Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.2002, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 2002
É
G hef mælt það, þeir stóðust ekki
á. Þetta sagði Eiður Guðmunds-
son (1888–1984) bóndi á Þúfna-
völlum í Hörgárdal. Hann sagð-
ist hafa sett lóðréttan tein á
láréttan flöt og athugað skugg-
ana af honum í sólskininu klukk-
an sex að kvöldi og sex að
morgni. Skuggarnir mynduðu sem sagt ekki
beina línu eins og menn kynnu að halda.
Ég átti að vita þetta úr menntaskóla. Samt
þurfti ég að hugsa mig um áður en ég sá hvern-
ig í þessu lá. Flöturinn hefði þurft að hallast svo
að teinninn stefndi á pólstjörnuna til þess að
skuggarnir stæðust á, af því að sólin gengur
eftir hallandi braut. En þessi uppgötvun hefði
komið fleirum á óvart. Arngrímur lærði hefði
látið sér fátt um finnast, líka Jón Árnason bisk-
up sem samdi Fingra-Rím, ennfremur Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson höfundar Ferða-
bókarinnar. En höfundar Kristniréttar í Grá-
gás hinni fornu, biskuparnir Þorlákur og Ketill,
vissu betur. Á öllum öldum eru til glöggir menn
sem sjá það sem aðrir sjá ekki. Gömul eykta-
mörk sem líklega hafa haldist lítt breytt í marg-
ar aldir, sólskífa og ritaðar heimildir eru til
vitnis um staðgóða þekkingu miðaldamanna á
sérkennum sólargangsins.
Rannsókn Eggerts og Bjarna
Áður en stundaklukkur komu til sögunnar og
reyndar lengur miðaði alþýða manna á Íslandi
tíma dagsins við það hvenær sólin var yfir til-
teknum hæðum, skörðum, vörðum og öðrum
kennileitum. Þessi kennileiti voru kölluð eykta-
mörk eða dagsmörk. Á ferðum Eggerts Ólafs-
sonar og Bjarna Pálssonar eftir miðja átjándu
öld rannsökuðu þeir hvernig eyktamörkum var
háttað um allt Ísland. Sá var skilningur þeirra
að rétt sólarklukka fyrir hádegi væri 3, 6, 9 eða
12 þegar sól væri í norðaustri, austri, suðaustri
eða suðri, og tilsvarandi eftir hádegi. Eftir
þessu munu þeir hafa farið þegar þeir tiltóku
hvað klukkan hefði verið þegar sól var yfir
eyktamörkum.
Þessar ályktanir þeirra voru ekki fjærri lagi
en samt ekki réttar. Þó að sólin gangi með svo
að segja jöfnum hraða eftir hallandi braut sinni
verður ganghraði hennar miðað við láréttan
sjóndeildarhring breytilegur, mestur um há-
degi, en minni á öðrum tímum dags. Þetta þarf
að hafa í huga þegar túlkaðar eru tímasetn-
ingar Eggerts og Bjarna á því hvað klukkan
hafi verið á eyktamörkum. Þegar þeir segja að
klukkan sé 3 eftir hádegi, hefur sólin einfald-
lega verið í suðvestri, en í hávestri ef þeir segja
klukkuna vera 6, því að þeir meta tímann senni-
lega eftir áttinni. Áttin er hér talin í gráðum,
neikvæð austur um frá suðri, en jákvæð vestur
um. Að vísu væri hugsanlegt að Eggert og
Bjarni hefðu notað úr sín til að finna tímann
þegar sól var yfir eyktamörkum. Það hefði hins
vegar verið tímafrekt á hverjum stað, og ekki
hægt nema í björtu veðri frá morgni til kvölds,
enda ástæðulaus fyrirhöfn ef þeir voru vissir
um það samhengi milli tímans og sólaráttar
sem þeir héldu fram. Úrin þeirra voru hins veg-
ar nothæfar áttaskífur til að finna á stundinni
stefnuna til allra eyktamarka ef hásuður var
þekkt á staðnum.
Eyktamörk Tímaáætlun Sennileg
Eggerts og Bjarna sólarátt
Miður morgunn 41/2 - 5 fh -109
Dagmál 71/2 fh -68
Hádegi 101/2 -11 fh -19
Nón 3 eh 45
Miðaftann 6 eh 90
Náttmál 8 eh 120
Rannsókn Þorkels Þorkelssonar
Aðra og nákvæmari rannsókn á stefnunni til
þekktra eyktamarka gerði Þorkell Þorkelsson
veðurstofustjóri og birti í greinasafni Vísinda-
félagsins árið 1937. Hann mældi stefnu til
eyktamarka sem hann fann á landabréfum og
tilgreindi einnig meðalskekkju eða breytileika
mælinganna, í gráðum til eða frá. Hér eru birt-
ar tölur hans um samsvarandi eyktamörk og
Eggert og Bjarni athuguðu.
Eyktamörk Fjöldi Sólarátt Meðal-
eyktamarka Þorkels skekkja
Miður morgunn 4 -111 10
Dagmál 10 -62 6
Hádegi 21 -14 9
Nón 45 44 11
Miðaftann 6 78 4
Náttmál 10 111 7
Ef litið er til þess breytileika í stefnunni til
eyktamarka sem Þorkell fann er gott samræmi
milli rannsóknar hans og Eggerts og Bjarna.
Þetta styður þá skoðun sem Þorkell hélt fram
að eyktamörk hafi lítið breyst í aldanna rás.
Rannsókn Rolfs Müller
Sömu ályktun má draga af þriðju rannsókn-
inni sem Þjóðverji nokkur, Rolf Müller, gerði
sumarið 1939. Hann ferðaðist vítt um landið og
mældi stefnu til eyktamarka, en ekki er rann-
sókn hans eins ýtarleg og Þorkels. Fyrir þau
eyktamörk sem Eggert og Bjarni tilgreindu
fékk Müller þessar sólaráttir, í gráðum:
Eyktamark Fjöldi Meðalstefna
Miður morgunn 3 -105,7
Dagmál 8 -68,3
Hádegi 9 -23,6
Nón 10 46,7
Miðaftann 5 83,2
Náttmál 1 100,3
Samantekt þriggja rannsókna
Ef tekin eru meðaltöl af þessum þremur
rannsóknum á hverju eyktamarki, verður út-
koman eins og í töflunni hér á eftir, en á teikn-
ingunni sem fylgir með eru þessi sex eykta-
mörk sýnd eins og sólroðnir tindar á
sjóndeildarhring:
Eyktamark E og B Þorkell Müller Meðaltal
Miður morgunn -109 -111 -116 -112
Dagmál -68 -62 -68 -66
Hádegi -19 -14 -24 -19
Nón 45 44 47 45
Miðaftann 90 78 83 84
Náttmál 120 111 100 110
Sólskífan frá Stóruborg
En nú er komið að enn einni heimild um
þekkingu miðaldamanna á sólargangi. Það er
sólskífa úr eir sem Þórður Tómasson í Skógum
fann í kirkjugarðinum á Stóruborg og telur
vera frá þrettándu öld.
Skífan er með gati í miðju þar sem líklega
hefur verið festur lóðréttur stíll eða vísir á lá-
rétta skífuna. Á röndinni er 21 skora og mótar
fyrir þremur í viðbót, alls 24 eins og stundir sól-
arhringins. Skífan hefur vafalaust verið smíðuð
að sumarlagi þegar sólargangur var tiltölulega
langur. Sé gert ráð fyrir að það hafi verið svo
sem mánuð frá sólstöðum er hægt að reikna ná-
kvæmlega sólaráttina á hverri klukkustund um
miðbik landsins, og hún er sýnd með geislalín-
unum á myndinni. Þá reynist sólin til dæmis
vera um 54,5 gráðum fyrir vestan hásuður
klukkan 3 eftir hádegi.
Það kemur nú í ljós að skorurnar á sólskíf-
unni falla vel að reiknuðu línunum á svo að
segja hverri klukkustund. Bilið milli línanna er
mest 20 gráður um hádegið en minnst 13 gráð-
ur kvölds og morgna. Til þess að merkja við á
skífunni á hverri klukkustund hefur þurft tíma-
mælingu. Ekki er hægt að fjalla nánar um hana
hér, en til greina kemur að sérfræðingur hafi til
þess haft hallandi sólskífu, vökulampa eða
vatnsklukku. En þetta góða samræmi getur
varla verið tilviljun, og þarna blasir við að
skuggarnir klukkan 6 að morgni og 6 að kvöldi
standast alls ekki á, eins og Eiður á Þúfnavöll-
um komst að raun um með mælingum.
Afstaða eyktamarka
Nú er að skoða afstöðu eyktamarkanna til
stundanna á sólskífunni. Þrátt fyrir nokkra
ónákvæmni um dagmál og nón má heita að þau
samsvari klukkunni 5, 8 og 11 fh og 2 og 5 eh.
En sjötta eyktamarkið fellur reyndar á kl. 7 eh
en ekki 8.
Í suðlægum löndum er birtan ekki miklu
Eyktamörk á Íslandi vitna um mikla þekkingu á gangi sólar. Sólskífa frá Stóruborg á þrettándu öld sýnir að menn gerðu sér þá grein fyrir því að sólin
gengur hraðast um miðjan dag miðað við sjóndeildarhringinn, en hægar kvölds og morgna. Geislalínurnar sýna útreiknaða sólarátt á klukkustund-
ar fresti um miðbik landsins um það bil mánuð frá sumarsólstöðum og falla vel að sólskífunni. Sýnd eru nöfn eyktamarka eins og þau væru á þriggja
klukkustunda fresti eftir sóltíma klukkan 3, 6, 9 og 12 fyrir og eftir hádegi. Örvarnar benda hins vegar á eyktamörk landsmanna eins og þau koma
fram að meðaltali í rannsóknum Þorkels Þorkelssonar veðurstofustjóra, Rolfs Müllers og ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar. Teikn-
ingin bendir til að tími landsmanna hafi kerfisbundið verið um klukkutíma á undan sóltíma, að minnsta kosti að sumrinu, líkt og sumartími í mörg-
um löndum nú á dögum. Þar sem fyrsta eyktamark dagsins tengdist fótaferð, rismál á miðjum morgni, hefur mönnum tekist með þessu að nýta
betur morgunbirtuna en ella. Sérstöðu höfðu náttmál í lok vinnudags sem hefur verið flýtt meira en ella til þess að sól yrði þá ekki öllu lægri en um
fótaferð. Eyktarstaður sem lýst er í Grágás, 52,5 gráður fyrir vestan hásuður, er í samræmi við sólarátt klukkan 3 að jafnaði yfir sumarmisserið.
„Á öllum öldum eru til
glöggir menn sem sjá
það sem aðrir sjá ekki.
Gömul eyktamörk sem
líklega hafa haldist lítt
breytt í margar aldir,
sólskífa og ritaðar heim-
ildir eru til vitnis um
staðgóða þekkingu
miðaldamanna á sér-
kennum sólargangsins.“
E F T I R PÁ L B E R G Þ Ó R S S O N
EYKTAMÖRK Á ÍSLANDI