Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. OKTÓBER 2002 5
óbyggðirnar án eldspýtna og matar. Á heima-
síðu þáttarins The Real World var fyrir
skömmu gefið til kynna að áhorfendur myndu
brátt fá að sjá enn meiri raunveruleika en áður
eða „það sem gerist þegar hlutirnir verða að-
eins of raunverulegir“. Framleiðendurnir gáfu
til kynna að eitthvað raunverulega óvænt og
óviðráðanlegt hefði orðið þess valdandi að
hætta hefði þurft tökum á nýjustu seríunni og
henni þess vegna verið aflýst en að raunveru-
leikinn yrði sýndur í sérstökum þætti. Í ljós
kom að hinar óviðráðanlegu orsakir komu til
vegna æsts aðdáanda sem hafði ráðist inn í hý-
býli þátttakenda og haldið þeim í gíslingu. Ekki
var þó um raunverulega gíslatöku að ræða
heldur sviðsetningu. Þátturinn með hinum „of
raunverulegu“ atburðum var í raun leikin sjón-
varpsmynd í anda þáttanna. Áhorfendur voru
blekktir en margir þeirra áttuðu sig ekki á því
og héldu að um blákaldan raunveruleik væri að
ræða. Aðferðin sem notuð var við kynningu
þessarar myndar náði að skapa mikla spennu
og eftirvæntingu hjá áhorfendum en hún dreg-
ur einnig úr trúverðugleik þáttanna. Eins
vaknar sú spurning hvort og hvernig hlutir geti
orðið of raunverulegir í raunveruleikasjón-
varpi. Miðað við auglýsingar og slagorð þátt-
anna hefði maður haldið að raunveruleikinn
væri það sem leitast væri eftir að sýna. Með því
að segja að nú fáum við að sjá meiri raunveru-
leika en áður er í raun verið að segja að það
sem við höfum séð hingað til hafi ekki verið all-
ur raunveruleikinn, aðeins hálfur sannleikur-
inn. Þarna er hulunni svipt af raunveruleika-
þáttunum og merkingarleysi þeirra. Það sem
býr að baki þeim er markaðshyggja sem geng-
ur út á það eitt að selja áhorfendum ímyndir af
ímynduðum raunveruleika.
Raunveruleikinn er nefnilega sá að raun-
veruleikaþættir eru jafnritstýrðir og annað
sjónvarpsefni. Strangar reglur gilda um hvað
má og hvað má ekki segja í sjónvarpi. Í hefð-
bundnum spjallþáttum heyrist píp ef fólk tekur
sér óæskileg orð í munn en í raunveruleikaþátt-
um er slíkur orðsöfnuður einfaldlega klipptur
út. Raunveruleikinn er því matreiddur ofan í
áhorfendur eftir fyrirfram ákveðnum upp-
skriftum úr kokkabókum íhaldsamra framleið-
enda, kryddaður eftir smekk þeirra, oft með
bragðaukandi efnum, til að gera kássuna girni-
legri.
Undir eftirliti
Raunveruleikasjónvarpið er ekki eingöngu
bundið við sjónvarp heldur nýtir það sér aðra
miðla í sína þágu. Flestir ef ekki allir raunveru-
leikaþættir eiga sínar eigin heimasíður auk
þess sem fjölmargir einstaklingar og aðdá-
endahópar raunveruleikasjónvarps halda úti
heimasíðum og spjallrásum tileinkuðum einum
eða fleiri þáttum. Þar er að finna ýmsar upplýs-
ingar og aukaefni sem erfitt eða ómögulegt er
að miðla í stuttum sjónvarpsþáttum. Meðal
annars er hægt að kaupa minjagripi úr sumum
vinsælustu þáttunum. Venjulega kaupir fólk
minjagripi á ferðum sínum til minningar um
ákveðinn stað og reynslu en minjagripir raun-
veruleikasjónvarpsins færa okkur minningar
um falska upplifun, ferð sem aldrei var farin.
Þeir staðfesta ofurverulega þátttöku okkar í at-
burðunum. Á heimasíðu Big Brother er svo
hægt að fylgjast með þátttakendum allan sólar-
hringinn og fá send sms skilaboð þegar eitt-
hvað áhugavert gerist. Big Brother er einn
tæknilegasti raunveruleikaþátturinn og senni-
lega sá minnst ritstýrði. Þar sem um beina út-
sendingu er að ræða er ekki hægt að hafa jafn-
mikil áhrif á þátttakendur og ella, lítil
klippitækni kemur við sögu auk þess sem
myndavélar og hljóðnemar eru faldir og þ.a.l.
engir myndatöku- eða hljóðmenn á svæðinu.
Þarna er í raun um eftirlistmyndavélar að ræða
líkt og eru notaðar í öryggisskyni í skrifstofum,
verslunum og á götum úti. Það má þó ekki skilj-
ast sem svo að Big Brother sé raunverulegri en
aðrir þættir af sama toga. Vitneskja þátttak-
enda um það að fylgst er með þeim hefur alltaf
áhrif, jafnvel þótt þeir segist venjast eftirlitinu.
Það er erfitt að ímynda sér að það eina sem
myndavélin bæti við séu nokkur kíló. Í raun-
veruleikanum ýkir myndavélin ekki aðeins
mittismálið heldur öll viðbrögð fólks. Eftirlitið
hefur tilfinningaleg áhrif, ekki aðeins á þann
sem á horfir í öruggri fjarlægð heldur einnig og
ekki síður á manneskjuna sem er undir stöðugu
eftirliti myndavélarinnar. Hin hversdagsleg-
ustu atvik verða ofurveruleg. Spennan við það
að láta fylgjast með frumþörfum sínum og per-
sónulegum athöfnum er geysimikil og að sama
skapi spennufallið þegar leikurinn er búinn.
Það olli miklum umræðum þegar þátttakandi í
sænsku útgáfunni af Big Brother sem kosinn
var fyrstur í burtu framdi sjálfsmorð mánuði
eftir að hann sneri aftur í fábrotinn veru-
leikann. Það er greinilega vandlifað í heimi of-
urveruleikans. Um leið og við bölvum tækninni
eru við svo háð henni að án hennar missum við
fótanna. Það er yfirþyrmandi að vera sér með-
vitandi um stanslaust eftirlit annarra en það er
einnig skelfilegt til þess að vita að enginn sé að
fylgjast með. Franski hugmynda- og fé-
lagsfræðingurinn Michel Foucault hélt því
fram að skelfing eftirlitsins fælist ekki í því að
stöðugt væri fylgst með manni heldur liggi
skelfingin í óvissunni um að vita aldrei hvort
einhver sé að fylgjast með. Óttinn beinist ekki
að því að horft sé á mann heldur þeim mögu-
leika að enginn sé að horfa. Samkvæmt þessu
er áhorfið ekki aðeins helsta áhyggjuefni fram-
leiðenda heldur einnig þátttakenda og áhorf-
enda. Þetta er nokkuð sjálfhverf afstaða en lýs-
ir vel þeirri firrtu menningu sem hin nýja
tækni og hinir nýju miðlar hafa haft í för með
sér.
Mark Boal, fyrrum ritstjóri The Village
Voice, veltir fyrir sér raunveruleikasjónvarp-
inu með hliðsjón af frægri kenningu Baudrill-
ard um Disneylandið og raunveruleikann.
Hann segir raunveruleikasjónvarpið í senn fela
þá staðreynd og afhjúpa að við lifum nú þegar í
eftirlitsþjóðfélagi þar sem afsal nafnleysisins
færir manni vegleg verðlaun. Það eru heldur
engir smáaurar sem eru í verðlaun í raunveru-
leikaþáttunum og því til mikils að vinna, en eins
og Boal segir þá kostar það sitt að vera með.
Fórnarkostnaður þátttakenda er ekki fjár-
hagslegs eðlis heldur felst hann í því að þeir
þurfa að gera opinbera ýmsa þætti einkalífs
síns og fórna ákveðnum hluta sjálfsmyndar
sinnar og persónueinkenna. Margir fyrrum
þátttakendur úr raunveruleikasjónvarpinu
hafa haldið áfram að vera í sviðsljósinu eftir
þættina, sumir hafa jafnvel gerst fyrirlesarar
og uppfræða nú æskufólk meðal annars um
eyðni og gefa ráðleggingar varðandi ástarsam-
bönd. Það er líkt og reynsla þeirra úr raun-
veruleikasjónvarpinu hafi gefið þeim einhvern
mátt til að miðla raunveruleikanum til okkar
hinna og frelsa okkur úr viðjum óvissu og van-
þekkingar. Þátttakan getur því opnað nýjan
heim frægðar og frama þó svo menn hafi farið
tómhentir heim úr keppninni en sú frægð er
dýru verði keypt. Í þessu sem og öðru verður
ekki bæði haldið og sleppt, fólk þarf að velja
milli oft skammvinnrar frægðar og ríkidæmis
annars vegar og einkalífs og persónulegs frels-
is hins vegar.
Raunveruleikaþættir ganga að stórum hluta
út á val og þ.a.l. einnig höfnun. Fyrst eru þátt-
takendur valdir til leiks, að því er virðist útfrá
pólitískri rétthugsun hvað varðar aldur, kyn,
kynþátt og kynhneigð, og þegar leikurinn er
hafinn gengur hann út á að velja þá sem á að
senda burt úr keppninni og þá sem eiga að
halda áfram. Margir hafa gagnrýnt raunveru-
leikasjónvarp fyrir félagslegan Darwinisma,
þar sem hinum veiku er vísað úr keppni og sá
sterkasti, vitsmunalega eða líkamlega, stendur
uppi sem sigurvegari. Spurningaþátturinn The
Weakest Link gengur út á þetta eins og nafnið
ber með sér og þar er hinum veikustu og van-
hæfustu vísað frá. En sú er ekki raunin með
alla raunveruleikaþætti. Í Survivor og sam-
bærilegum þáttum eru það alls ekki hinir veiku
sem eru kosnir burt heldur hinir hæfustu. Þátt-
takendur kjósa þá einstaklinga burt sem þeim
stendur ógn af til að tryggja sjálfum sér áfram-
haldandi þátttöku. Þar sem um tímabundinn
leik er að ræða er þetta ekki spurning um að
lifa af, fólk er ekki að berjast upp á líf og dauða
og því tekur það aðrar ákvarðanir en ef um
raunverulegan lífsháska væri að ræða. Leik-
urinn snýst um að vinna peninga.
Þeir sem standa uppi sem sannir sigurveg-
arar raunveruleikasjónvarpsins eru fyrst og
fremst framleiðendurnir sem græða á tá og
fingri. Þar sem einhver ber sigur úr býtum er
alltaf annar sem þarf að láta í minni pokann.
Það eru ekki aðeins þátttakendur sem þurfa að
gefa eftir persónuauðkenni sín heldur er líka
stór hópur fólks, sem áhorfendur fá ekki að vita
um, sem þarf að gefa eftir hýbýli sín og jafnvel
menningu. Þessum raunveruleika er ekki hald-
ið hátt á lofti.
Ekki hvaða raunveruleiki sem er
Fjórða serían af Survivor var tekin upp á
Nuku Hiva-eyjunni í Marquesas-eyjaklasanum
í Frönsku Pólýnesíu. Ein víkin sem lögð var
undir þáttagerðina er sæförum á þessum slóð-
um að góðu kunn en snekkjur og skemmti-
ferðaskip hafa um áratuga skeið varpað akker-
um í þessari fallegu vík sem þeir kalla Daniel’s
Bay eftir gömlum innfæddum manni sem þar
bjó ásamt fjölskyldu sinni. Þegar staðsetning
fjórðu Survivor-seríunnar hafði verið ákveðin
var Daniel beðinn um að flytja sig um set og
sáu yfirvöld á staðnum um að koma fjölskyld-
unni fyrir í húsi annars staðar á eyjunni. Gamla
húsið, bryggjan og allt það sem áður minnti á
Daniel og fjölskyldu hans í víkinni var þurrkað
út og hún gerð að bækistöðvum Maraamu „ætt-
bálksins“ í 39 daga. Sæfarendum var bannaður
aðgangur að víkinni á meðan á tökum stóð og
voru þeir ekki ánægðir með það né umbreyt-
ingu víkurinnar. Íbúar Nuku Hiva voru hins
vegar himinlifandi þar sem hótel og veitinga-
hús voru full af starfsfólki CBS-sjónvarps-
stöðvarinnar og margir innfæddir fengu vinnu
tengda þáttagerðinni. Hús sem reist voru
vegna þáttarins voru gefin fátækum eyjar-
skeggjum til búsetu eftir að myndatökum lauk
og tölvur sem framleiðendur og starfsmenn
notuðu voru gefnar í skóla á eyjunni.
Framleiðendur Survivor höfðu lofað að allt
rask sem þeir kynnu að valda yrði fært í fyrra
horf og engin ummerki myndu sjást eftir
skamma dvöl sjónvarpsfólksins, allt yrði eins
og áður. En ekkert er eins og áður því með
komu sinni; húsum, tölvum og tímabundinni at-
vinnu fyrir innfædda, hafa framleiðendur
Survivor gjörbreytt því samfélagi sem fyrir var
á Nuku Hiva. Daniel var boðið að hús hans í
víkinni yrði endurbyggt en hann kaus fremur
nýju hýbýlin. Það má segja að Survivor hafi
umturnað lífinu á þessari litlu eyju. Fræðilega
séð hefur ekkert breyst í Daníelsvík en í raun-
veruleikanum hefur allt breyst. Ofurveruleik-
inn hefur hafið innreið sína í líf þessara eyj-
arskeggja og ekkert er lengur eins og var.
Fyrir sjónvarpsáhorfendur er hinn tilbúni
Maraamu „ættbálkur“ mun raunverulegri en
Daniel í víkinni. Á tímum raunveruleikasjón-
varps er kaldhæðnislegt að enginn áhugi virð-
ist vera á að sýna raunveruleika Daniels eða
annarra íbúa eyjunnar, reyndar máttu þeir alls
ekki sjást á meðan á upptökum stóð. Það er því
augljóst að það er ekki hvaða raunveruleiki eða
ættbálkur sem er talinn sýningarhæfur.
Maðurinn í hinni nýju náttúru
McLuhan talaði um að með rafvæddri miðl-
un yrði heimurinn að litlu heimsþorpi þar sem
ættbálkasamfélagið myndi vakna til lífsins og
skynvit mannsins og náttúrunnar rynnu saman
í eitt. Rafvæðingin hefur vissulega minnkað
heiminn og fært fólk þannig nær hvert öðru en
um leið hefur hún aðskilið fólk og orðið til þess
að félagsleg tengsl hafa brostið. Skynvit
mannsins og hinnar nýju náttúru, ofurveruleik-
ans, hafa svo sannarlega runnið saman í eitt.
Að því leyti höfum við snúið aftur til upprun-
ans, við erum hluti af hinni nýju náttúru og hún
er hluti af okkur. Hin nýja náttúra er hins veg-
ar ekki lengur raunveruleg, hún er tálmynd.
Líkt og hellisbúar Platóns leitum við raun-
veruleikans í tilbúnum ímyndum. Við störum
dáleidd á ógrynni mynda og tákna á sjónvarps-
og tölvuskjáum löngum stundum og í huga okk-
ar hafa þessar myndir smám saman orðið raun-
verulegri en raunveruleikinn sem þær eiga að
endurspegla. Við dýrkum það sem við höfum
skilgreint sem raunveruleik og nú á tímum
skjámiðla eru skilgreiningar á raunveruleikan-
um ekki lengur miðaðar við raunveruleikann
sjálfan heldur eftirmyndir hans.
Aðeins með því að vera læs á ofurveruleik-
ann getum við gert umhverfi okkar og skynjun
skil. Til að við áttum okkur á áhrifum þeirra
miðla sem við notum og neytum þurfum við
mótvægi við sýndarheiminn. Án þess getum við
ekki greint hinn upprunalega tón sem Platón
gaf fyrir margt löngu, því í ofurveruleikanum
er hann orðinn að forrituðu og margendur-
teknu stefi í hljóðgervlum nútímans.
Heimildir
Baudrillard, Jean. 2000. Frá eftirlíkingu til eyðimerkur .
Atvik 3. Bjartur, ReykjavíkurAkedemían, Reykjavík.
Boal, Mark. 2002, 7. maí. „The Million-Dollar Castaway.“
The Monitor – The Village Voice .
Slóðin er: http://www.villagevoice.com/issues/9943/
boal.php
Buchanan, Ian. 2002, 30. apríl. „Enjoying ’Reality TV’.“
Australian Humanities Review .
Slóðin er: http://www.lib.latrobe.edu.au/AHR/archive/
Issue-June-2001/ buchanan 3.html#footnote1
Mason, M. S. 2002, 20. apríl. „Get Real.“ The Christian
Science Publishing Society . Slóðin er: http://www.csmon-
itor.com/durable/2000/06/02/p13s1.htm
Monaco, Brian J. 2002, 5. júlí. „The Official Reunion Tour.“
Worldwide Talent Group .
Slóðin er: http://www.worldwidetalentgroup.com/
index.html
Ryan, Maire-Laure. 2002, 1. maí. „ From The Truman
Show to Survivor: Narrative versus Reality in Fake and
Real Reality TV.“ Intensities – The Journal of Cult Media .
Slóðin er: http://www.cult-media.com/issue2/Aryan.htm
Nicholson, Teresa. 2002, 2. maí. „ Can Polynesia Survive
Reality TV?“ Cruising World – Shoreline.
Slóðin er: http://www.cruisingworld.com/cw_art-
icle.php?articleID=731
[Höfundar ekki getið]. 2002, 7. júlí. „The Real World.“
MTVt.com .
Slóðin er: http://www.mtv.com/onair/realworld/
[Höfundar ekki getið]. 2002, 7. júlí. „About Reality TV.“
Slóðin er: http://www.realitytvchannel.com/english/about/
about.html
Associated Press
„Af slagorðum Survivor, „Outwit, Outplay, Outlast“, má ráða að leikurinn gangi einmitt út á að
gabba hina þátttakendurna, leika betur en þeir og endast betur.“ Myndatökumenn fylgjast með
á indónesísku eyjunni Pulau Tiga þar sem upptökur á þáttunum Survivor fóru fram.
Höfundur stundar nám í bókmenntafræði
við Háskóla Íslands.