Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.2002, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 2002 15
MYNDLIST
Galleri@hlemmur.is: Þóra Þórisdóttir.
Til 13. okt.
Gallerí Fold, Rauðarárstíg:
Bresku mæðgurnar Jacqueline og
Sophia Rizvi. Til 13. okt.
Gallerí Kambur, Rangárvallasýslu:
Samsýning 16 listamanna. Til 13. okt.
Gallerí Skuggi: Kimmo Schroderus og
Charlotta Mickelsson. Til 29.9.
Gallerí Sævars Karls:
Óli G. Jóhannsson. Til 17. okt.
Gerðarsafn: Sigtryggur Bjarni Bald-
ursson, Pétur Már Pétursson og Jónas
Bragi Jónasson. Til 29.9.
Hafnarborg: Eiríkur Smith. Til 7. okt.
Hús málaranna, Eiðistorgi: Eyðun af
Reyni og Kári Svenson. Til 20. okt.
i8, Klapparstíg 33:
Helgi Þorgils Friðjónsson/Kristinn G.
Harðarson. Til 12. okt.
Listasafn Akureyrar:
Hollensk myndlist frá 17. öld. Til 27.
okt.
Listasafn ASÍ-Ásmundarsalur:
Annu Wilenius, Karla Dögg Karlsdótt-
ir, Sólrún Trausta Auðunsdóttir. Til 20.
okt.
Listasafn Borgarness:
Sögusýning Rótarýklúbbs Borgarness.
Til 2. okt.
Listasafn Einars Jónssonar:
Opið alla daga kl. 14–18, nema mánu-
daga.
Listasafn Íslands:
Ljósmyndir úr safni Moderna
Museet.Til 3. nóv.
Listasafn Reykjanesbæjar:
Einar Garibaldi Eiríksson. Til 20. okt.
Listasafn Reykjavíkur - Ásmundar-
safn:
Listin meðal fólksins. Til 31. des.
Listasafn Reykjavíkur - Hafnarhús:
MHR-30 - afmælissýning. Til 6. okt.
Listasafn Reykjavíkur - Kjarvalsstað-
ir:
Arne Jacobsen - Hönnun í hundrað ár.
Til 17. okt. Ljósmyndir og líkön af
byggingum eftir arkitektana Arno
Lederer, Jórunni Ragnarsdóttur og
Mark Oei. Til 27. okt.
Listasalurinn Man:
Marielis Seyler. Til 14. okt.
Listasetrið Kirkjuhvoli Akranesi: Mar-
grét og Guðbjörg Hákonardætur. Til
29.9.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur:
Aenne Biermann Preis: þýsk samtíma-
ljósmyndun. Til 15. okt.
Norræna húsið:
Clockwise. Til 20. okt.
Nýlistasafnið, Vatnsstíg 3B:
Grasrót 2002. Til 29.9.
Skaftfell, Seyðisfirði:
Þrír listamenn frá Finnlandi og Þýska-
landi. Til 20. okt.
Skálholtsskóli:
Benedikt Gunnarsson. Til 1. okt.
Straumur, Hafnarfirði:
Danny van Walsum og Elva Dögg
Kristinsdóttir. Til 29.9.
Þjóðarbókhlaða:
Yfirlitssýning á verkum Halldórs Lax-
ness. Til 31. des.
Þjóðmenningarhús:
Landafundir. Vestur-íslenskar bók-
menntir. Skákeinvígi aldarinnar.
Upplýsingamiðstöð myndlistar:
www.umm.is undir Fréttir.
TÓNLIST
Laugardagur
Seltjarnarneskirkja:
Seltjarnarneskórinn og Skærgårds-
koret. Kl. 20.
Þriðjudagur
Salurinn: Elín Ósk Óskarsdóttir sópr-
an, Richard Simm píanó. Kl. 20.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið: Lífið þrisvar sinnum,
lau., fim. Með fulla vasa af grjóti, fös.
Viktoría og Georg, lau., mið., fös. Kar-
íus og Baktus, sun. Veislan, sun., fim.
Borgarleikhúsið: Ljóti andarunginn,
sun. Kryddlegin hjörtu, lau. Gesturinn,
lau., fös. Jón og Hólmfríður, frums fös.
And Björk, of course, lau.
Íslenska óperan:
Rakarinn í Sevilla, fös.
Hafnarafjarðarleikhúsið:
Sellófon, lau.
Iðnó: Beyglur, lau., fös.
Loftkastalinn:
Fullkomið brúðkaup, fim.
Leikfélag Akureyrar:
Hamlet, lau.
Salurinn: Bernd Ogrodnik og Nætur-
ljóð leikbrúðanna, sun.
MENNING
LISTIR
N Æ S T U V I K U
svo til samstundis, og það eina sem eftir situr í
minninu er einhver síendurtekin ímynd af
manneskjunni sjálfri.
Joanna MacGregor er gott dæmi um hæfi-
leikaríka manneskju, sem er smituð af þessum
hugsunarhætti. Hún kom fram í svörtum
gallabuxum, með bert mittið, svo tók við blús-
sugarmur og berir handleggir, svo hlustendur
gætu skemmt sér við að fylgjast með vöðva-
starfsemi, sem útaf fyrir sig er heillandi, en
hefur ekkert með músík að gera. Því ekki að
taka kassann utan af flyglinum, svo hægt sé að
fylgjast með mekanismanum í píanóinu? Það
gæti orðið hin besta skemmtun þótt það hafi
ekkert með tónlist að gera.
Dinglandi smáfléttur
Ekki bætti úr skák, að hárgreiðslan var tal-
in skipta höfuðmáli, örfínar smáfléttur dingl-
uðu fram og aftur í alls konar tempóum, sem
lítið hafði með tónlistina að gera, en kom sér
afar vel í hneigingum, þar sem fléttuskaranum
var vippað niður að hnjám í virðingarskyni við
hlustendur. Því miður er hneigingin það sem
ég man best frá þessum misheppnuðu tón-
leikum. Af hverju er ég að stökkva upp á nef
mér út af þessu? Ástæðan er sú, að það eru
verkin sem eiga að tala, og vitrir og góðir flytj-
endur vekja athygli á tónlistinni sjálfri, en
ekki sjálfum sér. Eitt er víst, að mig langar
ekki að hlusta á píanósónötu Beetvens op. 111
aftur, þar sem hvert tækifæri var notað til að
„selja“ einhvern frumstæðan boðskap um
jafngildi allra hluta, sérstaklega í rytmískum
köflum, með því að draga þá niður á plan dún-
mjúkrar djasssveiflu, sem á enga samleið með
þessari stórkostlegu tónlist. Það duga engin
svik í listinni, sá sem ætlar að stytta sér leið er
fyrr eða seinna dæmdur úr leik.
Ég sá einu sinni uppfærslu á leikriti í Japan,
þar sem stórar leikbrúður voru í aðalhlutverki.
Þeim var stjórnað af mönnum sem sáust allan
tímann, en tókst þó að „hverfa“ á svo sannfær-
andi hátt, að athyglin beindist nær eingöngu
að brúðunum, en ekki mönnunum sem stjórn-
uðu þeim. Þetta minnir mig um leið á sögu um
kínverskan málara, sem málaði stóra lands-
lagsmynd, skrifaði svo nafn sitt í horn mynd-
arinnar. Málaði síðan lítið hús og á það dyr.
Hann tók svo saman dótið sitt, opnaði dyrnar,
sem hann hafði málað á húsið, og hvarf. Eftir
stóð málverkið.
Veturinn 1963–64 var ég starfandi sem
sellóleikari í Sinfóníuhljómsveit Íslands.
Margir góðir einleikarar komu til landsins og
léku með hljómsveitinn þennan vetur. Tveim-
ur af þeim einleikurum sem komu mun ég
aldrei gleyma, þeim Michael Rabin frá Am-
eríku og austurríska píanistanum Alfred
Brendel. Sagan segir að Rabin hafi fyrirfarið
sér tiltölulega ungur, en Brendel, nú kominn
langt yfir sjötugt, hefur líklega aldrei spilað
með jafn djúpum skilningi á þeirri tónlist sem
hann sérhæfir sig í.
Til fróðleiks má skjóta því hér inn, að þegar
ég mörgum árum seinna lék í Skosku kamm-
ersveitinni kom Brendel til Edinborgar og lék
einleik með hljómsveitinni, og gafst mér þá
tækifæri til að ræða að-
eins við hann. Ég
minnti hann á einleik
hans með SÍ, og kom
mér það á óvart, að
ekki mundi hann að-
eins eftir hvaða píanó-
konsert hann hafði
leikið, heldur líka hvert
aukalagið var.
Að laða fram úr
minninu
Fyrir píanóleikara
sem halda fjöldann all-
an af tónleikum ár eftir
ár, og leika mörg ger-
ólík prógrömm eftir
minni, er eins gott að
hafa þá náðargáfu að
getað laðað fram úr
minninu af öryggi stór-
verk á borð við Dia-
belli-tilbrigðin, sem
Alfred Brendel lék
meistaralega kl. 10:30
að kvöldi í Usher Hall,
þegar flestir jafnaldrar
hans eru vafalaust
komnir undir græna
torfu, eða búnir að
breiða yfir sig uppund-
ir höku, með hitapok-
ann innan seilingar.
Ekki svo að skilja, að
eitthvað rangt sé við
það, síður en svo.
Anton Diabelli á lík-
lega Beethoven að
þakka þá frægð, sem í
dag tengist nafni hans.
Þótt hann hafi sjálfur
verið tónskáld er nafn
hans sjaldan að finna í
tónleikaskrám, nema þá í tengslum við hin
frægu tilbrigði Beethovens við einn af völsum
hans.
Diabelli átti hugmyndina að því að Beet-
hoven semdi þessi tilbrigði. Diabelli ákvað að
bjóða tónskáldum sem hann valdi sjálfur, og
bjuggu á svæði Habsborgara-keisaradæmis-
ins, að skrifa tilbrigði við einn af völsum sín-
um. Beethoven sýndi þessari hugmynd lítinn
áhuga í fyrstu, en seinna vaknaði áhugi hans.
Hann samdi þegar nokkur tilbrigði árið 1819,
en tókst ekki að ljúka þeim fyrr en í apríl 1823.
Tilbrigðin voru gefin út á sama ári undir titl-
inum: 33 Veränderungen über einen Waltzer
von A. Diabelli. Það er alveg óhætt að fullyrða,
að aðeins eitt tónskáld hafi áður samið tónverk
fyrir hljómborð, þar sem tilbrigðaformið er
hafið upp í æðra veldi, og það er J.S. Bach í
hinum stórkostlegu Goldberg-tilbrigðum, 80
árum áður.
Frá fimmtu sætaröð á móts við gljásvartan
flygilinn af Steinway-gerð var öruggt að vel
mundi sjást til einleikarans, og það sem meira
er um vert, að með því að vera í þessari ná-
lægð við hljóðfærið myndi hljómburðurinn
vera skýr og góður, en Usher Hall er þekkt
fyrir heldur daufan hljómburð.
Það væri efni í langa ritgerð að skrifa um og
útskýra á viðeigandi hátt þessi afar frumlegu
og skemmtilegu tilbrigði, en það verður að
bíða betri tíma. Sá sem ekki þekkir þessi til-
brigði og heyrir hið einfalda upphafsþema get-
ur vart ímyndað sér hvað Beethoven tekst að
skapa út frá þessu einfalda efni.
Það er hvert sæti skipað í Usher Hall fyrir
þessa tónleika, jafnvel sætin fyrir aftan sviðið.
Það er stórkostleg stemning í salnum, enda á
Alfred Brendel stóran og tryggan aðdáenda-
hóp, sem ég efast um að hann hafi nokkurn
tímann valdið vonbrigðum.
Það er mikil freisting að útmála með mörg-
um orðum flutning Alfreds Brendels á Dia-
belli-tilbrigðum Beethovens, en ég læt nægja
að segja, að fyrir mig persónulega var þetta
stórviðburður, sem ég mun seint gleyma.
Þetta var ein af þessum stundum, sem styrkja
trúna á það djarfa og göfuga í manninum. Hér
mætti ég sem þroskaður hlustandi sönnum
listamanni, sem er á áttræðisaldri er á hátindi
hvað músíkalskan skilning snertir.
Kunningi minn, sem er málkunnugur Alfred
Brendel, sagði mér nýlega, að Brendel væri
farinn að hræðast minnisleysi. Það er ekki að
undra, því hann er orðinn nokkuð fullorðinn.
Það eykur því enn á aðdáunina, að hann skuli á
þessum háa aldri ganga hnarreistur inn á svið-
ið, og leika nær fullkomlega þetta erfiða verk
eftir minni.
Óperu-óratorían Ödipus Rex eftir Igor
Stravinsky var lokaatriði Edinborgarhátíðar-
innar, og sett á svið af Kanadíska óperukomp-
aníinu, sem einnig flutti Sálmasinfóníuna eftir
sama höfund fyrir hlé.
Það var vel til fundið að setja á svið þessi
verk sama kvöldið, því svo margt eiga þau
sameiginlegt, m.a. hinn stranga, íburðarlausa,
ný-klassíska stíl, og meðferð á kór og hljóm-
sveit. Að tefla þessum verkum fram í óperu-
uppfærslu, eins og gert var á þremur sýn-
ingum í lok hátíðarinnar, er í rauninni hin
frumlegasta hugmynd, og virkar mjög vel.
Það sem truflaði mig á „uppfærslu“ Sálma-
sinfóníunnar var tenging hennar við nöfn
fjölda fólks, sem dáið hafði úr alnæmi, og birt-
ust nöfn þess hvert á fætur öðru, eins og skrif-
uð af ósýnilegri hendi á risastórt tjald á svið-
inu. Ekki svo að skilja, að þjáning þeirra og
dauði eigi ekki minnigu skilið, síður en svo.
Vandamál skapast hins vegar fyrir hlustend-
ur, þegar tveir, í eðli sínu ólíkir, listrænir at-
burðir eiga að skapa heild, þar sem hvor á að
upphefja annan, en samruni næst ekki og at-
hygli hlustandans flögrar á milli.
Hljómsveitin var í gryfjunni, en eins og hálf-
sokkin ofan í sviðið var kórinn, drungalega
upplýstur, fyrir neðan þetta tjald. Það var
engu líkara en kórinn væri staðgengill hinna
látnu, og söngur hans grafalvarlegur skaut
mér skelk í bringu. En hvað um tónskáldið og
boðskap þess? Stravinsky er í þessu verki að
lofsyngja Guð, en sá lofsöngur fór að mestu
fyrir ofan garð og neðan, vegna stöðugrar
áminningar um sjúkdóma og dauða. Samt
verður því ekki neitað, að sú dauðans alvara,
sem oft hvílir yfir tónlistinni, átti stund og
stund samleið með því sýnilega.
Eitt sinn þegar Stravinsky var á heimferð
frá Feneyjum til Nice kom hann við í Genúa,
til að endurnýja kynni sín við þá borg. Í lítilli
bókabúð rakst hann á smákver um heilagan
Frans frá Assisi eftir Johannes Jorgensen, í
franskri þýðingu. Ein setning í þessu kveri
vakti athygli Stravinskys, þar sem minnst er á
dálæti heilags Frans á franskri tungu. Fyrir
Frans frá Assisi var franska mál skáldskapar
og trúar, upphafið, hreint og stílfagurt.
Stravinsky var um þessar mundir að leggja
drög að meiriháttar tónverki, fyrir einsöngv-
ara, kór og hljómsveit. Lengi vel gat hann ekki
ákveðið, hvaða tungumál og texta skyldi nota.
Það mun hafa verið eftir lestur þessa kvers, að
Stravinsky ákvað að velja latínu sem tungu-
mál, vegna formfestu málsins, hátíðleika og
skorts á úrkynjun. Textinn, sem fyrir valinu
varð, var hin dramatíska saga um Ödipus Rex
eftir Sófókles, sem ekki verður rakin hér, enda
flestum kunn. Stravinsky faldi vini sínum,
Jean Cocteau, að laða fram kjarna sögunnar í
sem stystu máli, en síðan var franska text-
anum snarað yfir á latínu af Jean Danielou.
Stravinsky mun hafa lagt svo fyrir, að hátíðleg
stilla skyldi hvíla yfir textanum, því ætlun
hans var að skapa dramatíska „kyrralífs-
mynd“.
Það var hugmynd Jeans Cocteau að hafa þul
sem kemur fram á sviðið öðru hverju, til að
búa hlustendur undir og skýra út hina drama-
tísku atburðarás.
Sviðsmyndin hreint listaverk
Cocteau á að hafa lagt til, þegar Ödipus Rex
var fyrst sviðsett, að þulurinn skyldi klæðast
dökkum samkvæmisfötum, líkt og hann væri á
leið í samkvæmi þarna í grenndinni, en virtist
samt vita nákvæmlega hvað um var að vera á
sviðinu.
Það er vel kunnugt, að Stravinsky sá mikið
eftir að hafa fallist á hugmyndina um að hafa
þul, og verð ég að játa, að mér hefur alltaf
fundist þulurinn vera mistök.
Sviðsetningin á Ödipus Rex á Edinborg-
arhátíðinni hefur hlotið einróma lof tónleika-
gesta og gagnrýnenda bæði hér og víða er-
lendis. Það er erfitt að lýsa sviðsmyndinni
sjálfri, sem er hreint listaverk, og gefur tæki-
færi til að magna upp viss atriði sögunnar,
sem orð aðeins gefa til kynna. Mér dettur t.d. í
hug hið ógnvekjandi ástarsamband Ödipus við
móður sína. Þá er mjög áhrifamikil notkun
sterkra lampa, sem kórinn heldur á, sem eru
látnir síga í gólfið og dimmast, þegar Ödipus
nýblindaður gengur hægt framhjá. Það er
mikið afrek af kórnum að syngja allt kórhlut-
verkið utan að, og taka þar að auki virkan þátt
í leiksýningunni sjálfri.
Einsöngvararnir höfðu yfir sér þá virðulegu
kyrrð og hátíðleika sem Stravinsky hefði við-
urkennt, og söngur þeirra var eins agaður og
leikrænn og hugsast getur. Óvænt atvik átti
sér stað í miðju verki, þegar ljósin slokknuðu
fyrirvaralaust í gryfjunni, og hljómsveitin
hætti að spila sem einn maður. Allir einsöngv-
arar og kór frusu í þeim stellingum sem hver
og einn var í, og grafarkyrrð ríkti í salnum í
um 30 sekúndur. Þessi atburður var eflaust í
huga margra hluti af sýningunni sjálfri, svo
sannfærandi var þessi óvænti „listræni at-
burður“, þar sem fyrirvaralaust var eins og
tíminn stæði grafkyrr. Svo komu ljósin aftur,
og áfram var haldið eins og ekkert hefði í skor-
ist.
Þeir sem sáu þessa sýningu á lokakvöldi há-
tíðarinnar, og gengu síðan upp í Princes
Street þar rétt hjá, munu hafa séð eldflauga-
sýninguna miklu sem kórónar þessa stórkost-
legu listahátíð á hverju ári, og sannfærst um,
að Edinborgarhátíðin er án efa stærsta og
besta listahátíð í heimi.
Höfundur er tónskáld.
Frá hátíðinni í Edinborg.