Lesbók Morgunblaðsins - 28.09.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. SEPTEMBER 2002 7
sem hinn þroskaði höfundur hefur búið til í
samstarfi við minnið. Með þessu skapar Coet-
zee sér sumpart meira frelsi til að hagræða
efninu og skálda í eyðurnar og gerir okkur um
leið kleift að kalla þessar ritsmíðar hans skál-
dævisögur, enda losnar enginn við þær skorð-
ur sem minnið setur, hvað sem öllum tækni-
brellum líður; sú mynd sem Coetzee dregur
upp af fortíð sinni hlýtur eftir sem áður að
mótast af þeim sjónarhóli sem hann stendur á
við skrifin þó að annað sé látið í veðri vaka, það
er hann sem vinsar úr og matreiðir.
En fleira vekur spurningar varðandi þessar
frásagnir hans. Það kemur fram að Coetzee er
kominn af Búum, sem tala afríkönsku (sbr.
nafn hans), en samt elst hann aðallega upp við
ensku, að því er virðist til að hafa aðgang að
vissum forréttindum. Hann skrifar Boyhood
og Youth á ensku en slettir alloft afríkönsku.
Af höfundarverki Coetzees og menntun er
ljóst að hann er mjög meðvitaður um tungu-
mál og vandkvæðin sem þeim fylgja. Í Van-
sæmd má til að mynda finna hugleiðingar þess
efnis að enska „sé ekki miðill sannleikans um
Suður-Afríku“ (113), enska sé nokkurs konar
risaeðla. Coetzee virðist samt hafa ákveðið að
reiða sig á enskuna hvað sjálfan sig varðar,
enda vill söguhetjan í Youth helst losna við sitt
suður-afríska sjálf. Á einum stað í bókinni hitt-
ir hann frænku sína frá Suður-Afríku í Lund-
únum og lætur tilleiðast að tala afríkönsku við
hana, mál fjölskyldunnar, og finnst hann þá
undireins slaka á „eins og hann hafi rennt sér
ofan í heitt baðkar“ (127). Aftur á móti vill
hann ekki að nokkur Englendingur heyri þau
tala þetta tungumál, að hans mati væri það
eins og að tala eins konar nasistamál. Af þessu
er ljóst að tungumál eru gildishlaðin í huga
hins unga Coetzees og afstaða hans til þeirra
sýnir að hann fyrirverður sig á margan hátt
fyrir upprunann.
Hvað honum gengur til með því að skrá end-
urminningar sínar, manni sem virðist afar inn-
hverfur og ku sjaldan gefa fjölmiðlum færi á
sér, er hins vegar nokkur ráðgáta. Er það að-
ferð til að sættast við sjálfan sig og landið, til
að gera upp erfiða fortíð og átta sig á því
hvernig hún hefur markað hann? Eða vill hann
uppræta ýmsar hugmyndir sem gengið hafa
um hann, sýna fram á að hann sé „fullkomlega
eðlileg manneskja“? eins og hann sagði einu
sinni í tölvuskeyti til undirritaðs, það séu dag-
blöðin sem hafi „ákveðið að stimpla hann ein-
fara“. Hvað sem því líður og hvað sem segja
má um ritháttinn verður frásögnin allt að því
uggvænlega ærleg eins og óeirnu ljósi sé beint
inn í skúmaskot fortíðarinnar.
Hvað honum gengur
til með því að skrá
endurminningar sín-
ar, manni sem virðist
afar innhverfur og
ku sjaldan gefa fjöl-
miðlum færi á sér, er
hins vegar nokkur
ráðgáta. Er það að-
ferð til að sættast við
sjálfan sig og landið,
til að gera upp erfiða
fortíð og átta sig á
því hvernig hún hef-
ur markað hann?
Eða vill hann upp-
ræta ýmsar hug-
myndir sem gengið
hafa um hann, sýna
fram á að hann sé
„fullkomlega eðlileg
manneskja“?
Höfundur er bókmenntafræðingur og rithöfundur.
A
RNARFJÖRÐURINN er
firnafagur. Tignarleg fjöll
gnæfa yfir á báða vegu og
ná víða í sjó fram. Norðan-
megin fjarðarins eru fjöllin
töluvert hærri og er Kald-
bakur þeirra hæst, 997
metrar samkvæmt nýút-
gefnu landakorti, en er sagt vera einum metra
hærra á eldri kortum. Kaldbakur er eftir sem
áður hæsta fjall Vestfjarða. Á milli fjallanna eru
fagrir dalir, misgrösugir eins og gengur. Byggð
er víða aflögð á þessum slóðum, en sumarhús
komin í staðinn.
Miðstöð mannlífsins í Arnarfirðinum er
Bíldudalur. Þaðan liggja flestar leiðir í suður til
Tálknafjarðar, eða í austur, þar sem leiðir
skiptast, suður í Vatnsfjörð eða á norðurfirðina.
En það er líka hægt að aka í vestur og um 25
kílómetra frá Bíldudal er Selárdalur. Hann er
nú nánast í eyði, aðeins búið á einum bæ, Neðri-
Bæ. Þarna er kirkjustaðurinn Selárdalur, þar
sem Hannibal Valdimarsson fyrrverandi ráð-
herra bjó og síðar Ólafur Hannibalsson.
Skammt frá eru Uppsalir, en þar bjó einsetu-
maðurinn Gísli Gíslason, sem þjóðþekktur varð
af óborganlegum sjónvarpsþáttum Ómars
Ragnarssonar. Niðri við sjávarsíðuna er svo
Brautarholt þar sem Samúel Jónsson, sem
nefndur hefur verið listamaðurinn með barns-
hjartað, bjó á efri árum. Byggð var miklu meiri
á árum áður í Selárdal, enda var þar töluvert út-
ræði. Til marks um það þá fórust flestir full-
orðnir karlmenn úr dalnum, alls 25 sjómenn, í
miklu sjóslysi aldamótaárið 1900.
Listamaðurinn með barnshjartað, Samúel
Jónsson, fæddist á Horni í Mosdal í Arnarfirði
árið 1885. Faðir hans mun hafa látist þegar
Samúel var mjög ungur. Eftir það starfaði móð-
ir hans sem vinnukona á ýmsum bæjum í sveit-
inni og fylgdi Samúel henni. Lengst af voru þau í
Selárdal. Ekki er hægt að rekja æviatriði Sam-
úels hér, en segja má að líf hans hafi ekki verið
dans á rósum, frekar en annars alþýðufólks
þessa tíma. Smúel fluttist úr Selárdal að
Krossadal í Tálknafirði og bjó þar í 20 ár, en
flutti aftur í Selárdal 1947. Í Samúel blundaði
listamaður. Hann hafði fengist við að mála með
vatnslitum, en var líka ágætur handverksmaður
og skar meðal annars út í tré.
Skömmu eftir að Samúel kom afur í Selárdal
fékk hann ellilífeyri og hafði þá í fyrsta sinn pen-
inga á milli handanna. Fyrir ellilaunin keypti
hann sement í gegnum kaupfélagið í Bíldudal og
upp úr því hófst ferli sem er ævintýri líkast.
Samúel hóf að gera skúlptúra úr steinsteypu,
m.a. steinsteypta eftirlíkingu af hinum fræga
ljónagosbrunni við Alhambrahöllina í Granada á
Spáni. Þá tók hann til við að mála olíumálverk.
Nokkru síðar ákvað hann að byggja safnahús
yfir verk sín. Safnahúsið er afar sérstakt, ekki
síst fyrir sérkennilegt skrautvirki framan við
húsið, en ofan á steinsteyptum bogum hvíla
tveir steinsteyptir ljónsungar. Húsið, sem er
tvílyft, var byggt á frumstæðan hátt með nokk-
urs konar skriðmótum. Slegið var upp einu um-
fari í senn og steypt í. Þannig mjakaðist verkið
áfram. Sandinn í steypuna bar hann á bakinu úr
fjörunni og bætti svo grjóti í. Þetta einstæða hús
átti að geyma þau listaverk sem ekki gátu staðið
úti.
Árið 1961 átti sóknarkirkja listamannsins í
Selárdal 100 ára afmæli. Samúel ákvað að mála
altaristöflu og gefa kirkjunni. Fyrir í kirkjunni
var gömul og verðmæt tafla sem hafði fylgt
henni frá upphafi, hafði reyndar verið gefin til
sóknarinnar árið 1752. Sóknarnefndin var því í
miklum vanda stödd. Hún taldi sig ekki geta
þegið töfluna, en þáði sex útskorna kertastjaka
frá Samúel og eru þeir enn í kirkjunni. Samúel
gat ekki hugsað sér að altaristaflan fengi ekki að
hanga yfir altari og hóf þess vegna byggingu
eigin kirkju. Hann var þá orðinn 76 ára. Bygg-
ingaraðferðin var svipuð og þegar safnahúsið
var byggt, nema nú byrjaði hann á að steypa
upprétta stöpla sem afmörkuðu veggina og
þykkt þeirra. Borðin voru síðan sett utan á
stöplana, eitt umfar í senn og fest með þvingum,
því enginn var mótavírinn. Kirkjubyggingin er
að mörgu leyti afar sérstök. Hún er ekki beint
stílhrein, en þó hrífandi. Sennilega má ganga út
frá því sem vísu að Guð almáttugur meti viljann
fyrir verkið.
Húsin sem Samúel reisti eru um margt
merkileg. Í gerð þeirra kemur fram, allt í senn,
stórhugur listamannsins, hugrekki og eldhugur
og svo vanefni hans þegar að hinum efnislegu
þáttum kom. Greinilegt er að hönnuðurinn og
smiðurinn vann verkið meira af vilja en fjár-
hagslegri getu og verkkunnáttu.
Á Brautarholti er einnig íbúðarhús Samúels,
sem mun hafa verið til staðar þegar hann flutti
þangað árið 1947. Það hús er nú nánast ónýtt og
virðist standa uppi af gömlum vana. Það veitir
þó skúlptúrunum nokkurt skjól fyrir norðanátt-
inni, en þeir standa milli íbúðarhússins og safna-
hússins. Stærstur þeirra er ljónabrunnurinn,
sem áður er nefndur. Þarna eru líka Leifur
heppni Eiríksson, sem skyggnir hönd fyrir
augu, sænykur, selur, álft með unga á bakinu og
fleira.
Ýmislegt er hér ótalið af afrekum þessa
merkilega listamanns. Hann gerði til að mynda
líkön af frægum erlendum byggingum og smíð-
aði muni úr tré. Samúel sótti þekkingu sína í rit
á borð við Lönd og lýðir, en þar voru greinar og
myndir sem hann notaði við gerð verka sinna.
Aldrei fór hann til útlanda og mun ekki hafa
ferðast mikið. Þó hélt hann nokkrar málverka-
sýningar í Reykjavík og á Akureyri og var vel
tekið.
Samúel Jónsson lést í janúar 1969 eftir
tveggja ára legu á sjúkrahúsinu á Patreksfirði.
Það er ljóst að verkin sem liggja eftir Samúel
halda nafni hans á lofti og gætu orðið ókomnum
kynslóðum ánægjuefni. Nú eru þessi verk í
hættu, óblíð náttúruöflin eru smám saman að
eyðileggja þau. Byggingar Samúels og listaverk
hans liggja undir skemmdum og hafa gert í
langan tíma. Þakið mun til dæmis hafa fokið af
safnahúsinu sl. vetur. Starfandi er félag áhuga-
manna, sem hefur á stefnuskrá sinni að bjarga
byggingunum og listaverkunum frá eyðilegg-
ingu, en satt að segja hefur lítið miðað, enda
fjárráðin lítil.
Samúel Jónsson var ekki lærður listamaður.
Hann er í flokki svokallaðra næfista, eða ein-
fara. Verk hans bera því glögglega vitni. Víða úti
í heimi eru næfistarnir í hávegum hafðir. Verk
þeirra eru varðveitt á listasöfnum og vinsæl
meðal safnara. Hvergi er verkum þeirra fargað,
eða þau látin eyðileggjast. Af íslenskum næf-
istum er Stefán Jónsson frá Möðrudal trúlega
þekktastur og verk hans prýða mörg einkasöfn.
Þá má nefna að á Svalbarðsströnd er merkilegt
einkaframtak sem nefnist Safnasafnið. Þar er
reynt að gera verkum næfistanna skil, en vantar
töluvert á að fullkomið sé, eins og eðlilegt er.
Vandamálið sem við er að glíma í Selárdal er
þetta: Þarna bjó og starfaði afar sérstakur lista-
maður. Hann skildi eftir sig hálfköruð mann-
virki og næfísk listaverk. Þau eru að grotna nið-
ur og eyðileggjast. Hvað skal gera?
Að dómi skrifara er rétt að varðveita herleg-
heitin komandi kynslóðum til ánægju og ynd-
isauka. Ljóst er að það kostar töluvert fé. Þótt
skrifari sé ekki hrifinn af því að opinberir aðilar
taki að sér ný verkefni, hvort heldur sem það er
í listum eða á öðrum vettvangi, þá er varla önnur
leið í sjónmáli. Hugsanlegt er að sveitarfélagið,
einstaklingar og jafnvel fyrirtæki komi að varð-
veislunni, en varla svo neinu nemi. Sú þrauta-
lending væri þó hugsanleg að láta byggingarnar
halda áfram að grotna niður, en bjarga skúlpt-
úrunum. Þá má sjálfsagt flytja í áðurnefnt
Safnasafn á Svalbarðseyri og varðveita þar.
Nú er í tísku að tala. Endalaust er talað um að
mikil verðmæti liggi í þessu og hinu. Náttúran
er mikils virði, hálendið er mikils virði, gömul
hús eru mikils virði, þ.e. ef þau standa í vegi fyr-
ir einhvers konar framkvæmdum, annars varla.
Allt er þetta rétt. Nú vill svo til að ekki stendur
til að hefja neinar framkvæmdir í Selárdal,
þannig að þessi makalausu verk Samúels Jóns-
sonar eru ekki fyrir neinum. Því eru fáir sem
koma fram og segja: Þessu má ekki farga!
Eins og fyrr segir leggja menn í útlöndum
töluvert á sig til að varðveita sérkennilega hluti
á borð við þessa. Hér á landi er þetta ekki þann-
ig. Við erum töluvert á eftir öðrum þjóðum að
þessu leyti. En nú þarf að taka ákvörðun. Hvað
á að gera varðandi verk Samúels Jónssonar? Ef
eitthvað liggur að baki tali um að bjarga þurfi
menningarverðmætum, ef eitthvað liggur að
baki tali um að æskilegt sé að auka ferðamanna-
straum á Vestfjörðum, ef eitthvað liggur að baki
fagurgala um menningartengda ferðaþjónustu
og ef eitthvað liggur að baki hjalinu um verð-
mæti gamalla minja, þá er það þaðminnsta sem
við getum gert að láta kanna hvað það kostar að
varðveita byggingarnar og listaverkin í Selár-
dal. Það er tillaga skrifara að byrjað verði á því
að láta gera verk- og kostnaðaráætlun. Þegar
því er lokið má taka ákvörðun um framhaldið.
Eins og áður var minnst á er stutt í bústað
einsetumannsins Gísla á Uppsölum frá Braut-
arholti. Ef einhver athugun fer fram á kostnaði
við varðveislu verka Samúels Jónssonar er
kannski ekki úr vegi að kanna um leið hvort ekki
megi líka varðveita hús Gísla. Þar má koma upp
litlu „safni“ um þennan sérkennilega einsetu-
mann sem snart hjörtu þjóðarinnar á svo eft-
irminnanlegan hátt á sínum tíma. Íbúðarhús
Gísla er í raun ekki illa farið ennþá og ætti að
vera tiltölulega einfalt að varðveita það, þótt úti-
húsin séu líkast til ónýt. Þá má einnig nefna að
kirkjan í Selárdal og nánasta umhverfi hennar
er í niðurníðslu. Þannig á ekki og má ekki fara
með gamlar og merkar sveitakirkjur á Íslandi.
Skrifari var fyrir skömmu í Selárdal. Af nokk-
urri reynslu og pínulítilli þekkingu sá hann að
þarna eru að fara forgörðum umtalsverð verð-
mæti. Hann gerir sér grein fyrir því að það kost-
ar þó nokkurt fé að bjarga þeim og gera þau að-
gengileg, ferðafólki til gagns og ánægju. Af
ýmsum ástæðum rann honum blóðið til skyld-
unnar að vekja athygli á þessu máli. Saga verk-
anna og höfundar þeirra lætur engan ósnortinn
sem kynnir sér málavöxtu. Skrifari veit að
stundum eru fjármunir til staðar, sem betur fer.
Til dæmis um það má nefna að nýlega keyptu
Íslendingar vörubílsfarma af grjóti í Svíþjóð og
fluttu til Kína. Þar vann hópur Kínverja við að
slípa steinana, sem síðan voru fluttir með skipi
til Íslands og settir í fjöruborðið við Sæbrautina
í Reykjavík, þar sem þeir verða sjávarganginum
að bráð með tímanum. Þetta listaverk mun hafa
kostað eitthvað á annan tug milljóna og í sjálfu
sér allt í lagi með það. Fyrir slíka upphæð væri
hægt að gera ýmislegt í Selárdal.
VANDAMÁL Í SELÁRDAL
Morgunblaðið/Ómar
Listamaðurinn með barnshjartað var Samúel í Selárdal kallaður. Myndin er tekin í Selárdal.
„Samúel Jónsson var ekki lærður listamaður. Hann er í flokki svokallaðra
næfista, eða einfara. Verk hans bera því glögglega vitni. Víða úti í heimi eru
næfistarnir í hávegum hafðir. Verk þeirra eru varðveitt á listasöfnum og vinsæl
meðal safnara. Hvergi er verkum þeirra fargað, eða þau látin eyðileggjast.“
Höfundur rekur gallerí.
E F T I R
T RY G G VA P. F R I Ð R I K S S O N