Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. OKTÓBER 2002
Z
YGMUNT Bauman er einn af
þeim fræðimönnum samtímans
sem hafa lagt í það mikla verk-
efni að reyna að átta sig á sam-
tíð sinni. Fyrir vikið hefur
hann snert á geysilega mörg-
um sviðum mannlífs í rann-
sóknum sínum. Hann hefur
fjallað um neysluþjóðfélagið, siðfræði, hlut-
verk menntamanna, hnattvæðingu, póstmód-
ernisma og helförina svo dæmi séu nefnd. Í
þessari viðleitni sinni hefur Bauman leitast við
að tileinka sér það besta í skrifum ákaflega
ólíkra fræðimanna og hefur kannski þess
vegna verið mjög frumlegur í nálgun sinni.
Bakgrunnur Baumans kann einnig að hafa
þar nokkur áhrif. Hann er fæddur árið 1925 af
gyðinglegum foreldrum. Á unglingsárum flúði
hann ásamt foreldrum sínum til Rússlands
undan ofsóknum nasista. Átján ára gekk hann
hins vegar til liðs við pólska herinn og barðist
með honum.
Hann gekk í kommúnistaflokk Póllands eftir
stríð, árið 1946, og tíu árum síðar lauk hann
doktorsprófi í félagsfræði. Hann varð prófess-
or í félagsfræði við Háskólann í Varsjá en var
hrakinn úr stöðu sinni árið 1968 fyrir að þókn-
ast ekki stjórnvöldum. Í kjölfar þess fluttist
hann ásamt konu sinni Janínu til Ísraels í eitt
ár en Janína átti eftir að skrifa endurminn-
ingabók um reynslu sína af gettóinu í Varsjá
sem átti eftir að hafa áhrif á fræðistörf eig-
inmannsins. Frá Ísrael fluttu hjónin síðan til
Bretlands þar sem Zygmunt fékk prófessors-
stöðu við Háskólann í Leeds. Hann hætti
kennslu árið 1990 en hefur ekki slegið slöku við
fræðistörfin þrátt fyrir það og gefið út hverja
bókina á fætur annarri hin síðari ár. Frægust
bóka hans er vafalítið Modernity and the Holo-
caust (1989) en meðal nýrri verka má nefna
Postmodernity and its Discontents (1997),
Globalization: A Series in Social Thought and
Cultural Criticism (1998), Liquid Modernity
(2000), Individualized Society (2000) og
Community: Seeking Safety in an Insecure
World (2001). Ein grein eftir Bauman hefur
verið þýdd á íslensku, Lýðræði á tveimur víg-
stöðvum, og birtist hún í fjórðu Atviksbókinni
Framtíð lýðræðis á tímum hnattvæðingar
(2000).
Landakortið breytist eftir því
hvaðan er horft
„Það er rangt að mikil menning verði aðeins
til í kapítalískum stórveldum,“ segir Bauman
eftir stuttar umræður við blaðamann um það
hvernig Íslendingar skynji sig alltaf í miðju
heimsins þrátt fyrir að vera fastir á skeri úti í
Norður-Atlantshafi. „Fjörugt menningarlíf
skapast þar sem straumar mætast, þar sem
áhrif úr ýmsum áttum eiga greiðan aðgang,
þar sem merking er ýmist af skornum
skammti eða yfirdrifin. Og jaðarinn hefur allt-
af verið svæði af þessu tagi þar sem nýir hlutir
verða til. Og Ísland fylgist sannarlega með
hlutunum úr vissri fjarlægð, bæði í Evrópu og
Ameríku.“
En er það rétt að skilin milli miðju og jaðars
séu að mást burt, eins og talað er um, er þetta
veruleiki?
„Nei, þetta er ekki veruleiki en heimur nú-
tímans er fljótandi. Skilin milli miðju og jaðars
eru að breytast, þau eru komin á flot. Nú orðið
er mjög erfitt að vera allt í senn stjórnmálaleg,
menningarleg, efnahagsleg og hernaðarleg
miðja. Það eru til svæði í heiminum sem eru
mjög sterk efnahagslega eða búa yfir miklum
hernaðarmætti, sem eru mótandi á sviði
stjórnmála eða hugmynda- og menningarlífs.
En það er ekki til neitt svæði í heiminum sem
er allt þetta í senn.
Skilin eru því í fyrsta lagi að breytast og í
öðru lagi eru þau að skarast. Heimurinn er
ekki eins frá sjónarhóli bókmenntanna og tón-
listarinnar, og hvað þá ef við reynum að finna
miðju hins framsækna fjármagns. Landakort-
ið breytist eftir því hvaðan er horft. Heims-
mynd hins forna rómverska heimsveldis á ekki
lengur við þar sem skýr skil lágu á milli sið-
menningar og barbarisma.“
Sigurvegarinn verður kannski
sigraður af hinum sigraða
Á undanförnum áratugum höfum við samt
séð vaxandi tilhneigingu til ákveðinnar miðju-
myndunar með myndun ríkjasambanda á borð
við Evrópusambandið og Nafta og þetta hefur
einnig átt sér stað í einkageiranum þar sem
fjölþjóðleg risafyrirtæki hafa orðið til á flest-
um sviðum atvinnulífs. Hvernig snertir þetta
tengsl miðju og jaðars? Sú tilfinning virðist
vera ríkjandi að mönnum þyki þeir vera út-
undan. Kannski á það við um bæði Íslendinga
og Pólverja sem eru reyndar á leið inn í Evr-
ópusambandið.
„Bandarískur sagnfræðingur ritaði sögu
Póllands og kallaði það leikvöll guðs. Það er
nokkuð til í því vegna þess að Pólland lenti á
milli í baráttu austurs og vesturs í kalda stríð-
inu og tapaði svolítið áttum, sjálfsmynd þess
bjagaðist.
Miðja Evrópu er að færast austur nú þegar
Pólland, Tékkar, Slóvakar, Ungverjar og
sennilega Búlgarar og Rúmenar seinna eru að
ganga inn í Evrópusambandið. Og ég held að
það sé ekki aðeins landfræðileg miðja Evrópu
sem er að færast heldur muni komast skriður á
Evrópu í ýmsu öðru tilliti einnig. Það er oft tal-
að um að ástandið í þessum fyrrverandi aust-
antjaldslöndum muni breytast við þennan
samruna við Vestur-Evrópu en ég held að Evr-
ópa sjálf muni breytast við þetta.
Tökum dæmi af Írlandi sem liggur í ná-
munda við ákaflega stóran og sterkan ná-
granna eins og Pólland. Írar misstu tungumál
sitt vegna þessarar nábúðar en rithöfundar
þeirra hafa sett verulegan svip á enskar bók-
menntir – það er raunar varla hægt að hugsa
sér enskar bókmenntir síðustu aldir án Íranna
og sumir myndu segja að þeir væru meðal
mestu rithöfunda enskra bókmennta. Það
nægir að nefna Wilde, Joyce og Beckett. Þess-
ir menn mótuðu enskar nútímabókmenntir.
Það er því ekki einfalt að átta sig á því hvaða
áhrif stækkun Evrópusambandsins mun hafa
þótt stjórnmálamenn hafi tilhneigingu til þess
Pólski félagsfræðingurinn Zygmunt Bauman var þátttakandi á ráðstefnu Háskóla Íslands um hnattvæð-
ingu síðustu helgi. ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við Bauman um hnattvæðingu, hinn ókunna í sam-
félagi samtímans, helförina sem tilraunastofu, hlutverk menntamanna og póstmódernisma. Einnig
ræddi hann við Janínu, eiginkonu Baumans, sem ritað hefur bók um reynslu sína af helförinni.
LÍTIL SPURN EFTIR HUGMYN
Morgunblaðið/Sverrir