Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 2002
B
ÓKMENNTIR eru sérstaklega
gagnlegt verkfæri fyrir fólk til
að ræða um hluti sem skipta það
máli. Í gegnum bókmenntirnar
geta komið upp umræðuefni
sem endurspegla djúplæg hugð-
arefni og áhyggjumál fólks,“
segir Jon Cook, stjórnandi pall-
borðsumræðna Breska bókmenntaþingsins sem
fram fóru síðastliðinn laugardag 21. september.
Þema og yfirskrift bresku bókmenntahátíðar-
innar var Þjóðin, sjálfsímyndin og skáldsagan,
og í henni tóku þátt nafntogaðir breskir rit-
höfundar, þau Ian McEwan, Michele Roberts,
Graham Swift og Bernadine Evaristo ásamt
jafnmörgum íslenskum rithöfundum. Þar var
spurt spurninga um raunverulega eða ímyndaða
einsleitni íslensks samfélags og hvort skilningur
okkar á sjálfum okkur sem þjóð hefði sett mark
sitt á íslenskar samtímabókmenntir. „Líkt og
bent var á í yfirskrift þessarar bókmenntahátíð-
ar hefur skáldsagan á síðustu öldum gegnt
veigamiklu hlutverki við staðfestingu þjóðarvit-
undar í ólíkum samfélögum. Í íslensku sam-
hengi mætti hér nefna Halldór Laxness og
sagnaarf Íslendingasagnanna. Verkefni þessar-
ar samkomu var að spyrja að hvaða marki þess-
ir mælikvarðar eiga enn við þegar kemur að því
að meta þá strauma sem móta bókmenntirnar
og viðhorf lesenda til þeirra,“ sagði Jon Cook
prófessor við háskólann í East Anglia í Norwich
í samtali um yfirskrift bókmenntahátíðarinnar,
en hann var umræðustjóri og einn af skipuleggj-
endum hátíðarinnar ásamt Fríðu Björk Ingv-
arsdóttur bókmenntafræðingi og starfsmönn-
um Breska sendiráðsins á Íslandi.
Á þeim þremur dögum sem þingið stóð yfir
var þó komið víða við. Bresku höfundarnir lásu
upp úr skáldsögum sínum og sátu fyrir svörum
um störf sín og lífsviðhorf á fimmtudags-, og
föstudagskvöld. Á laugardagseftirmiðdaginn
fóru pallborðsumræðurnar fram meðal bresku
höfundanna, og fjögurra íslenskra rithöfunda,
Braga Ólafssonar, Steinunnar Sigurðardóttur,
Sigurðar Pálssonar og Gerðar Kristnýjar. Þing-
gestum var jafnframt gefið tækifæri til að taka
þátt í umræðunum.
Sjónarmið
einstaklingsins
Jon Cook hóf umræður dagsins með því að
kynna höfundana sem saman voru komnir við
pallborðið. Vék hann þvínæst að yfirskrift hátíð-
arinnar, og sagði hana vissulega yfirgripsmikla
og væri hugmyndin sú að nálgast hana út frá
reynslu höfundanna, fremur en að ráðast í skil-
greiningar á þjóðarhugtakinu, sjálfsímyndinni
eða skáldsögunni sem slíkum. Sagðist hann von-
ast til þess að með því að heyra sjónarmið höf-
unda frá Bretlandi annars vegar og Íslandi hins
vegar væri hægt að varpa ljósi á spuringuna um
skáldsöguna í ljósi þjóðar og sjálfsímyndar. Í
ljósi þess að Bretland og Ísland ættu það sam-
eiginlegt að eiga langa bókmenntahefð, var
fyrsta spurningin sem Jon Cook beindi til pan-
elsins sú hvort rithöfundarnir álitu að eigin eða
annarra þjóða bókmenntahefð léki stórt hlut-
verk í þeirra skrifum.
Í svörum rithöfundanna komu mismunandi
viðhorf í ljós sem sýndu að hver og einn höf-
undur vinnur með hefðina og glímir við hana í
sínum skrifum. Margir höfundanna virtust þó
eiga það sameiginlegt að leita undan hefðinni, að
bókmenntafyrirmyndum er betur kölluðust á
við þeirra afstöðu í samfélaginu, áður en tekist
var á fyllilega meðvitaðan hátt á við þá opinberu
hefð sem hampað er á hátíðarstundum.
Bragi Ólafsson sagðist forðast á næstum
skipulegan hátt að láta íslensku bókmennta-
hefðina hafa áhrif á það sem hann er að skrifa,
þó svo að hann væri vitanlega meðvitaður um
hana. Hann forðaðist að lesa verk íslenskra höf-
unda, sérstaklega Halldórs Laxness. Þó væru
þetta höfundar sem hann dáði sem og íslensku
fornsögurnar og með árunum væri hann farinn
að líta til hefðarinnar í auknum mæli. „Ég held
að það hafi hjálpað mér að móta minn eigin stíl,
að hafa farið þessa krókaleið að hefðinni,“ sagði
Bragi.
Graham Swift tók undir orð Braga, sagðist
ekki hugsa um hefðina í sínum daglegu skrifum.
„En ef ég er spurður, verð ég að játa það að ég
er mjög meðvitaður um hefðina, og þá enska
bókmenntahefð almennt. Shakespeare vofir þar
yfir öllu. Þetta er nokkuð sem ég finn alltaf fyrir,
og er mikilvægt að gera sér grein fyrir. Því jafn-
vel sá sem streitist á móti hefðinni er í samræðu
við hana.“
Steinunn Sigurðardóttir ræddi um hefðina í
ljósi kynferðis og benti á að bókmenntahefðin ís-
lenska hefði birst sér sem karlleg þegar hún var
að byrja að skrifa árið 1965. Ísendingasögurnar
hefðu ekki höfðað til hennar og hún ekki lesið
þær, né tekið mið af þeim í sínum skrifum. Hún
hefði fundið sér fyrirmyndir í bókmenntum eftir
konur sem þó almennt hafi verið litið niður á
sem „kerlingabókmenntir“. Þetta gat að sögn
Steinunnar í senn af sér spéhræðslu og frelsi
fyrir hana sem höfund. Hún hafi óttast að hæðst
yrði að sér en um leið og þessi staða hefði fært
henni frelsi til að skrifa óháð hefðinni sem ef til
vill vofði yfir mörgum þeirra karlhöfunda sem
skrifuðu á sama tíma.
Sigurður Pálsson sagðist hafa verið í sam-
ræðu við hefðina frá því að hann las Íslendinga-
sögurnar upphátt fyrir móður sína sem barn.
„Ég get reynt að hafna henni, en ég held að það
sé erfitt fyrir íslenskan höfund að komast undan
hefðinni vegna þess að tungumálið er í grunn-
atriðum það sama og fornasagnaritararnir
skrifuðu á og áttu þátt í að móta.“ Hann liti hins
vegar á hefðina sem opna og ómótaða stærð,
sem nauðsynlegt væri að draga í efa, rýna í og
enduruppgötva. „Ég held það liggi margt grafið
í bókmenntahefðinni er endurspeglar þjóðar-
ímynd okkar og við höfum ekki horfst í augu við,
og stangast á við hugmyndina um norrænan
uppruna okkar. Við megum ekki staðna í af-
stöðu okkar til hefðarinnar því þar stöndum við
frammi fyrir spurningum um þjóðerni okkar,“
sagði Sigurður.
Ian McEwan tók upp þráðinn frá Sigurði
varðandi spurninguna um samfellda bók-
menntahefð, og nefndi mræðu sem á sér stað í
Bretlandi um hvar staðsetja eigi upphaf enskra/
breskra bókmennta ef miðað væri við aðgengi-
leika þeirra gagnvart nútímalesendum. Þennan
punkt yrði að setja við miðja sextándu öld, þar
sem lesandinn kæmist ekki í gegnum bók-
menntatexta skrifaðan fyrir þann tíma án þess
að hafa orðabók við höndina. Sagði hann spurn-
inguna um tungumál áhugaverða í samhengi við
hefðarskilning og lék forvitni á að vita hversu
aðgengilegt tungumál fornsagnanna væri ís-
lenskum nútímalesendum.
Bresku bókmenntahefðinni sem McEwan
byrjaði að skrifa innan við upphaf 8. áratugarins
lýsti hann sem hálfgerðu dauðyfli, hún hefði ver-
ið mjög borgaraleg og lagst sterklega gegn
straumum módernismans. Hann hafi því litið í
tvær áttir sem ungur rithöfundur, annars vegar
til arfleifðar Kafka í evrópsku skáldsögunni og
hins vegar til bandarískra samtímahöfunda.
„Ég held að fjölmargir ungir breskir höfundar
hafi á þessum tíma litið út fyrir Bretland. Menn
leituðu hvert á land sem er annað en til breskra
bókmennta í mótun skáldsagna sinna. Með ár-
unum hef ég þó komið aftur að bresku hefðinni,
og sótt til höfunda á borð við George Eliot, Jane
Austen, Henry James og Virginiu Woolf. Ég
verð sífellt enskari höfundur með árunum, og
samræður við kollega um skáldskap berast æ
oftar að Shakespeare, því hjarta hefðarinnar er
eftir sem áður að finna þar,“ sagði McEwan.
Hefð og tungumál
Gerður Kristný sagðist hafa kosið að skrifa
um og fyrir sína kynslóð. Í skáldskap sínum
hefði hún aftur á móti unnið markvisst með
hefðina, og skopast að henni. „Ef til vill var ég
örlítið bitur í garð hefðarinnar, því ég hafði
neyðst til að lesa bækur sem henni tilheyra í
skóla.“ Bækur sínar sagði hún óþýðanlegar
vegna þess hversu sterklega þær væru tvinn-
aðar saman við hefð sem er séríslensk.
Bernadine Evaristo lýsti sambandi sínu við
ensku bókmenntahefðina sem flóknu. Hún hefði
skynjað hefðina sem bókmenntir skrifaðar af og
fyrir ákveðinn þjóðfélagshóp, og var viðmiðið
þar hinn hvíti karlmaður af mennta- eða milli-
stétt sem hafði allt önnur lífsviðhorf og bak-
grunn en hún sjálf sem er blökkukona af verka-
mannastétt. „Þegar ég byrjaði að skrifa hafnaði
ég hefðinni algjörlega, en lít hana nú öðrum aug-
um. Bandarískir kvenhöfundar af afrískum upp-
runa, á borð við Toni Morrison, voru mér mik-
ilvæg fyrirmynd en ég leitaði líka út um allan
heim að bókmenntum sem eru mér innblástur.
Enda var ekki að finna stakan svartan höfund í
breskum bókmenntum þegar ég var að vaxa úr
grasi á 7. og 8. áratugnum. Enn í dag les ég ekki
mikið af breskum samtímaskáldsögum og leita á
aðrar slóðir eftir bókmenntum sem mér finnst
virkilega spennandi. Nýlega hefur það orðið
mér ljóst að ég hef sótt til þeirrar ensku bók-
menntahefðar sem ég las í skóla, s.s. grískra og
latneskra fornbókmennta, Shakespeare, Dick-
ens, Tennyson,“ sagði Bernadine.
Michele Roberts sagði hefðina hafa verið sér
ákaflega mikilvæga sem ungum lesanda, og síð-
ar nemanda í bókmenntum og hefði hún lesið
miðaldabókmenntir, enska og franska ljóðlist af
áfergju. Þegar hún byrjaði að vinna úr þessari
hefð sem rithöfundur vandaðist málið og fólst
vandinn m.a. í að skapa sér eigin rödd, sem kona
innan karllegrar hefðar og bókmenntaheims
sem karlmenn voru ráðandi í. Mikilvægur þátt-
ur í þessari rödd er leikurinn sem er að mati Ro-
berts mikilvægt vopn fyrir konur sem skrifa
innan bókmenntaheims sem er enn kynskiptur
að ákveðnu marki. „Hefðin getur virst svo þung
og þrúgandi, en með því að koma óvænt að
henni er hægt að kitla hana og fá hana til að lifna
við,“ sagði Roberts.
Jon Cook sagði það áhugavert þegar hugað er
að íslenskri bókmenntahefð annars vegar og
breskri hins vegar, hversu aðgengilegt eða óað-
gengilegt tungumál þeirra væri nútímalesend-
um. Verk enska 14. aldar skáldsins Chaucers
væru illlæsileg almenningi, og kölluðu á sér-
staka þekkingu og yfirlegu. Tók Jon Cook í kjöl-
farið undir spurningu McEwans um það hvort
tungumál Íslendingasagnanna væru aðgengi-
legt hinum almenna nútímalesanda. Sagði Sig-
urður Pálsson svo vera, að í grunnatriðum væri
tungumálið óbreytt, hvað setningarbyggingu og
ritunaraðferð varðar. „Það trúir þessu enginn,
menn halda að við séum að ýkja. En ég held að
óhætt sé að segja að almennur lesandi sem ekki
hefur sérstaka menntun eða þjálfun á sviði bók-
mennta geti lesið Íslendingasögurnar.“ Benti
Bragi Ólafsson þó á að dróttkvæðin væru þó tor-
ræð og illskiljanleg og tók Sigurður undir þau
orð og vakti hlátur meðal áhorfenda þegar hann
sagði að ef til vill hefði enginn nokkurn tímann
skilið dróttkvæðin. Michele Roberts tók upp
hanskann fyrir miðaldabókmenntir, eins og hún
orðaði það, og sagði Chaucer ekki eins torræðan
og menn vildu halda, þar væri einfaldlega um að
ræða ákveðna málnotkun sem lesandinn þyrfti
að komast inn í. „Vægi þýðinga er einnig mik-
ilvægt í þessu tilliti, og getur núímalesandi t.d.
lesið Bjólfskviðu eftir Chaucer í frábærri þýð-
ingu Seamus Heaney. Sjálf las ég Íslendinga-
sögurnar í þýðingu þegar ég var unglingur og
naut þess mjög. Graham Swift tók undir þau orð
Roberts að Chaucer væri ekki eins fornt skáld
og ef til vill væri almennt álitið, frásagnartækni
skáldsins væri merkilega nútímaleg, allt að því
póstmódernísk. Lagði Jon Cook orð í belg og
sagði aðgengileika Chaucers engu að síður lítinn
og að verk skáldsins hefði líklega gleymst ef
ekki væri fyrir það vægi sem þau fengju í bók-
menntakennslu.
Bernadine Evaristo sagði það mikilvægt að
spyrja sig hvort íslenskt mál hefði þróast sam-
hliða því að hafa haldist lítt breytt síðustu þús-
und árin. Sigurður Pálsson svaraði síðarnefndu
spurningunni svo að íslenskt mál hefði þróast á
annan hátt en mörg evrópsk mál, þar sem sótt
væri í smiðju eigin tungumáls til að búa til ný
orð, í stað þess að sækja til grískra eða lat-
neskra róta við orðsmíð.
Í niðurlagi sínu að þessum fyrsta hluta um-
ræðnanna vék Jon Cook að mikilvægi hins utan-
aðkomandi eða „útlenda“ í mótun hefða og
nefndi sem dæmi hversu mjög enskar bók-
menntir hafa mótast af ítölskum, frönskum og
þýskum bókmenntum, hvað form, viðfangsefni
og tungumál varðar. „Frá sjónarhóli rithöfund-
arins er það áhugavert hvernig hefðinni er sí-
fellt raskað af því sem stendur utan hennar og
er utanaðkomandi. Spurningin um kynferði og
hefð er einnig þáttur sem kom mjög skýrt fram í
umræðunum og skírskotar til þess sem allir rit-
höfundar virðast gera, sem er að finna upp sína
eigin hefð, sem er persónuleg fremur en þjóðleg
og mótast af reynslu þeirra og stöðu innan sam-
félagsins.“
Rithöfundurinn
sem skemmtikraftur
Í næsta hluta umræðnanna sagði Jon Cook að
réttast væri að halda frá fortíðinni til þátta er
varða stöðu rithöfunda í samtímanum. Næsta
spurning til pallborðsins laut þannig að sam-
anburði á faglegri stöðu rithöfunda í Bretlandi
og á Íslandi. Michele Roberts sagðist geta talað
fyrir munn stórs hóps rithöfunda þegar hún
segði að það væri erfitt að lifa af því að vera rit-
höfundur. Benti hún á að hin viðtekna ímynd
sem birtist í fjölmiðlum gæfi mynd af rithöfund-
inum sem nokkurs konar stjörnu sem væri stöð-
ugt í sviðsljósinu og lifði ljúfu lífi. Rétta myndin
væri hins vegar sú að margir rithöfundar eru
mjög fátækir og jafnvel þeir sem átt hafa vel-
gengni að fagna geta þurft að berjast í bökkum
síðar á ferlinum. Flestir rithöfundar sinntu öðr-
um störfum, oft á sviði fjölmiðla eða kennslu.
„Það sem setur ekki síst mark á störf rithöfunda
er sá gríðarlegi þrýstingur sem liggur á útgef-
endum um að koma með metsölubækur og ná
þannig skjótum gróða. Þrýstingurinn er því
SAMSPIL HINS STAÐ-
BUNDNA OG ALÞJÓÐLEGA
Um hvað skrifa íslenskir rithöfundar? Hvernig er sam-
spili hins staðbundna og hins alþjóðlega háttað í
skáldverkum og hvaða hlutverki gegnir tungumálið í
þeim samskiptum? HEIÐA JÓHANNSDÓTTIR greinir
frá þeim margbrotnu umræðum um bókmenntir, þjóð-
arvitund og sjálfsmynd sem áttu sér stað í pallborðs-
umræðu breskrar bókmenntahátíðar sl. laugardag.
Morgunblaðið/Þorkell
Þátttakendur í pallborðsumræðum á breskri bókmenntahátíð í Háskólabíói sl. laugardag voru
rithöfundarnir Bragi Ólafsson, Graham Swift, Steinunn Sigurðardóttir (í hvarfi), Jon Cook, Sig-
urður Pálsson, Ian McEwan, Gerður Kristný, Bernadine Evaristo og Michele Roberts.