Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.2002, Síða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. ÁGÚST 2002 11
Hvað er kynímynd?
SVAR: Í stað þess að tala um kynímynd er al-
gengara að nota orðið kynjaímyndir. Kynja-
ímyndir vísa til ríkjandi hugmynda í samfélag-
inu um hvað það þýðir að vera karl eða kona,
hvernig karlar og konur eiga að hegða sér,
hvernig kynin eiga að líta út og hvað þau eiga
og mega taka sér fyrir hendur. Kynja-
forliðurinn er þýðing á enska hugtakinu gender
en það orð vísar til félagslegrar stöðu og hlut-
verka sem tengd hafa verið líffræðilegu kyni.
Yfirleitt er talað um kynjaímyndir í fleirtölu þar
sem ímyndirnar sem birtast eru ekki ein heldur
margar. Kynjaímyndir, birtingarmyndir hug-
mynda um karlmennsku og kvenleika í sam-
félaginu, eru hvarvetna sýnilegar. Auglýsinga-
og fjölmiðlaheimurinn, dagblöð og tímarit, út-
varp og sjónvarp eru lið-
tækir miðlar við að skapa
og viðhalda tilteknum
kynjaímyndum. Það gera
þessir miðlar með því að
framleiða myndefni og
texta, þar sem „eðlileg
kynjahlutverk“ eru sett á
svið, sýnd og staðfest. Í
einhverjum tilfellum er
hins vegar brugðið á leik
með ríkandi kynjaímyndir
og þeim á einhvern hátt
ögrað og breytt. Margar
og oft misvísandi kynja-
ímyndir finnast þó í sam-
félaginu á hverjum tíma.
Af ríkjandi kynjaímynd-
um dagsins í dag sem
flestir kannast við má
nefna ofurkonuna, það er
dragtklædd, falleg og
kynþokkafull kona sem
hefur náð langt í atvinnu-
og/eða viðskiptalífinu,
samhliða því að reka heimili og fjölskyldu, og
lifa fullkomnu kynlífi. Önnur kvenímynd sem
ákaft er haldið á lofti er ímynd kyntáknsins, hin
tælandi kona, drósin. Loks heldur ímynd hinn-
ar allt elskandi og umhyggjusömu móður alltaf
velli sem klassísk kvenímynd. Af ríkjandi karlí-
myndum má nefna ímynd veiðimannsins, of-
urtöffarans, jakkafataklædda karlsins sem er
handhafi fjármuna og valds og loks er ný ímynd
sem stöðugt verður vinsælli, en það er ímynd
hins ábyrga föður og fjölskyldumanns. Til gam-
ans getur fólk velt fyrir sér þeim kynjaímynd-
um sem dregnar eru upp í vinsælum sjónvarps-
þáttum eins og Timburmönnum, Beðmálum í
borginni og Ally McBeal. Kynjaímyndir gera
hvort tveggja í senn, þær móta sýn okkar á
samfélagið og móta sýn samfélagins á okkur.
Við sem þátttakendur í samfélaginu getum
aldrei alfarið snúið baki við eða hafnað ríkjandi
kynjaímyndum. Þær eru hluti af daglegu um-
hverfi og menningu okkar og þær eru alls stað-
ar sýnilegar. Við erum öll annað hvort karlar
eða konur og þess vegna erum við sífellt vegin
og metin út frá ríkjandi kynjaímyndum. Kynja-
ímyndin er einnig stór hluti af sjálfsmyndinni,
af því hvernig við skilgreinum okkur sjálf sem
manneskjur. Við getum hins vegar og eigum að
vera gagnrýnin á ríkjandi kynjaímyndir. Við
þurfum sífellt að spyrja hvaða merking er
tengd þeim kynjaímyndum sem haldið er á lofti.
Birtast bæði kynin sem virkir gerendur í sam-
félaginu sem virðing er borin fyrir eða viðhalda
ríkjandi kynjaímyndir gömlum og stöðluðum
kynhlutverkum þar sem karlar birtast sem ger-
endur með völd, en konur sem valdalaus við-
hengi, sem eiga að fegra og prýða umhverfið,
halda kjafti, hlýða og vera góðar?
Þorgerður Þorvaldsdóttir kynjafræðingur.
Hver er munurinn á málfræðilegu
kyni og raunkyni?
SVAR: Það vill oft vefjast fyrir ýmsum hvern-
ig fara skuli með málfræðilegt kyn og raunkyn.
Með málfræðilegu kyni er átt við það kyn sem
ákveðin orð hafa í málvitund fólks en með raun-
kyni, sem einnig er nefnt líffræðilegt kyn, er
aftur á móti átt við kyn þess sem vísað er til.
Orðið naut er hvorugkyns í málvitundinni. Mál-
fræðilega kynið er því hvorugkyn. Raunkynið
er karlkyn þar sem nautið er karldýr. ,,Nautið
er mannýgt, það ræðst á fólk“ er rétt setning og
truflar engan. Kýr hefur sama málfræðilegt
kyn og raunkyn. ,,Kýrin mjólkar vel. Hún er
besta mjólkurkýrin á bænum“ er líka rétt setn-
ing. Málfræðilegt kyn orðsins barn er hvor-
ugkyn. Ef spurt er: ,,Hvar eru börnin?“ er oft-
ast átt við börn af báðum kynjum og rétt svar
væri: ,,Þau eru úti“. Annað er uppi á teningnum
ef spurt er: ,,Hvar eru krakkarnir?“ Þá er rétt
svar: ,,Þeir eru úti“, jafnvel þótt átt sé við börn
af báðum kynjum. Þar fer ekki saman mál-
fræðilegt kyn og raunkyn. Hetja er kvenkyns-
orð að málfræðilegu kyni. Setningin: ,,Hand-
boltahetjurnar okkar koma heim í dag“ kallar á
framhaldið: ,,þær stóðu sig vel á mótinu“, þótt í
liðinu hafi verið tómir karlmenn. Skáld er hvor-
ugkyns að málfræðilegu kyni en raunkynið get-
ur bæði verið karlkyn og kvenkyn. Fornafnið
sem staðið getur fyrir skáld er það, það er hvor-
ugkyn. ,,Skáldið kom fram á kynningunni. Það
las úr óbirtum ljóðum sínum“ er rétt setning
hvort sem skáldið var karl eða kona. Í dæmum
sem þessum er oft reynt að umorða þannig að
ekki leiki vafi á við hvað er átt.
Guðrún Kvaran, prófessor og
forstöðumaður Orðabókar HÍ.
Af hverju standa fuglar stundum á
öðrum fæti?
SVAR: Fuglar standa á öðrum fæti af sömu
ástæðu og menn klæða sig í ullarsokka, það er
til að hafa stjórn á líkamshitanum. Mikið
varmatap verður frá fótleggjum fugla af tveim-
ur ástæðum; engar fjaðrir skýla þeim og þar er
mjög mikið af smáum æðum. Þrisvar sinnum
meira blóð flæðir um fótleggi fugla en út í
stærstu vöðva þeirra, sem eru brjóstvöðvarnir.
Í köldu veðri getur varmatap verið mikið og til
að forðast það halda fuglar öðrum fætinum iðu-
lega þétt að skrokknum þar sem mestur varmi
er og mikið af mjúkum dúnfjöðrum.
Fuglar í heitu loftslagi gera slíkt hið sama og
að mati fræðimanna þjónar það sama tilgangi.
Flamingóar, sem meðal annars lifa í Afríku, eru
þekktir fyrir að standa á öðrum fæti.
Jón Már Halldórsson líffræðingur.
HVAÐ ER
KYNÍMYND?
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna: Hversu
hátt hlutfall fæðu manns þarf að vera fita, hver er munurinn á dúr og
moll, hvers vegna sleikja sum dýr sár sín og hvað er gullfótur og hverjir
eru kostir hans og gallar?
VÍSINDI
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Gæs á öðrum fæti.
Reykjavík!
Höfuðborgin glæst og gæfurík!
Öndvegissúlur Ingólfs rak af sæ
ásatrúin réð um staðarvalið.
Í Reykjavík því reisti hinn fyrsta landnámsbæ
rúnum skráð var nafn og giftu falið.
Reykjavík!
Í víðri veröld finnst ei nokkur slík!
Reyklaus höfuðborg í veröld einstök er
í elfu blárri silfurlaxar stikla.
Elsta þing í heimi við löggjöf unir sér
alla heillar landnámsjörðin mikla!
Reykjavík!
Höfuðborgin glæst og gæfurík!
Litbrigði Esjunnar leiftra undraverð
ljúf úr iðrum jarðar hlýjan streymir.
Í Reykjavík dáðir og djörfung prýða ferð
og drauma bjarta framtíðin þar geymir!
Í tilefni af 200 ára afmæli Reykjavíkur árið 1986 var efnt til samkeppni um lag og ljóð.
Lag Sigfúsar Halldórssonar hlaut sérstök verðlaun. Lagið var fallegt eins og vænta mátti
en af einhverjum illskiljanlegum ástæðum heyrist það aldrei, ekki einu sinni á afmæl-
isdegi borgarinnar. Ljóðið hér að ofan var ort við lagið og hefur aldrei birst á prenti fyrr.
[Höfundur.]
GUÐMUNDUR
GUÐMUNDARSON
REYKJAVÍK
Höfundur er fyrrverandi framkvæmdastjóri.
Fólkið hér á Fróni er sí-
fellt að yrkja messu-
gjörð um allt sem gerist. Mý-
grútur er til af þessu.
Ég færist ekki í fang að vé-
fengja að ég sé minni-
háttar skáld og ljóð mín lé-
leg í hrynjandinni.
Afsökun mín er að fjand-
anum sjálfum tíma-
frekara er að vera vand-
virkur við að ríma.
Eflaust þykja ykkur vís-
urnar mínar hræði-
legar, en það er lenska á Ís-
landi að yrkja kvæði.
Höfundur er þýðandi.
DAVÍÐ ÞÓR
JÓNSSON
RÍMRAUN