Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.2002, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.2002, Blaðsíða 7
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. NÓVEMBER 2002 7 Þ EGAR hinn prúðbúni og gjafmildi ameríski Sankti Kláus – stund- um nefndur kólasveinninn – kom til Íslands um miðja síðustu öld mætti hann heldur fáfengilegri samkeppni þrettán tröllastráka sem gengu í lörfum og voru hrekkjóttir í ofanálag. Þetta var þó ekki fyrsta heimsókn heilags Nikulásar hingað því fljótlega uppúr kristnitöku barst átrúnaður á þennan einn höfuðdýrling kaþólsk- unnar til landsins og varð tilbeiðsla hans út- breiddari hér en nokkurs staðar í grannríkj- unum. Hér verður saga hans og tilbeiðsla lítillega rakin í tilefni af því að á morgun verður flutt í Hallgrímskirkju kantata Benjamíns Brittens um heilagan Nikulás og þær furðusög- ur sem af honum hafa gengið. Það er kannski ekki að undra að sögurnar af heilögum Nikulási séu þjóðsagnakenndar þar sem ekki er vitað til að neitt hafi verið um hann skrifað fyrr en um það leyti er Ísland byggist, en Nikulás var á dögum um aldamótin 300. Hann var biskup í Mýru á suðurströnd Tyrk- lands og bar þar beinin, en eftir að Tyrkir náðu landsvæðinu af Grikkjum voru bein hans flutt til Bari á Ítalíu, þar sem þau eru enn. Meþódísus frá Konstantínópel skráði þá sögn sem helst gekk þá um stundir; þegar Nikulás fékk náðaða þrjá hermenn, sem dæmdir höfðu verið fyrir landráð. Vegna þessa var Nikulás í miklu uppáhaldi hjá hermönnum og þá ekki síst þeim sem þjónuðu í grennd við Bari. Á 11. öld voru norrænir væringjar á meðal málaliða á Suður-Ítalíu og er talið að þeir eigi heiðurinn af útbreiðslu átrúnaðar á Nikulás um Norðurlönd. Ein kunnasta sagan af Nikulási segir frá því þegar hann frétti af ættstórum manni sem hafði misst ríkidæmi sitt og hugðist selja dætur sínar í hórdóm til að draga fram lífið. Nú sem heilagur guðs vin Nicholaus heyrir greinda ófrægð sampínist hann hjartanlega þeim auma manni, er orðinn var fyrir svo miklu áfelli. Það strangar og sárlega innan ef svo kyngöfugar meyjar skulu seljast til hórunar þvers í móti guðs lögmáli. Svo segir í Nikulás sögu þeirri sem Bergur ábóti Sokkason skráði hér á landi á fyrri hluta 14. aldar. Söguna er að finna í Helgastaðabók, einhverju alfegursta handriti sagna af heilögum mönnum. Framhald sögunnar geymir þá atburðarás sem trúlega hefur mótað hugmyndina um Sankti Kláus hvað helst, en Nikulás kom til bjargar svo „góðar meyjar firrist fúllífi og laumaði gullpyngjum á heimili hins örvænting- arfulla föður. Þannig bjargaði hann stelpunum einni af annarri en þegar komið var að þriðju næturför Nikulásar á heimilið kastaði hann gullinu inn um glugga „og kemur nú meður vilja guðs nökkuru harðara niður í herbergið en eftir vana, svo að bóndi vaknar viður dettinn, sprett- ur upp þegar í stað, hafandi sig úti og sér skjót- lega hvar maður rennur sem hvatast brott frá herberginu, svo gripið sé aftur niður í frásögn Bergs ábóta. Nikulás hafði nefnilega fyrir vana að vinna flest sín góðverk nafnlaust, en eins og stundum hefur gerst síðar, þegar góðgæti hefur verið laumað að börnum að næturþeli, komst upp um strákinn Tuma. En Nikulás er ekki bara verndardýrlingur hermanna, vændiskvenna, sjómanna, Grikk- lands og Rússlands, heldur fyrst og fremst barna. Hann var hið ljúfasta barn sjálfur, af- burða námsmaður og „fljóttækur í allri skilning innan lítils tíma“ eins og Bergur Sokkason komst að orði. Hans helsta góðverk er einmitt tengt börnum en er jafnframt hið ókræsileg- asta. Mikil hungursneyð gengur yfir Tyrkland sunnanvert. Nikulás kemur í þorp eitt þar sem til nokkurrar furðu er kjöt á boðstólum. Á dag- inn kemur að veitingamaður einn hafði drepið stráka þrjá í þorpinu og lagt í pækil. Var Niku- lási boðið að njóta herlegheitanna, en í stað þess að taka til matar síns greip hann til þeirrar guðsnáðar sem fylgdi honum og lífgaði pott- ormana við. Sögurnar af heilögum Nikulási eru heillandi og skemmtilega fjölbreyttar, þó vissulega sé svolítil endurtekning á tölunni þremur sýknt og heilagt. Þrenningin er nú líka heilög og skrá- setjurum síðari alda tókst að koma hluta heið- ursins af langlífi heilagrar þrenningar yfir á Nikulás. Sagan segir að Nikulás hafi setið kirkjuþingið í Níkeu árið 325. Það hafði Konst- antínus kirkjufaðir kallað saman vegna þrá- látra deilna um heilaga þrenningu, en fjórum árum fyrr hafði Aríus biskup verið bannfærður fyrir að opinbera þá skoðun sína að sonurinn og heilagur andi væru undir föðurinn settir. Á þinginu var Nikulás svo ósáttur við Aríusarvill- una að hann gaf biskupnum einn gúmoren. Op- inberar fundargerðir eru til um kirkjuþingið í Níkeu. Á því varð meðal annars til Níkeujátn- ingin, sem enn er höfð til kirkjubrúks, og ít- arlega er tíundað hverjir þar komu við sögu. Þessar heimildir geta Nikulásar hinsvegar að engu og því síður hins meinta kinnhests. Þar sem heimildir um Nikulás eru afar þoku- kenndar hafa þær þann kost að vera fullar þeirrar dulúðar sem akkur er í fyrir trúarlegan og listrænan innblástur. Eftir flutning beina Nikulásar til Bari og tilbeiðsla hans þar með öðlast landfræðilegan miðpunkt fór átrúnaður á hann að breiðast mjög út. Væringjarnir fluttu fréttir af Nikulási til heimalanda sinna og eftir það sóttust pílagrímar mjög eftir að komast til Bari, líka Íslendingar. Á meðal þeirra sem þangað fóru voru Gizur Hallsson lögsögumað- ur, Klængur Þorsteinsson Skálholtsbiskup og Nikulás ábóti Bergsson í Þverárklaustri. Svo vinsæll varð Nikulás á Íslandi að fáheyrt var. Hvort sem þar ræður að hann er vernd- ardýrlingur sjómanna, þá voru fjölmargar kirkjur helgaðar honum hér á landi í pápískri tíð og bundu menn vonir við liðsstyrk hans langt fram yfir siðaskipti. Í Skírnisgrein árið 1949 tók Sigfús Blöndal saman yfirlit yfir skráðar kirkjur og bænhús helguð Nikulási hér á landi. Í máldögum fann hann 41 kirkju, fjögur bænhús, tólf kirkjur þar sem hann var verndardýrlingur, tvö ölturu að auki og í einni er sérstaklega getið árlegrar messu til heiðurs Nikulási. Alls 60 staðir í fá- menninu á Íslandi en á öllu Englandi er sam- svarandi tala 372 og í Danmörku 109, þar sem mannfjöldinn var þó margfaldur. Á vinsælda- lista dýrlinga á Íslandi var Nikulás fjórði; það er að aðeins þrír áttu fleiri trúarleg heimili í kaþólskunni hér, María mey, Pétur postuli og Ólafur helgi. Þannig má merkilegt teljast að sjálfur verndardýrlingur Íslands, Þorlákur helgi Þórhallsson, var á eftir biskupnum frá Litlu-Asíu á vinsældalistanum. Ein kirknanna sem tileinkuð var Nikulási er kirkjan í Odda á Rangárvöllum. Þar var prestur Matthías Jochumsson, sem þjóðin kannast all- vel við, en það var liðlega 300 árum eftir siðbót. Réðst sálmaskáldið í kirkjubyggingu en það orð lá á, að heilagur Nikulás sæi kirkjusmiðum í Odda jafnan fyrir nægum rekaviði. Matthías segir svo frá í Söguköflum af sjálfum sér að kirkjutimbrið, sem kom frá Noregi, hafi verið af skornum skammti og sérstaklega hafi vantað bjálka svo hægt væri að reisa kirkjuturninn. Meðhjálpari Matthíasar reyndi að hughreysta hann með því að sá heilagi biskup Nikulás myndi ekki bregðast kirkju sinni. Matthías ætl- aði hinsvegar að treysta á kunningja sinn og sótti hann heim en hafði ekki erindi sem erfiði. Á heimleiðinni rakst hann hinsvegar á mikinn rekadrumb í Oddafjöru og reyndist hann duga í turnbjálkana. Rétt eins og dulúðin í kringum Nikulás hefur veitt mönnum trúarlegan innblástur, hefur hún ekki verið síðri í að veita listamönnum andagift. Kirkjuleg myndlist er öllu auðugri fyrir Niku- lásar sakir og tónlistin líka. Merkast tónverk- anna er kantata Benjamins Brittens, sem hann samdi að beiðni uppfóstrunarstaðar lífsföru- nautar síns, söngvarans Sir Peters Pears. Pears gekk ungur í Lancing heimavistarskól- ann á Englandi og sumarið 1948 stóð fyrir dyr- um aldarafmælishátíð skólans. Skólastjóranum fannst þjóðráð að fá Britten til að skrifa verk um heilagan Nikulás, sem bjargað hafði pilt- unum ungu úr pæklinum forðum tíð. Hann sendi Britten nokkrar hinna mögnuðu helgi- sagna af Nikulási og skipti engum togum að Britten heillaðist gersamlega og sá þegar í stað fyrir sér frábært efni í kantötu. Kórar skólans gætu sungið verkið með hljómsveit og Pears fé- lagi hans gæti sungið hlutverk heilags Nikulás- ar. Auk þessa spann tónskáldið inn í verkið al- mennan sálmasöng drengjanna í Lancing. Í verkinu er lífshlaup Nikulásar rakið í níu þáttum, en það hefst á því að dýrlingurinn birt- ist söfnuði sem er að halda Nikulásarmessu (6. desember) hátíðlega. Hann segist til þeirra kominn að taka þátt í athöfninni. Við taka helgi- sögurnar en verk Brittens nær dramatískum hápunkti í frásögninni af strákastöppunni, sem eflaust hefur verið tilkomumikil í flutningi þeg- ar gaurarnir á heimavistinni fengu að heyra verkið 24. júlí 1948. Það var þó ekki frumflutn- ingur þess, því þeir félagar Britten og Pears stálust hálfpartinn til að nota það þegar þeir settu á fót hina heimsþekktu Aldeburgh-tón- listarhátíð þá um vorið. Núna gefst íslensku áhugafólki um tónlist kostur á að heyra þessa mögnuðu smíð Brittens og Croziers textahöfundar, en flutningurinn hér á landi er lokapunktur Tónlistardaga Dóm- kirkjunnar í ár. Á morgun verður verkið sem- sagt flutt í Hallgrímskirkju. Auk Dómkórsins mun Skólakór Kársness sjá um kórsöng. Það verður Garðar Thór Cortes sem fer í föt Peters Pears og syngur hlutverk Nikulásar, en um hljóðfæraleik sjá félagar í Sinfóníuhljómsveit Íslands. Þetta er í annað sinn sem þessir kórar flytja verkið en þeir gerðu það áður árið 1988 og eru sumir þeirra sem þá sungu í Skólakórnum félagar í Dómkórnum nú. Tónleikarnir í Hall- grímskirkju hefjast klukkan 17:00. Hér hefur verið stiklað á stóru í sögu Niku- lásar, sem birtist í sinni nýjustu mynd í búð- argluggum þessa dagana. Ágætt er þá að hafa í huga þau orð sem vitruðust Nikulási þegar hann gerði sér grein fyrir fátækt mannsins sem hugðist selja dætur sínar og Bergur ábóti til- færir svo: Nú í biðstundartíma ölmusunnar setur meistarinn þess háttar orð af sínum klerkdómi til áeggjanar að ei hindrist of mjög framkvæmd hjálparinnar: „Heyr þú, heilagur guðs þjón- ustumaður Nicholae,“ segir hann, „dvel ei þína góðfýsi.“ HEILAGUR NIKULÁS UPPÁHALD BARNA OG ÍSLENDINGA Í þessari grein er saga heilags Nikulásar og tilbeiðsla rakin í tilefni af því að á morgun verður flutt í Hallgríms- kirkju kantata Benjamíns Brittens um heilagan Nikulás og þær furðusögur sem af honum hafa gengið. Heilagur Nikulás, úr Helgastaðabók. bundnum söfnum og dregur óhjákvæmilega úr ferskleik verkanna. Að hans dómi er það tóm blekking að tala um eina tegund menn- ingar og lífsmynsturs sem öðrum æðri. Hann forðast því að endurtaka þau stíl- brigði sem einkenndu undanfarandi sýn- ingu. Með því að byggja veggi á einum stað en umbreyta gólfi sýningarsalarins á öðrum, svo það endurkasti listinni á veggjunum um- hverfis nær Majerus að brjóta upp end- urtekninguna sem svo oft vill ríkja í málara- listinni og umhverfinu umleikis hana. Ýmislegt er nefnilega í húfi að mati Mich- els Majerus, ef málaralistin á að hafa í fullu tré við stöðuga innrás nýrra miðla í mynd- list samtímans. Eitt af því sem Majerus tel- ur að hafi gert ungt fólk afhuga málara- listinni sem miðli er gamaldags útlitið á mörgum striganum og sífelld þörf málarans til að kallast á við löngu liðna hefð. Í staðinn vill hann sjálfur kanna hve langt er hægt að ganga í endurvakningu og endurnýjun mið- ilsins, eða öllu heldur, hvort hægt er að beita litum og formteikningu með þeim hætti að ekki minni stöðugt á eitthvað sem þegar er búið að setja fram. Óvenjulegt sjónminni Hann er auðvitað ekki svo vitlaus að halda að hægt sé að þurrka burt þegar mótað sjónminni. Reyndar er Majerus óvenjuskarpur þegar kemur að því að muna. Hann málar allt sem hugsast getur eftir minni og kemst þó oftast ótrúlega nærri hinu sanna. Hann leitar afar sjaldan á náðir fyrirmynda til að bregða upp ein- stökum atriðum í myndum sínum. Þá notar hann ýmsa miðla saman, svo sem málara- list og silkiþrykk. Að því leyti er hann trúr þeirri sannfæringu sinni að enginn miðill sé öðrum æðri. En jafnvel þegar Majerus leyfir sér til- vitnanir í látna listamenn, svo sem Willem de Kooning, eða Andy Warhol, er slíkt fullkomlega laust við trega eða eftirsjá. Segja má að drifkrafturinn sem einkennir list hins unga Lúxemborgara komi í veg fyrir alla tilfinningasemi gagnvart miðl- inum. Þá hefur sú aðferð hans að mála alltaf allt upp á nýtt – jafnvel þótt sama sýningin fari milli nokkurra staða – það í för með sér að málverk hans hljóma ætíð öðruvísi. Þau varðveita ákveðinn fersk- leika sem ekki næst með flutningi sömu verka milli staða. Það þýðir þó ekki að Majerus umbreyti öllu. Í farteskinu hefur hann fjölda venjulegra, færanlegra mál- verka sem mynda eins konar stofn í mörg- um sýninga hans. Þessi verk hengir hann gjarnan með óvenjulegum hætti, til dæmis í mörgum röðum frá lofti til gólfs, svo þau mynda ákveðna heild. Hvert einstakt verk glatar við það sérstöðu sinni meðan á sýn- ingu stendur, en endurheimtir hana gjarn- an á öðrum vettvangi. Það er sama hvort hann teflir fram óreiðukenndu samhengi þar sem myndir og myndbrot virka yfirþyrmandi, eða snyrti- legum og einföldum samsetningum í anda naumhyggjunnar. Heildin virðist ganga upp í hvívetna. Til dæmis sýndi hann risastór málverk af teiknimyndafígúrum eða barna- bókahetjum í Kunsthalle Basel í Sviss árið 1996, sem gengu freklega í berhögg við klassískt rýmið. Mörgum fannst hann ganga einum of harkalega fram gegn umhverfinu. Ári síðar sýndi hann hjá hinu virta listhúsi Anders Tornberg í Lundi í Svíþjóð og samdi sig þá merkilega vel að öllu innandyra. Nútíma hellalist? Annað verk sem vakið hefur verðskuldaða athygli þar í landi er stór veggskreyting sem Majerus gerði fyrir morgunverðarsal- inn í Lydmar Hotel í Stokkhólmi. Sjálfsagt kannast margir Íslendingar við aðalsal hót- elsins, sem er einhver vinsælasti og lífleg- asti samkomustaður borgarinnar að kvöld- lagi. Með einföldum orðum sem raðað er saman í kös og sérkennilegu sameindavirki sem minnir á efnafræðiformúlu eða vöru- kynningu frá lyfjafyrirtæki setur listamað- urinn mark sitt á umhverfið með ekki minni skörungsskap en fornu hellamálararnir skreyttu loft og veggi sinna hýbýla. Að minnsta kosti varð einum gagnrýnanda sænsku dagblaðanna að orði, að á Lydmar Hotel væri komin hin sanna endurreisn- arfreska nútímans. Þannig reynir þessi þekktasti listamaður Lúxemborgara nú á tímum að brjóta mál- verkinu braut eftir nýjum og ferskum leið- um, framhjá öllum söknuði og samsemd við forna tíð. Og þó virðast gagnrýnendum aug- ljós tengsl hans við hellamálverkin forsögu- legu. Varla er hægt að fá betri dóma vilji menn varðveita ferskleik málaralistarinnar því varla er til nútímalegri list, þrátt fyrir aldurinn, en myndskreytingarnar í Lascaux og Altamira. Höfundur er lektor í Listaháskóla Íslands.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.