Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 2002
Í
BYRJUN tuttugustu aldar komu út með
árs millibili tvær bækur í Danmörku
sem báðar taka til umfjöllunar stirða
sambúð íslenskra og danskra stúdenta á
Garði í Kaupmannahöfn á 19. öld. Sú
fyrri gefur gamalkunna skýringu á
stirðleikanum: Íslenskir stúdentar voru
frumstæðir rustar, sem danskir skóla-
bræður hlutu að líta niður á. Hana er að finna í
ævisögu Carls Ploug (1813–94), síðar ritstjóra
Fædrelandets. Hún kom út árið 1905 og er
skráð af syni hans, Hother. Þar segir hann farir
föður síns ekki sléttar í samskiptum sínum við
íslenskan Garðbúa:
„Fyrsti sambýlingur Plougs var N. Chr.
Carøe, bróðir Carøes etatsráðs, sem síðar varð
virtur kaupmaður. Fyrir tilstilli bróðurins tókst
líka góð vinátta með þeim og þeir reyndust hon-
um hinn besti félagsskapur. „Annar eins sam-
býlingur og Carøe er víst vandfundinn,’’ segir
móðir hans í bréfi til hans, þar eð hann hafði
orðið að sætta sig við mun ógeðfelldari herberg-
isfélaga. Einkum var hann lítið hrifinn af því að
þurfa að búa með Íslendingi, sem honum bauð
við sakir sóðaskapar. Stirfni hans lagði jafn-
framt drögin að þeirri óvild, sem Ploug sýndi
svo oft síðar í garð Íslendinga.“
Íslendingurinn ógeðfelldi er þó þar með ekki
úr sögunni og getur sonur Plougs ekki stillt sig
um að segja frekar frá afrekum hans neðan-
máls:
„Ploug átti eftir að fá furðulegar fregnir af
þessum Íslendingi. Hann og skólabróðir hans,
Christian Krarup, voru báðir skotnir í ungri
stúlku af göfugustu aðalsættum, þekktri feg-
urðardís. Þeir létu sig aldrei vanta á Löngulínu,
þegar hún gekk þar sér til skemmtunar á
sunnudögum. Þegar hún hélt brúðkaup sitt með
jóskum óðalseiganda reyndu hinir tvítugu pilt-
ar að komast inn í Sívölukirkju (Trinitatis), til
að sjá hana í brúðarskartinu. Það tókst þó ekki,
því að lögreglan vísaði þeim frá. Þeir höfðu ekk-
ert boðskort, en þar var um nýjan sið að ræða.
Þeir reiddust því og fannst það ganga þvert á
lýðræðið. Þeir helltu úr skálum reiði sinnar í
grein sem birtist í Københavnsposten. Hún var
að mestu samin af Ploug og er örugglega fyrsta
tilraun hans á sviði blaðamennsku, enda næsta
barnaleg. Sjálfur Johan Ludvig Heiberg sá sig
samt knúinn til að svara í grein sem birtist í den
Flyvende Post. Þar gerir hann stólpagrín að
hnýsni samborgara sinna varðandi brúðkaup.
Ploug stóðst auðvitað ekki mátið og svaraði með
grein, sem Orla Lehman skreytti nokkrum vel
völdum diguryrðum. En Heiberg þaggaði
glæsilega niður í hinum ungu andstæðingum
sínum.
Nokkrum árum síðar frétti Ploug að að-
alsfrúin unga, sem var óhamingjusöm í hjóna-
bandinu, hefði eignast barn með heimiliskenn-
aranum. Hann var enginn annar en íslenski
sóðinn, sem honum hafði boðið svo við. Þessi at-
burður, sem ætti vel heima í skáldsögu eftir
Blicher, er kveikjan að öllu því háði sem Ploug
eys yfir óðalseigendastéttina og lífið á setrum
þeirra í kvæðinu „Adlens Skaal’’ ( Skál fyrir aðl-
inum):
Og har han saa en Hovedgaard,
– thi hoved ej han bruger –
til Stænderne han sendes for
at sove otte Uger.
Ja, stundom endelig det hænd’s
han vaagner op som Excellens,
og røgter Statens Tarv, imens
hans Kudsk besørger Fruens.“
Sem hljóðar svo í lauslegri þýðingu: Og eigi
hann bara höfuðból – því höfuðið er óþarft – er
hann kallaður til stéttarþings til að sofa þar í
átta vikur. Stundum hendir jafnvel að hann
hrökkvi upp við að hann er kominn á þing. Þar
sinnir hann þörfum ríkisins á meðan ekillinn
annast frúna.
Slúður eða réttmæli?
Erfitt er að henda reiður á sannleiksgildi
þessara frásagna Hothers, vegna ónákvæmni
hans í meðferð heimilda. Faðir hans bjó á Garði
á árunum 1833–36. Ef gluggað er í herbergja-
skrá Garðs frá þeim tíma er ekki að sjá að það
ólán hafi nokkru sinni hent hann að búa á her-
bergi með Íslendingi. Samkvæmt skránni er
Carøe heldur ekki fyrsti sambýlingur hans á
Garði, hann er sá þriðji og síðasti.
Kenning Hothers um að óvild föður hans í
garð Íslendinga megi rekja til vistar hans á
Garði virðist líka afar hæpin. Í ævisögu Jóns
Sigurðssonar segir Páll Eggert Ólason þvert á
móti að Ploug hafi í öndverðu snúist allvel við
málefnum Íslendinga, enda hafi hann á náms-
árum sínum verið nákunnugur ýmsum þeirra.
Hins vegar gerðist Ploug hægrisinnaður með
árunum og snerist þá gegn róttækum stjórn-
arkröfum Íslendinga. Páll bætir við að fæstir
hefðu búist við þessu af honum og vísar því til
áréttingar til bréfs Gísla Hjálmarssonar (1807–
67) frá 1866, en þar segir Gísli að svo hafi Ploug
verið handgenginn sumum Íslendingum á
Garðvistarárum sínum, að síst hæfði honum að
koma þar í flokki fram er Íslandi mætti vera
mein að.
Greinar Plougs um brúðkaup aðalsfraukunn-
ar og jóska óðalseigandanns er hins vegar að
finna í formi lesendabréfa í Københavnsposten
20. 11. og 7. 12. 1835. Hann er því 22ja ára þegar
hann skrifar þær, en ekki tvítugur, eins og son-
ur hans segir í ævisögunni. Þar tekur Ploug
fram að brúðkaupið hafi farið fram í Sívölu-
kirkju (Trinitatis) fimmtudaginn 12. nóvember.
Í fyrri greininni gefur Ploug upp þá ástæðu
fyrir kirkjuferð sinni að hann hafi fylgt frænku
sinni þangað, sem fýsti mjög að sjá hvernig
brúðkaupið færi fram. Sennilega hefur Ploug
ekki viljað verða uppvís að svo kvenlegri for-
vitni. Þeim var þó vísað frá, þar sem þau höfðu
ekki boðsmiða. Ploug spyr því hvort þau lög séu
til sem heimili lokun kirkjunnar þótt þar fari
fram brúðkaup, eða hvort þetta séu eingöngu
forréttindi aðalsins. Svör Heibergs er að finna í
den Flyvende Post nr. 64 og 66 1835.
Samkvæmt kirkjubókum Sívölukirkju fór
engin hjónavígsla þar fram 12. nóvember árið
1835. Ljóð Plougs, Adlens Skaal, er heldur ekki
að finna í prentuðum ljóðum hans. Um sann-
leiksgildi þessarar sögu verður því ekkert full-
yrt, nema með mun viðameiri rannsóknum en
hér er stuðst við. Hins vegar er óneitanlega
skemmtilegt að hugsa til þess, að Íslendingnum
subbulega hafi þrátt fyrir allt vegnað svo vel í
ástamálum að honum tókst meira að segja að
koma frónskum genum inn í danska aðalsætt.
Íslendingar og ekki-Íslendingar
Aðra og gjörólíka mynd af samskiptum ís-
lenskra og danskra Garðbúa er að finna í endur-
minningum Rasmusar Nielsen (1837–1922) frá
Garðvist sinni, Regensen. Hún kom út árið
1906.
Rasmus Nielsen lauk embættisprófi í lög-
fræði frá Hafnarháskóla 1863. Hann starfaði
síðar sem skjalavörður við hermálaráðuneytið.
Kafli sá í endurminningunum sem hann helgar
íslenskum samtíðarmönnum er glöggt dæmi
um aðra og breytta ástæðu fyrir einangrun ís-
lenskra Garðbúa efir að hiti færist í sjálfstæð-
isbaráttuna. Hún verður nú ekki síður rakin til
þess að þeir töldu skyldu sína að láta hatur sitt á
Dönum jafnt yfir alla ganga. „Þungt er mér
stundum að verða að hata Dani, en það eru for-
lög mín,“ segir Gísli Brynjúlfsson (1827–88) í
dagbók sinni í Höfn árið 1848.
Jólagleðin, sem Nielsen segir frá, var haldin
á Garði árið 1859. Þar fer með lykilhlutverk Ís-
lendingurinn Lárus Blöndal (1826–1894). Hann
innritaðist í lögfræði við Hafnarháskóla árið
1857 og lauk þaðan embættisprófi árið 1865.
Hann var sýslumaður í Dalasýslu á árunum
1867–1877, en þá tók hann við sýslumannsemb-
ætti í Húnavatnssýslu. Hann sat á þingi fyrir
Húnvetninga árin 1881–85.
Athyglivert er að það er einmitt þessi kyn-
slóð íslenskra stúdenta sem ríður á vaðið með
stofnun málfundafélags, þar sem umræður snú-
ast ekki um þjóðmál. Félagið var stofnað árið
1861 undir nafninu Leynifélag andans. Á þriðja
ári var nafninu breytt í Kveldfélagið. Þjóðmál,
eins og til að mynda fjárkláðamálið svonefnda
sem þá bar hæst í umræðum hér á landi, eru
einmitt á bannlista. Yfirlýstur tilgangur félags-
ins var að reyna að vekja innlent menntalíf, sér í
lagi í skáldskap og fögrum menntum. Jafnframt
ræða þeir félagar á fundum sínum um nýjar
stjórnmálastefnur í Evrópu eins og nihilisma,
kommúnisma og sósíalisma. Kvenfrelsismál eru
þar líka ofarlega á baugi. Þeir félagar töldu þó
ekki tímabært að kynna slík mál fyrir alþjóð og
gættu þess vandlega að ekkert bærist út af
fundunum. Formaður félagsins á árunum 1866–
67 var Lárus Blöndal.
Hér fer á eftir kaflinn úr endurminningum
Rasmus Nielsens þar sem hann segir frá kynn-
um sínum af íslenskum samtímamönnum sínum
á Garði.
Rasmus Nielsen
„Þegar litið er nánar á heimavistarsveina er
eins gott að geta þess strax, að þeir voru af
tvennum toga, það er að segja Íslendingar og
ekki-Íslendingar. Íslendingar áttu óskoraðan
rétt til Garðvistar. Þess vegna var alltaf viss
fjöldi íslenskra stúdenta á Garði, þótt aldrei
væru þeir fjölmennir.
Fyrr á árum fór ekki sérlega gott orð af ís-
lenskum stúdentum. Þeir þóttu, og það kannski
ekki alveg að ósekju, fremur ósiðmenntaðir og
smekkur þeirra næsta ólíkur því sem gott þótti
og gilt í Danmörku. Hafi það einhvern tíma ver-
ið svo, er óþarfi að furða sig á því, þar eð Íslend-
ingar höfðu lítinn samgang við aðra Evrópubúa,
Ísland lá næsta ósnortið norður í Atlantshafi.
Hvernig átti ungur, íslenskur stúdent að kunna
samkvæmissiði, sem voru aðrir en þeir, sem
tíðkuðust heima hjá honum? Því var öðru vísi
farið með okkur. Við vorum aldir upp að evr-
ópskum hætti. Það var rangt af okkur að líta
niður á íslenska bræður okkar af því að þeir
þóttu illa að sér um samkvæmisvenjur. Okkur
var nær að huga að því hversu margir þessara
ungu bangsa urðu síðar lærðir menn, mikilhæf-
ir vísindamenn sem urðu þekktir um alla Evr-
ópu. Ef við lítum nánar á þann hóp vísinda-
manna sem við höfum af að státa, kæmi á óvart
hversu tiltölulega stór hluti af honum ber ís-
lenskt nafn. Þetta sýnir að þótt Íslendingarnir
ungu hefðu kannski ekki það sem til þurfti að
sóma sér hið besta í ballsölum og fínum sam-
kvæmum, skorti þá hvorki gáfur né viðmóts-
þokka. Kannski voru þeir íslensku stúdentar til,
sem voru gefnari fyrir grófara gaman en gott
þótti, en það var látið bitna á þeim öllum. Og
það var mjög ósanngjarnt. Samgangur milli ís-
lenskra og danskra Garðbúa var lítill.
Stuttu eftir að ég kom á Garð bar þetta á
góma í lesstofunni. Okkur kom saman um að
reyna að breyta þessu leiðindaástandi. Spurn-
ingin var bara hvernig fara skyldi að. En svo
fundum við ráð.
Jólin voru í nánd og við vorum nýbúnir að
kjósa nefnd til að sjá um jólagleðina, sem halda
átti í lestrarsalnum. Nefndinni var falið að
koma því til leiðar að íslensku félagarnir tækju
líka þátt í jólagleðinni. Við vissum að ef það ætti
að takast, yrðum við fyrst að vinna íslenska
laganemann Lárus Blöndal til fylgis við okkur.
Við litum á hann sem formann Íslendinga, þótt
ekki væri hann formlega til þess kosinn. Hann
virtist að minnsta kosti hafa mikinn myndug-
leika til að bera á meðal landa sinna. Ef við gæt-
um unnið Lárus til liðs við okkur, var björninn
unninn.
Eftir að hafa ráðið ráðum okkar ákváðum við
að einn nefndarmanna skyldi snúa sér til Lár-
usar Blöndal og skýra honum frá því að sýna
ætti gamanleik á jólaskemmtuninni. Og í þesum
gamanleik var einmitt persóna sem varð að
vera heljarmenni að burðum, þar sem hún átti
að bera aðra persónu í leiknum út af sviðinu.
Enginn þeirra sem ætluð voru hlutverk í leikrit-
inu voru nógu sterkir til þess og þess vegna
vildum við biðja hann, Lárus Blöndal, að gera
okkur þann greiða að taka þetta hlutverk að
sér, sem var annars auðvelt, hann þurfti næst-
um ekkert að segja. Tilviljunin hagaði því svo að
mér var falið að rækja erindið. Sumir réðu mér
frá því og héldu að Lárus brygðist reiður við.
Það var óþarfa ótti; þetta gekk ljómandi vel.
Ég heimsótti Lárus á herbergi hans á fjórða
gangi. Hann tók vingjarnlega á móti mér og ég
tók mér sæti andspænis þessari föngulegu
kempu. Ég beitti allri þeirri hrífandi málsnilld
sem ég átti til og rakti erindið fyrir honum.
Hann hlustaði þegjandi á mig. Þegar mér varð
loks orðavant sagði hann að þótt hann bæðist að
vísu undan þeim heiðri að leika í leikritinu, væri
það ekki af neinni tregðu, heldur af því að hann
væri viss um að hann gæti ekki leikið, jafnvel
ekki smáhlutverk. Það var sama hvernig ég
reyndi að tala hann til, hann hló bara og hristi
höfuðið. Ég spurði hvort hann gæti þá ekki
fengið einhvern annan Íslending til að taka að
sér hlutverkið, okkur væri í mun að fá Íslending
til að leika það. En Lárus var líka ófáanlegur til
þess.
Þetta voru sár vonbrigði. Mér þótti miður að
snúa aftur við svo búið, sérstaklega þar sem ég
hafði gert mér svo miklar vonir um að hafa er-
indi sem erfiði.
Svo hleypti ég í mig kjarki og sagði Lárusi
hreinskilnislega að reyndar hefði þetta með
leikritið ekki verið mitt aðalerindi, heldur væri
„ÞUNGT ER MÉR
STUNDUM AÐ VERÐA
AÐ HATA DANI“
E F T I R J Ó H Ö N N U Þ R Á I N S D Ó T T U R
„Hvernig átti ungur, íslenskur stúdent að kunna
samkvæmissiði, sem voru aðrir en þeir, sem tíðkuðust
heima hjá honum? Því var öðru vísi farið með okkur.
Við vorum aldir upp að evrópskum hætti. Það var rangt
af okkur að líta niður á íslenska bræður okkar af því að
þeir þóttu illa að sér um samkvæmisvenjur,“ segir í
endurminningum Rasmusar Nielsens um samvist hans
við íslenska Hafnarstúdenta á nítjándu öld. Hér eru
dregnar fram lítt þekktar heimildir um lífið á Garði þar
sem m.a. segir frá Lárusi Blöndal, síðar þingmanni.