég textana
höfundar beita oft þessu stílbragði og ég hef
sömuleiðis séð líkar aðferðir hjá svörtum rithöf-
undum hér sem nota „patois“ og bandaríska
ensku í samtölum, þó svona stílbrigði sé að vísu
enn frekar nýstárlegt í bókmenntum hér. Það er
þó frábært að geta skotið nýjum málsniðum inn í
tungumálið og einn mikilvægasti kostur enskrar
tungu er – að mínu mati – hversu opin hún er og
hversu hratt hún þróast og breytist. Mér fannst
t.d. mjög athyglisvert að uppgötva að enska
byggi yfir u.þ.b. fimm sinnum fleiri tökuorðum
en þýska og hugsaði með mér að það væri frá-
bært að eiga aðgang að slíkum auðæfum til tján-
ingar. Tungumáli er einungis hægt að halda
„ómenguðu“ upp að vissu marki, fólk lætur ekki
segja sér hvernig það á að tjá sig til lengdar.“
Fjölmenningarlegt samfélag
í fyrndinni
Það vekur athygli manns við lestur The
Emperor’s Babe, hversu fjölmenningarlegu um-
hverfi þú lýsir á þessu tímaskeiði sögunnar.
Maður hefur tilhneigingu til að álykta að hin
fjölmenningarlega hlið bresks þjóðlífs sé tiltölu-
lega nýtilkomin – eitthvað sem spratt upp úr ný-
lendutímanum og endalokum þess. En þú af-
hjúpar í raun mjög áþekka samfélagsmynd frá
því fyrir átján hundruð árum?
„Já, staðreyndin er reyndan sú að fyrir átján
hundruð árum var márísk herdeild, frá Norður-
Afríku, staðsett á Hadrian-virkisveggnum er
varði landsvæði Rómverja fyrir innrásum „villi-
manna“ Bretlandseyja. Fundist hafa fornleifar
sem staðfesta tilvist þeirra, svo hver veit hversu
margir aðrir Afríkubúar kunna að hafa ratað til
Englands á þessum tíma,“ svarar Bernadine.
„Það var út frá þessu sjónarhorni sem ég fór að
skrifa verkið, mér fannst svo áhugavert að til
væru sögulegar heimildir um svart fólk hér fyrir
átján hundruð árum. En við megum ekki gleyma
því að Róm var til forna ákaflega fjölmenning-
arleg borg, þar var fólk alls staðar að, úr öllum
hornum heimsveldisins. Rómaveldi teygði sig
yfir níu þúsund mílur í Norður-Afríku og inn í
Mið-Austurlönd og þeir voru alltaf á fleygiferð
eftir sínu frábæra vegakerfi. Það er því í raun-
inni ekkert því til fyrirstöðu að fólk frá þessum
landsvæðum hafi ferðast norður á bóginn. Mig
grunar reyndar að stór hluti breskrar sögu hafi
aldrei verið sagður. Og til vitnis um það má
nefna að frá fimmtándu öld og fram á þá
sautjándu voru stórir hópar svarts fólks búsettir
í London. Um þann tíma hefur töluvert verið
skrifað þótt flestum sé líklega enn ókunnugt um
tilvist þessa fólks. Á átjándu og nítjándu öld fara
svartir að láta í sér heyra í bókmenntum hér,
það hefur bara aldrei verið gert neitt úr því.
Fæstir Bretar þekkja þennan kafla sögu okkar,
hvað þá að umheimurinn þekki hana,“ segir
Bernadine, og leggur áherslu á orð sín.
„Fólk lítur til okkar hér í London og sér fyrir
sér fjölmenningarlega borg sem það ímyndar
sér að hafi myndast á fimmtíu árum. Sannleik-
urinn er hins vegar sá að þessi saga er miklu,
miklu lengri. Það eru ástæður fyrir því að þessi
saga hefur ekki verið sögð fyrr, en fyrir mig sem
rithöfund er þetta frábær efniviður til að vinna
úr.“
Hvaða ástæður telur þú liggja að baki því að
þessi saga hefur ekki komist upp á yfirborðið?
„Meginástæðan tengist að sjálfsögðu valdi og
hverjir það eru sem hafa vald til að skrá söguna
hverju sinni. Það eru að sjálfsögðu þeir sem hafa
valdið í sínum höndum sem skrá söguna og sag-
an er því að sjálfsögðu alltaf sögð frá sjónar-
horni þeirra sjónarhorni en ekki hinna. Ef til vill
hafa ekki nægilega margir sagnfræðingar sér-
hæft sig í þessu tímabili, en mig grunar samt að
ástæðan liggi fremur í því hvernig samfélag
Bretland er. Bretar hafa alltaf haft ákaflega
rómantíska og goðsagnakennda skoðun á sjálf-
um sér sem einsleitu samfélagi, þrátt fyrir að
Bretland hafi aldrei verið mjög einsleitt. Það er
ekki einungis svart fólk, Indverjar og Kínverjar
sem hafa sótt hingað í gegnum tíðina, þessi til-
hneiging hefur alltaf verið til staðar og nægir að
nefna víkinga og Saxana sem dæmi. Bretland
hefur alltaf verið blandað þjóðfélag við höfum
bara kosið að líta framhjá þeirri staðreynd.
Jafnvel í dag eru stjórnmálmenn staðnir að því
að segja að Bretar séu orðnir þjóð „kynblend-
inga“ í niðrandi merkingu, en sannleikurinn er
sá að við höfum alltaf verið kynblendingar – í
það minnsta í menningarlegum skilningi.“
Formið hálfgerður
„kynblendingur“
Nú vekur það form sem þú hefur valið skáld-
slangri og Cockney-rími, dálitlu karabísku
„patois“ [forn-franska sem skotin er ensku,
þýsku og málsniði svartra] og skosku. Þetta
gerðist þó eiginlega allt af sjálfu sér og ég verð
að viðurkenna að ég hef aldrei notað tungumálið
með þessum hætti áður. Þessi leið hæfði einfald-
lega efniviðnum. Tungumálið sem bókin er
skrifuð á er því mjög óvenjulegt og tilheyrir í
rauninni aðeins þessu eina verki.“
Ljóst er að Bernadine gengur þvert á öll mæri
í sögunni um kærustu keisarans, sérstaklega
þau er tilheyra tíma, rúmi og tungumáli, og ljóst
að hún gengur mun lengra í því að fara skapandi
höndum um það tól sem tungan er heldur en við
hér á Íslandi treystum okkur til á okkar einsleita
málsvæði. Það er athyglisvert að heyra hvernig
Bernadine talar um enska tungu sem efnivið
sem óhætt sé að fara mjög frjálslega með, ekki
síst með tilliti til þess hve fólk hér á landi hefur
sterka tilhneigingu til að aðhyllast hreintungu-
stefnu.
Hún segir ensku mjög meðfærileg að þessu
leyti, „sem tungumál er hún í raun hálfgerður
bastarður, því allt frá tímum Rómverja hafa
áhrifin komið víða að. Rómverjarnir innleiddu
latínu þann tíma sem þeir voru hér, eða í fjögur
hundruð ár og eftir þann tíma komu hingað hóp-
ar fólks víða að úr Evrópu, hver með sitt tungu-
mál. Í The Emperor’s Babe er ég því í raun ein-
ungis að taka tungumálið einu skrefi lengra og
prjóna aðeins við það sem fyrir var. Skoskir rit-
okkar ásamt öðrum höfundi, svo leikhúsið var
mín leið inn í ritstörfin. Það verður þó að segjast
að þau leikrit sem við settum á svið voru ekki
hefðbundið leikhúsdrama, í þeim fólst töluverð
tilraunastarfsemi – við byggðum verkin upp í
kringum mikla hreyfingu og texta í bundnu
máli.“
Bernadine ákvað þó að lokum að einbeita sér
einungis að ritstörfum og sagði því skilið við
leikhúsið. Þá var hún búin að skapa sér þann stíl
sem nú er svo einkennandi fyrir hana – ákaflega
myndrænan og litríkan texta þar sem ekkert
mannlegt virðist óviðkomandi. „Það tilrauna-
kennda leikhús sem ég vann í á auðvitað rætur
sínar að rekja til sjöunda áratugarins, því allir
þessir fjölmörgu jaðarleikhópar sem við þekkj-
um í Evrópu og Bandaríkjunum spruttu upp úr
pólitískum hreyfingum þess tíma. Markmið
þeirra var að ögra stöðnun af öllu tagi og ljá
þeim þjóðfélagshópum rödd sem ekki áttu sér
neina málsvara í hefðbundnu leikhúsi,“ útskýrir
hún. „En í The Emperor’s Babe gekk ég þó mun
lengra en áður í því að skapa sérstaka rödd.
Ástæðan var sú að verkið gerist á tímum Róm-
verja í London og því datt mér í hug að skjóta
inn latínu hér og þar – eiginlega fyrir hendingu.
En um leið og ég varð mér meðvitandi um þessa
tilhneigingu fór ég að beita henni markvisst sem
vísun í þennan tíma fyrir átján hundruð árum.
Mig langaði þó líka til að textinn hefði kraft-
mikla vísun í samtímann, svo ég fór að skjóta inn
FYRNDIN OG FJ
Bernadine Evaristo hefur slegið í gegn í Bretlandi með
tveimur skáldsögum í ljóðformi. Báðar lýsa á litríkan
hátt fjölmenningarlegu sögusviði, önnur í samtímanum
en hin í fyrndinni, þótt sú fyrnd eigi vissulega óþægi-
lega margt sameiginlegt með samtímanum. FRÍÐA
BJÖRK INGVARSDÓTTIR hitti Bernadine í London og
komst að því að verk hennar ganga þvert á öll mæri,
ekki síst þau er tilheyra tíma, rúmi og tungumáli.
Bernadine Evaristo er einn áhugaverðasti rithöfundur þeirrar kynslóðar barna innflytjenda, sem
fædd er í Bretlandi og horfa á breskt samfélag innan frá.