Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 2002 11
Hvað er samskynjun, er t.d. hægt
að finna bragð af orðum?
SVAR: Venjulega gerum við ráð fyrir að sjá liti
með augunum, finna lykt með nefinu, bragð
með munninum og svo framvegis. Mörkin
þarna á milli eru yfirleitt talin skýr. Þegar þessi
mörk eru rofin er talað um samskynjun, eða
synaesthesia. Ef áreiti á eitt skynfæri leiðir til
skynjunar sem einkennir annað skynfæri er um
samskynjun að ræða. Jafnframt getur sam-
skynjun átt sér stað þannig að áreiti af ákveðnu
tagi valdi skynhrifum sem tengjast almennt
annars konar áreiti þótt um sama skynfæri geti
verið að ræða.
Eitt algengasta dæmið um samskynjun er að
sjá bókstafi, tölustafi og orð í litum. Þegar við
horfum á stafinn V sjáum við ákveðna lögun
sem við tengjum þessum bókstaf og notum til
að þekkja stafinn. Sumt fólk sér hins vegar líka
ákveðinn lit, til dæmis grænan, sem það tengir
stafnum V. V er þá í huga þess grænn bók-
stafur, væntanlega ásamt ýmsum öðrum stöf-
um. Þessi skynhrif eru ekki kölluð fram viljandi
af viðkomandi einstaklingum, heldur blasir lit-
ur bókstafsins við þeim á sama hátt og lögunin
blasir við okkur hinum. Þannig hafa börn með
tilhneigingu til samskynjunar oft ergt sig á því
að tré- eða plastbókstafir, til dæmis þessir seg-
ulmögnuðu sem settir eru á kæliskáp, væru í
„röngum“ litum.
Rétt er að benda á að þeim sem skynja stafi í
litum ber ekki öllum saman um það hvaða staf-
ur hafi hvaða lit. Auk þess að sjá stafi í litum
getur fólk skynjað orð í litum þannig að sum
orð eru blá orð, önnur gul og svo framvegis.
Fleiri dæmi um samskynjun eru að sjá tóna eða
tónlist í litum og að finna bragð af orðum.
James Wannerton frá Blackpool í Englandi
segist til að mynda alltaf hafa fundið bragð af
beikoni þegar hann hafði eftir þessa línu úr
Faðirvorinu í skóla: „Fyrirgef oss vorar skuld-
ir.“
Hæfileikinn til samskynjunar er talinn arf-
gengur og erfist þá líklega um X-litning. Ekki
er ljóst hve algeng samskynjun er, enda virðast
tölur um það á reiki. Talað hefur verið um allt
frá einum af hverjum 25 þúsund upp í einn af
hverjum fimm hundruð. Samskynjun, eða öllu
heldur tilhneigingin til hennar, telst ekki sjúk-
dómur þar sem hún virðist ekki há fólki á nokk-
urn hátt heldur er hún viðbót ofan á önnur
skynhrif.
Samskynjun getur einnig komið til af neyslu
ofskynjunarlyfja en þá er væntanlega um af-
mörkuð tilvik að ræða.
Eyja Margrét Brynjarsdóttir,
doktorsnemi í heimspeki við Cornell-háskóla.
Er ál að finna í
einhverjum matvælum?
SVAR: Ál er málmur sem kemur víða fyrir
náttúrulega í matvælum, en yfirleitt í mjög litlu
magni. Þó getur teplantan safnað í sig tölu-
verðu áli sem getur lekið frá telaufunum út í te
við lögun. Í tei er álið þó bundið fjölfenólum og
öðrum lífrænum sameindum sem draga úr upp-
töku þess í smáþörmum.
Í sum matvæli, svo sem ýmsar mjólkurvörur
og unnar kornvörur, er stundum bætt auk-
efnum sem innihalda ál. Töluvert ál er að finna í
lyftidufti og þess vegna geta bökunarvörur sem
í hefur verið notað lyftiduft innihaldið ál. Einn-
ig getur ál „lekið“ í matvæli úr umbúðum (t.d.
álpappír) og eldhúsáhöldum (t.d. pottum, pönn-
um og hnífapörum), en talið er að tiltölulega lít-
ið berist af áli á þennan hátt í matvæli. Sums
staðar erlendis er ál notað til að fjarlægja ör-
verur úr yfirborðsvatni ætluðu til drykkjar.
Neysla áls úr matvælum er talin vera frá 2–
10 mg á mann á dag. Ekki er ljóst hvort manns-
líkaminn hafi einhverja þörf fyrir ál og er skort-
ur ekki þekktur í mönnum. Í tveimur dýra-
tilraunum hefur skortur verið framkallaður og
hafa einkenni verið meðal annars skertur vöxt-
ur.
Heilbrigðir einstaklingar ættu ekki að þurfa
að hafa áhyggjur af eitrun af völdum áls úr
matvælum. Há inntaka sýrustillandi lyfja og
verkjalyfja, sem innihalda oft mikið ál, getur þó
verið varasöm fyrir viðkvæma einstaklinga, til
dæmis með skerta nýrnastarfsemi. Eitrun er
mjög sjaldgæf, en helstu eitrunareinkenni eru
meðal annars áhrif á taugakerfi með talörð-
ugleikum og ofskynjunum, sársauki í beinum
og beinbrot.
Ál hefur verið nefnt sem mögulegur orsaka-
valdur sjúkdómsins Alzheimer, en rannsóknir
hafa ekki getað sýnt fram á orsakasamband þar
á milli. Ál hefur einnig verið tengt öðrum sjúk-
dómum í taugakerfi, svo sem Parkinsonveiki og
svonefndum Lou Gehrig-sjúkdómi, en þau
tengsl eru enn sem komið er óljós og hafa ekki
verið studd vísindalegum rökum.
Björn Sigurður Gunnarsson, matvæla- og
næringarfræðingur á Rannsóknastofu í næringarfræði.
Hvernig myndast
árhringir í trjám?
SVAR: Rétt undir berki trjáa er lag af frumum
sem kallað er vaxtarlag. Á hverju sumri skipta
þessar frumur sér og mynda nýjar sáld- og við-
aræðafrumur. Á þennan hátt gildnar trjábol-
urinn á hverju ári.
Fyrripart sumars er vöxtur hraður og nýju
viðaræðafrumurnar sem myndast eru stórar og
víðar. Seinnipart sumars hægir á vextinum og
frumur sem þá myndast eru þrengri og hafa til-
tölulega þykka frumuveggi.
Þegar skorið er þversnið af trjábol sést lita-
munur á snemmsumarsvexti og síðsumars-
vexti. Síðsumarsvöxturinn er dekkri af því að
holrými frumnanna eru minni og frumuvegg-
irnir þykkri. Á hverju ári myndast því hringur
af ljósum frumum og hringur af dökkum frum-
um. Þetta köllum við árhringi.
Þröstur Eysteinsson, Skógrækt ríkisins.
HVAÐ ER
SAMSKYNJUN?
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað á Vís-
indavefnum að undanförnu má nefna: Hvað
gerir maginn, af hverju stafar oddaflug fugla, er til flautumál á Kan-
aríeyjum, af hverju heyrast skruðningar í örgjörvanum þegar hann
vinnur mikið og hver er lagaleg skilgreining á orðinu hjúskapur?
VÍSINDI
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Er ál í matvælum?
mikill á ungum rithöfundum að slá í gegn með
sinni fyrstu bók, ólíkt því sem tíðkaðist þegar ég
var ung. Þá fengu rithöfundar tíma til að vaxa
og dafna, ekki var ætlast til að þeir sendu frá sér
snillarverk með sinni fyrstu bók heldur voru
hæfileikar þeirra metnir yfir lengri tíma,“ sagði
Roberts. Graham Swift sagði að viðhorfið gagn-
vart rithöfundum hefði breyst í Bretlandi, þeir
hefðu ekki lengur þann sjálfgefna virðingarsess
meðal almennings sem áður var og væri vert að
velta því fyrir sér hvað réði því. Sjálfur hefði
hann farið varlega í að titla sig rithöfund framan
af og þótt þægilegra að svara fyrirspurnum
fólks um atvinnu sína þess efnis að hann væri í
„bókabransanum“. Vöktu þessi orð mikla kátínu
meðal áheyrenda.
Bragi Ólafsson og Gerður Kristný tóku undir
orð Michele Roberts, sögðu önnur störf nauð-
synleg meðfram skrifunum, ekki síst þegar litið
væri til þess að íslenskt samfélag væri lítið. Í
framhaldi af orðum Swifts sagðist Gerður telja
að viðhorf í garð ljóðskálda hefðu breyst mjög
frá því að njóta virðingar til þess að vera talin
eitthvað skrýtin fyrst þau hefðu ekkert betra að
gera en að skrifa ljóð. Bragi sagðist telja að
stuðningur ríkisvaldsins við rithöfunda hefði
orðið til þess að fleiri hefðu tækifæri til að sinna
ritstörfum. Engu að síður mætti spyrja hvort
ekki væru gefnar út alltof margar bækur hér á
landi, því rithöfundum sem nytu styrkja fyndist
þeir skuldbundnir til að skila af sér bók árlega.
Spurningunni um stöðu rithöfunda svaraði
Bernadine Evaristo svo að í dag þyrftu rithöf-
undar að vera þjálfaðir í að koma fram fyrir
áhorfendur. „Nú á tímum þurfa rithöfundar að
vera skemmtikraftar,“ sagði Evaristo. „Þetta á
sérstaklega við um ljóðskáld, en nær útilokað er
fyrir þau að lifa af bókasölu. Ljóðskáld vinna sér
inn tekjur með upplestrum og þátttöku í ýmis
konar viðburðum, þar sem bókin er jafnframt
kynnt. Þetta er nauðsynlegur þáttur í tilveru
þeirra.“
Ian McEwan tók upp þráðinn frá Evaristo og
benti á að rithöfundar væru dregnir á mjög
markvissan hátt inn í almenna þjóðfélagsum-
ræðu, og væri gert ráð fyrir þátttöku þeirra í
umræðuefnum sem þeir væru oft langt frá því
að vera sérfræðingar í. Benti McEwan jafn-
framt á að bresk bókaútgáfa væri sífellt að vaxa,
jafnframt því sem umgjörðin um bókmenntir
sem miðlar þeim til lesenda væri orðin mikil.
Bókabúðum hefði fjölgað gríðarlega á síðustu 20
árum, leshópar hvers konar væru orðnir gríð-
armargir og bókmenntahátíðir væru stór iðn-
aður fyrir borgir og sveitarfélög. Allt kallaði
þetta á þátttöku rithöfunda, og væri krafan um
að rithöfundurinn tæki þátt í túlkun og umræðu
um verk sitt orðin mikil. Framfarir í tölvutækni
hefðu skapað nýja möguleika til beinna sam-
skipta milli rithöfunda og lesenda þeirra. „Í
þessu ljósi getur það verið ærið verkefni fyrir
rithöfund að vernda einkarými sitt, hann þarf að
berjast fyrir einangruninni. Rithöfundur hefur
ekki fyrr lokið við skáldsögu en hann er beðinn
um að útskýra hvaðan hugmyndin er fengin, eða
hvað einhver ákveðin uppákoma þýði. Það er
erfitt að ímynda sér höfunda á borð við Henry
James eða Charles Dickens útskýra verk sín á
þennan hátt. Það er reyndar til saga um það
þegar Dickens var á ferð um Bandaríkin þar
sem hann las upp úr verkum sínum. Þegar hann
var beðinn um að útskýra eitthvað bað hann
spyrjandann að vera ekki svona óskammfeilinn.
Þetta er nokkuð sem ég hef oft hugsað um að
segja,“ sagði Ian McEwan á sinn sposka hátt og
vakti innilegan hlátur meðal gesta.
Er Ísland einsleitt samfélag?
Í pallborðsumræðunum vék Steinunn Sigurð-
ardóttir að spurningunni um þjóð og þjóðar-
ímynd í tengslum við skáldsöguna. „Ian sagði
áður að bækur hans yrðu sífellt enskari eftir því
sem árin liðu. Ég held að mínar bækur séu að
verða sífellt minna íslenskari,“ sagði Steinunn.
„Þetta leiðir mig að spurningunni um Ísland
sem einsleitt samfélag. Hér eru allir eins, hafa
sömu nöfnin og á nokkurn veginn það sama fyrir
öllum að liggja. Stundum öfunda ég höfunda
sem koma frá Bretlandi vegna þess suðupotts
ólíkra menningarstrauma sem þar er að finna.
Mér finnst að þar hljóti að vera að finna ákafa-
lega áhugaverð viðfangsefni því fólkið er mótað
af svo margslungnum þáttum.“ Sjálf sagðist
Steinunn leitast við að breikka sjóndeildar-
hringinn í sínum skáldsögum með því að fjalla
um persónur af ólíkum þjóðernum, en raun-
verulegra breytinga á þessum vanda væri þó
fyrst að vænta þegar raddir innflytjenda sem
sest hafa að á Íslandi tækju að hljóma í íslensk-
um bókmenntum. „Ég held að það muni hafa
mjög jákvæð áhrif á íslenskar bókmenntir,“
sagði Steinunn.
Bernadine Evaristo spurði í kjölfarið hver
væru viðfangsefni íslenkra rithöfunda, ekki síst
í ljósi þess að hér væru gefnar út margar bækur,
og lék henni forvitni á þvíhvaða viðfangsefni það
væru sem leituðu á rithöfunda í samfélagi sem
ekki hefði sams konar tungumálamismun,
menningar-, og stéttaátök og samfélag á borð
við Bretland. Þegar kom að fyrirspurnum fólks-
ins í salnum, kom í framhaldi af orðum Stein-
unnar og Evaristo fram sú spurning hvort ís-
lenskt samfélag hefði ekki alla tíð reynt að
forðast að fjalla um þætti sem talist gætu frávik
frá hinni einsleitu ímynd þess. „Hvers vegna
hefur aldrei verið skrifað um þá menningar-
blöndun sem hefur verkið mjög rík í kringum
varnarstöð bandaríska hersins í Keflavík. Hvers
vegna hefur aldrei verið fjallað um reynslu
kvenna sem áttu barn með bandarískum her-
mönnum af afrískum uppruna?,“ spurði gestur í
salnum. Steinunn sagðist sjálf vera hissa á því
að uppsprettur veigamikilla viðfangsefna á borð
við þau sem nefnd voru hefðu ekki verið nýttar í
bókmenntunum. „Ég held þó ekki að þetta sé
spurning um tabú, að ekki megi nefna þessa
hluti. Ég held að vandinn liggi í því að Íslend-
ingar hafi hreinlega ekki haft áhuga á reynslu
þessa fólks. Það er ljótt að segja en ég held að
við höfum aðeins áhuga á sjálfum okkur, en ekki
því sem kemur að utan,“ sagði Steinunn. Bern-
adine Evaristo tók þvínæst til máls og sagði þró-
unina í átt að fjölmenningarlegri rödd í breskum
bókmenntum hafa átt sér stað eftir að fólk af
fjarlægum uppruna, margir frá fyrrverandi ný-
lendum Breta, sem alist hefði upp í Bretlandi,
tóku að skrifa bækur. „Það var fólk af minni
kynslóð, oft börn eða barnabörn innflytjend-
anna sjálfra, sem fór að láta í sér heyra á bók-
menntasviðinu. Í tilfelli blökkumanna var það
ekki fyrr en í upphafi níunda áratugarins að
skrif þeirra tóku að koma fram í Bretlandi. Það
var því ekki fyrr en við fórum sjálf að skrifa okk-
ur inn í breska frásagnarhefð að reynsla minni-
hlutahópa tók að hljóma. Ég held að þeir sem
finna fyrir kynþáttamismunun séu þeir sem
skrifa um þau mál, og á það sama við um konur
og þeirra reynslu,“ sagði Evaristo. Bragi Ólafs-
son sagðist telja það vandkvæðum bundið að
gera þá kröfu til íslenskra rithöfunda að þeir
skrifuðu um tiltekin efni, því þeir gætu e.t.v.
ekki gert þeim skil eins vel og gert hefði verið í
bókmenntaheiminum almennt. Sjálfur skrifaði
hann skáldsögur sem gerðust í baðherberginu
eða stofunni heima hjá honum, og gæti sú íbúð
verið hvar sem er í heiminum. Steinunn tók und-
ir þessi orð og sagðist telja að vonlaust væri fyr-
ir rithöfund að reyna að skrifa um annað en það
sem hann hefur áhuga á sem bókmenntalegu
viðfangsefni. Michele Roberts ítrekaði að lokum
að skrif fólks úr minnihlutahópum hlytu að
virka á samfélagsskiling og þar af leiðandi
áhuga t.d. bresku rithöfunda til að taka fyrir ný
viðfangsefni, jafnvel skrifa um reynslu hinna ut-
anaðkomandi. „Ég held að skrif höfunda sem
koma að utan hafi átt þátt í að breikka pólitíska
og þjóðarvitund breskra rithöfunda. Þau hafa
vísað okkur á nýja reynslu sem kallað hefur á
endurmat þess hvernig við skrifum og hvar við
staðsetjum okkur innan eigin hugverks,“ sagði
Roberts.
Í kjölfarið bárust umræður að spurningunni
um samspil hins staðbundna og þess alþjóðlega í
bókmenntaskrifum. Veltu þátttakendur því fyr-
ir sér hversu þýðanlegur staðbundinn heimur
höfundarins væri milli menningarheima.
Michele Roberts sagði rithöfunda ávallt vinna
úr hefð sem væri alþjóðlega mótuð, þeir ynnu á
grunni heimsbókmenntanna auk þess sem
Stóra-Bretland hefði á undanförnum áratugum
verið að opnast mjög fyrir utanaðkomandi áhrif-
um. Þar bærust bókmenntir í gegnum tungu-
mála-landamæri með þýðingum auk þess sem
verið væri að skrifa mikið af bókmenntum á
ensku sem þó kæmu úr menningarsamhengi
ólíku því sem hin hefðbundna enska er sprottin
úr. Þar gætti áhrifa tví- og fjöltyngis höfunda,
sem alist hafa upp á mörkum menningarheima.
Sigurður Pálsson sagði íslenskan bókmennta-
heim ákaflega háðan þýðingum vegna þess
hversu fáir töluðu tungumálið. Þýðingar væru
áhugaverður þáttur í bókmenntum, þar sem
þær vísuðu okkur á kjarna hins bókmenntalega
tungumáls. Því hvergi kæmi það betur í ljós en í
þýðingum hversu meðvitað verkfæri tungumál-
ið væri í skáldskap og hversu mótað það væri af
þeirri menningu sem það hefur verið notað inn-
an. „Með þýðingum neyðumst við til að brjótast
út úr okkar staðbundnu, einangruðu sjálfsvit-
und, komast handan hennar og yfir í það sem er
sammannlegt og alþjóðlegt,“ sagði Sigurður.
Graham Swift tók upp orðin staðbundið og
sammannlegt í lokaummælum pallborðsins.
Sagði hann þetta tvennt vera í órjúfanlegu sam-
spili í bókmenntum. Verkefni rithöfundarins
væri það að nálgast hið sammannlega, og leiðin
lægi óhjákvæmilega í gegnum staðbundið um-
hverfi og einstaklingsbundna reynslu. „En það
skal ekki vanmetið að bókmenntir eru nokkuð
sem getur ferðast milli menningarsvæða, yfir-
stigið landamæri, hægt er að miðla milli tungu-
mála.“
Að umræðum loknum sagði Jon Cook að í
ljósi umræðna dagsins og síðustu daga, mætti
líta svo á að bókmenntir væru í senn umdæmi
þar sem mýtur um þjóðerni og sjálfsmynd verða
til, og þar sem þær eru gagnrýndar og end-
urmetnar. „Ég held að það spjall sem við höfum
átt í hér í dag sé upphafið að umræðum sem eigi
sér margar hliðar og varði þróun sem geti farið í
ýmsar áttir á næstu árum,“ sagði Cook að lok-
um.
heida@mbl.is