Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. ÁGÚST 2002
A
RKHAM-hælið fyrir geð-
sjúka er engin venjuleg
stofnun. Innviðir hússins
eru orðnir sýktir af þeirri
yfirþyrmandi geðveiki
sem sjúklingarnir eru
haldnir, en í Arkham eru
bara geymdir albrjáluð-
ustu morðingjarnir. Sjálft húsið virðist hafa
verið sjúkt frá upphafi, og smitar eiganda sinn
Amadeus Arkham, löngu áður en hann fyllir
það geðsjúkum. Og nú hafa þeir tekið hælið yf-
ir, og starfsfólkið – sem er sosum ekkert sér-
lega sterkt á taugum heldur – er í haldi. Allir
verða limlestir nema Batman fórni sjálfum
sér, komi einn inn í hælið – þar sem hann á
heima eins og Jókerinn segir. Eftir að hafa
villst um myrka ganga hælisins um stund og
tapað sér í geðveiki annarra og þurft að horf-
ast í augu við eigin – hið tvöfalda líf, bernsku-
tráma – kemst Batman að þeirri niðurstöðu að
geðveiki sé eina leiðin til að berjast gegn geð-
veiki og hann lætur manninn með andlitin tvö,
hinn kleyfhuga lögfræðing Harvey Dent,
kasta peningi upp á líf sitt. Peningnum er
kastað, og á heilli síðu sjáum við fyrst pening-
inn í hendi lögfræðingsins, svo hvernig hann
hendist upp og upp, snýst á efsta punktinum
og lýsist upp af eldingu og fellur svo niður aft-
ur í hönd kleyfhugans. Rammarnir eru lagðir
upp eins og rimlar, en þau áhrif eru ítrekuð
með því að hafa bakgrunn myndanna svartan,
en línurnar sem aðskilja rammana hvítar. Lín-
urnar ná niður endilanga síðuna, og síðan á
móti í opnunni er sett upp á svipaðan hátt. Í
jafnlöngum ramma, sem sýnir aðeins
óskemmda hlið andlits lögfræðingsins, segir
hann: „Hann er frjáls ferða sinna.“ Jókerinn
fylgir Batman til dyra, í þremur styttri og
bjartari römmum sem liggja niður síðuna:
„Aðskilnaður er alltaf svo ljúfsár ánægja, elsk-
an.“ „En, þú getur ekki sagt að við sæjum þér
ekki fyrir góðri skemmtun.“ „Hafðu það gott
þarna úti,“ og í löngum dökkum ramma sjáum
við skugga Batmans fjarlægjast meðan Jóker-
inn stendur í forgrunni með sitt græna hár og
veifar glaðlega og bætir við „á hælinu“. Þrír
stuttir bjartir rammar sýna nærmyndir af
ljóskösturum lögregluliðsins fyrir utan hælið,
og lokaramminn er aftur dimmur og sýnir nú
andlit Jókersins sem er enn að veifa og minnir
Batman á að „ef þetta verður of erfitt, þá áttu
alltaf öruggt hæli hér.“
Sagan er skrifuð af Grant Morrison og
teiknuð og hönnuð af Dave McKean, en hann
er kunnur fyrir forsíðurnar á Sandman bók-
unum. Uppsetningin og myndlýsingin er í stíl
við innihald sögunnar, dökk og á stundum
skotin skærum litum, sérstaklega þegar kem-
ur að grænu hári Jókersins, sem virkar eins og
bjarmi geðveiki í þessum dimmu húsakynnum.
Batman sjálfur birtist að mestu sem skuggi,
öfugt við aðrar persónur verksins, sem eru
teiknaðar í næstum ljósmyndalegum raunsæ-
isstíl. Það er því ljóst að myndasagan birtir all-
nokkuð breytta mynd af einni vinsælustu ofur-
hetju tuttugustu aldar.
Arkham Asylum: Serious House on Serious
Earth kom fyrst út árið 1989 og var partur af
þeirri endurskoðun sem myndasagan var að
fara í gegnum á síðari hluta níunda áratug-
arins. Það var fyrst og fremst ofurhetjusagan
sem gekk í gegnum róttækar breytingar á
þessum tíma og voru breskir höfundar áber-
andi, svo áberandi reyndar að talað er um
bresku bylgjuna þegar vísað er til þessa um-
brotaskeiðs myndasögunnar – sem reyndar
stendur enn yfir. En það var ekki bara ofur-
hetjusagan sem fékk andlitslyftingu, mynda-
sagan sjálf hefur gengið í gegnum heilmikið
breytingar- og endurnýjunarskeið á síðustu
tveimur áratugum eða svo og er orðin að ein-
um róttækasta og mest ögrandi miðlinum í
dag.
Samkvæmt mörgum þeim sem skrifa um
myndasögur og skrifa myndasögur hefur
myndasagan alltaf verið róttækur miðill, eða
allavega alltaf haft sérlega góða möguleika til
að ýta við og ögra lesendum sínum – og jafnvel
þeim sem lesa hana ekki! Þetta viðhorf gengur
þvert á almennar hugmyndir um myndasög-
una sem fremur íhaldssamt afþreyingarform
fyrir börn, en þær eru fyrst og fremst byggðar
á viðhorfi fólks til hinna almennu ofurhetju-
sagna – sem vissulega eru oft íhaldssöm af-
þreying fyrir börn, eins og stór hluti afþrey-
ingarefnis fyrir ungt fólk virðist því miður
vera.
Guð er dauður, aftur
Í Bandaríkjunum þróaðist myndasagan upp
úr dagblaðastrípum sem hófu göngu sína á síð-
asta áratug nítjándu aldar. Þessu dagblaða-
skrípói var annað slagið safnað saman og gefið
út í harðspjaldabókum, en það var ekki fyrr en
árið 1929 sem fyrsta tilraunin með vikulega
tímaritaútgáfu á þessum nótum hófst. Þrátt
fyrir að sú tilraun hafi heppnast illa var hug-
myndinni hrint aftur í framkvæmd á fjórða
áratugnum og innihéldu þessi blöð nýtt skrípó,
gátur og brandara. Og upp úr þessu þróaðist
síðan sú hefð að semja heilu sögurnar og gefa
út í heftum. Fyrst í stað var þessu efni fyrst og
fremst beint til barna og unglinga, en lesenda-
hópurinn varð fljótlega eldri og myndasögur
voru um miðja öldina einnig lesnar af ungu
fólki um og yfir tvítugt og jafnvel eldra. Og
það voru ekki einhverjir afmarkaðir hópar
sem lásu myndasögur, eins og raunin er í dag,
myndasögur voru almenningseign og alþýðu-
afþreying, lesnar af milljónum ungmenna. Í
bók sinni um myndasöguþjóðina, Comic Book
Nation: The Transformation of Youth Culture
in America (2001) vill Bradford W. Wright
halda því fram að þarna hafi skapast ung-
dómsmenning og ungdómsmarkaður, meira
en áratug áður en hin svokallaða ungdóms-
menning varð að því risafyrirbæri sem hún er
enn í dag. Ungdómsmenning sjöunda áratug-
arins markaðist af nýjum gildum unga fólksins
sem spruttu af aukinni fjarlægð milli kyn-
slóða, og juku hana enn. Þessi nýju gildi voru
því mörkuð ákveðinni uppreisn og mótþróa,
gegn valdhöfum, óbreyttu ástandi samfélags-
ins – hvað varðaði stéttir, kynþætti og kyn –
og viðurkenndum smekk borgarastéttarinnar.
Samkvæmt Bradford birtust þessi viðhorf
víða í myndasögum tveimur áratugum áður,
en voru kæfð, einmitt um það leyti sem ung-
dómsbyltingin hófst.
Hér gefst ekki tími til að fara í þá sorg-
arsögu í smáatriðum, en á fimmta og svo aftur
á sjötta áratugnum var efnt til ritskoðunar-
herferðar gegn myndasögum sem endaði með
bindandi löggjöf gegn hverju því sem talið var
vafasamt. Þessi herferð beindist sérstaklega
gegn hrollvekjum og ofbeldi í myndasögum,
en tók ekki síður til þeirrar pólitísku sýnar
sem einkenndi mikið af þessu efni, gagnrýni á
valdhafa og hefðbundin viðmið samfélagsins.
Neðanjarðarmyndasögur sjöunda og áttunda
áratugarins gerðu sitt besta til að ganga gegn
þessari sjálfskipuðu ritstjórn miðlínunnar,
bæði hvað varðaði kynlíf, félagslega gagnrýni
og hrollvekjur. Þá varð ljóst að ritskoðunar-
stefna sjötta áratugarins gæti ekki lengur
staðist, og hægt og rólega losnaði um eftirlitið.
Myndasögur nýbylgjunnar hafa vakið athygli
vegna aukins vægis ofbeldis, samfara mun
dekkri undirtónum en viðurkenndir höfðu ver-
ið af miðlínunni. En samhliða þessu ofbeldi
hefur myndasagan endurheimt möguleika
sína til þjóðfélagslegrar gagnrýni, eða, eins og
í tilfelli margra sagna Grant Morrison, gagn-
rýni á ríkjandi viðmið um veruleika og það
valdboð sem felst í viðhaldi þess veruleika.
Slík gagnrýni er greinileg í Arkham Asyl-
um, en þar býður Morrison uppá ögrandi
vangaveltur um mörk geðveiki og geðheilsu,
sem verða sérstaklega sterkar þegar þær eru
speglaðar í persónu Batman, persónu sem
bandaríska þjóðin hefur dáð í meira en hálfa
öld. Það er ekki bara Jókerinn sem segir Bat-
man hælismat, í upphafi bókarinnar óttast
Bruce Wayne, maðurinn á bakvið Batman, að
þegar hann fari einn inn á hælið þá verði það
eins og að koma heim. Jókerinn er hinsvegar
álitinn ofurgeðheill af einni starfskonu hæl-
isins, mögulega er ástand hans „snilldarleg út-
færsla á hæfileika mannsins til að skynja um-
hverfi sitt, afbrigði sem hentar sérstaklega
borgarlífi undir lok tuttugustu aldar“. Önnur
saga Morrisons geymir álíka snarpa úttekt á
ystu mörkum veruleika og heilbrigðis. The
Mystery Play (1994), myndlýst af Jon J. Muth,
er úrvinnsla á formi og formúlu glæpasögunn-
ar, álíka og Morrison hefur unnið með form og
formúlur ofurhetjunnar. Sagan gerist í smábæ
þar sem verið er að setja upp röð miðalda-
leikrita sem byggð eru á miltonískum bibl-
íusögum. Á fyrstu sýningunni, í miðri sköp-
unarsögunni, birtist guð ekki á sviðinu til að
reka Adam og Evu burt úr Paradís, heldur
finnst hann myrtur baksviðs. Rannsóknarlög-
reglumaðurinn Carpenter sem sendur er frá
stórborginni virðist flækja sig um of í trúar-
legum og táknlegum undirtónum morðsins; á
sama tíma berast fréttir af því að sjúklingur
hafi strokið af geðréttardeild í nágrenninu.
Metnaðargjarna blaðakonan Anne, sem er að
rannsaka spillingu innan borgarstjórnarinnar
í von um frægð og frama, kemst að því að
Carpenter er í raun geðsjúklingurinn. Á
næstu leiksýningu, þegar hann virðist að því
kominn að leysa málið, úthrópar hún hann fyr-
ir fyrri glæpi hans og sú múgæsing sem gripið
hafði bæinn í kjölfar morðsins á ‘guði’ nær há-
marki sínu í því að Carpenter er krossfestur –
nema þegar Anne lítur upp þá sér hún ein-
ungis tóman frakka hanga á krossinum og
Carpenter ganga burt á skyrtunni. Lesand-
SEGÐU AÐ ÞÚ
VILJIR BYLTINGU
Grant Morrison myndasöguhöfundur heldur fyrirlestur í Borgarbóka-
safni – Grófarhúsi í kvöld kl. 20. Morrison hefur átt ríkan þátt í að
þroska myndasöguna og marka henni vettvang sem marktækt og merk-
ingarbært listform, að mati ÚLFHILDAR DAGSDÓTTUR sem fjallar hér
um helstu verk Morrisons og þróun myndasögubókmenntanna.
„The Invisibles gerist á síðustu árum tuttug-
ustu aldar og segir frá hópi fólks sem berst
ósýnilegri baráttu við ill öfl sem vilja yfirtaka
heiminn og þvinga hann undir vald sitt. “
GRANT MORRISON, BATMAN, GUÐ OG HINIR ÓSÝNILEGU
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
„Metnaðargjarna blaðakonan Anne, sem er að rannsaka spillingu innan borgarstjórnarinnar í
von um frægð og frama, kemst að því að Carpenter er í raun geðsjúklingurinn.“