Pressan - 13.06.1991, Blaðsíða 12

12
FIMMTUDAGUR PRESSAN 13. JÚNÍ1991
8MUJMM
■SÝNISKAST
Það mun að öllum líkindum kosta almenning hátt í 8 milljarða
að stjórnendur sjóða ríkisins létu bjartsýni ráða í stað
heilbrigðrar skynsemi þegar fískeldismenn leituðu eftir
lánum. En því miður er dæmið um fískeldið ekki einstakt.
Það er lýsaiidi fyrir hvernig vörslumenn opinberra sjóða taka ákvarðanir. í þessum
sjóðum eru um 300 milljarðar af 500 milljörðum á samanlögðum lánamarkaði fslendinga.
Þegar fréttamenn gengu á Sverri
Hermannsson, bankastjóra Lands-
bankans, um daginn og spurdu
hvernig stœði á því að bankinn
hefði lánað um hundruðir milljóna
til fiskeldisfyrirtœkja sagði hann
ástœðuna aö stjórnendur bankans
hefðu smitast afþeirri bjartsýni sem
ríkti um framtíð greinarinnar fyrir
fáum árum. Afraksturinn af þessu
bjartsýniskasti verður að öllum lík-
indum 1.200 milljón króna tap
bankans.
Og þessi bjartsýni smitaðist víða.
Framkvœmdasjóður horfir fram á
2.165 milljón króna tap og er gjald-
þrota. Byggðastofnun tapar allt að
1.800 milljónum, Fiskveiðasjóður
Itklega 950 milljónum þegar upp er
staðið og aðrir ríkissjóðir um 300 til
400 milljónum. Samanlagt hefur
þetta bjartsýniskast kostað eigend-
ur þessara lánastofnana, almenn-
ing, um 7 milljarða umfram þann
hálfa milljarð sem þegar er báið að
ufskrifa.
Það er því ekki ár vegi að spyrja
hvort dœmið um fiskeldið sé ein-
stakt eða lýsandi fyrir ákvarðanir
vörslumanna þessara sjóða al-
mennings. Hvort þeir láti heilbrigða
skynsemi ráða ákvörðunum sínum
eöa tilfinningasveiflur, á borð við
bjartsýniskastið um árið.
Það er eðlilegt að almenningur
spyrji sig þessara spurninga. Eins og
íslenska lánakerfið er byggt upp er
gífurlega mikið í húfi. Um 60 pró-
sent af íslenska lánamarkaðinum
heyrir undir ríkisbanka, lánasjóði
ríkisins, fjárfestingarsjóði í eigu rík-
isins og aðrar lánastofnanir þar sem
Alþingi og stjórnmálamenn skipa
stjórnendur með beinum eða óbein-
um hætti. Undirslíkar stjórnir heyra
um 300 milljarðar af samanlögðum
rúmum 530 milljarða útlánum ís-
lenska lánakerfisins.
Fiskeldið er ekki eina dæmið um
hvernig stjórnendur þessara sjóða
hafa kastað fjármunum á glæ. Loð-
dýrarækt, ullariðnaður, rækju-
vinnsla, gífurleg offjárfesting í sjáv-
arútvegi og víðar. Allt eru þetta
dæmi um útlánastefnu stjórnenda
sjóða í eigu ríkisins.
Það er ekki hægt að kenna fisk-
eldismönnum eða þeim sem hafa
staðið í öðrum vonlausum atvinnu-
rekstri um hvernig fór. Það er al-
menningi hættulaust þó einstaka
menn fái bjartsýniskast. Það skaðar
hins vegar almenning þegar þeir
menn sem gæta eiga sjóða hans
telja sig hafa efni á að smitast af
bjartsýninni og gleyma helstu und-
irstöðuatriðum í viðskiptum, eins og
þeim að ganga úr skugga um að lík-
ur séu á því að lántakandi geti end-
urgreitt lán sín.
Þegar saga fiskeldisins á íslandi er
skoðuð kemur í Ijös að allan tímann
sem þessar lánastofnanir voru að
ausa fjármunum í greinina var fjöld-
inn allur af teiknum á lofti um að
hún mundi aldrei geta endurgreitt
lánin.
FJÖLDINN ALLUR AF
TEIKNUM UM AÐ FISKELDIÐ
MUNDI ALDREI SKILA ARÐI
A sama tíma og fyrirtækin voru
byggð upp hér voru aðrar þjóðir
einnig að stórauka framleiðslu sína.
Það var því Ijóst að það háa verð
sem fiskeldismenn reiknuðu inn í
áætlanir sínar átti .eftir að lækka.
Þýskur sérfræðingur á matvæla-
markaðinum spáði því fyrir um
tveimur árum að eldislaxinn yrði
hæna tíunda áratugarins. Hann
mundi hrapa svo í verði að hann
mundi keppa við hænur og ham-
borgara í framtíðinni en ekki lúxus-
mat eins og fyrir fáum árum.
Á sama tíma og hér var lögð höf-
uðáhersla á uppbyggingu strandeld-
isstöðva vegna hættu á fiskadauða
vegna sjávarkulda voru aðrar þjóðir
að komast að því að kvíaeldi væri
líkast til það eina sem hefði það lít-
inn tilkostnað að það gæti staðið
undir lágu heimsmarkaðsverði.
Á sama tíma og ríkissjóðirnir
lögðu fram hundruðir milljóna til
uppbyggingar fiskeldis lögðu norsk
stjórnvöld til 10 milljarða til að
kaupa norskan eldisfisk af markað-
inum til að hindra verðfall. Offram-
leiðsla í heiminum var þá þegar orð-
in vandamál sem aðrar þjóðir voru
byrjaðar að reyna að sporna við.
Loks má geta þess að íslenski
laxastofninn þótti aldrei henta til
eldis. Hann varð fyrr kynþroska en
sá norski og hætti því fyrr að
stækka. Á meðan Norðmenn fengu
3 kílóa lax fengu íslendingar ekki
nema 1,6 kílóa lax út úr sama fóður-
skammti og tilkostnaði.
GRIPIÐ TIL SAMSKONAR
RAKA EÐA RÉTTLÆTINGA
OG í LOÐDÝRARÆKTINNI
Fyrir utan fyrirsjáanlegt verðfall á
heimsmarkaði var því ljóst að ís-
lenskur lax í íslenskri strandeldis-
stöð gæti aldrei keppt við norskan
lax úr kvíaeldi. Það var einfaldlega
alltof dýrt að framleiða íslenska lax-
inn.
Ofangreint er flest allt gamlar
fréttir. Erlend blöð voru fyrir löngu
byrjuð að fjalla um dökka framtíðar-
mynd laxeldis og íslensk blöð fóru
að afhjúpa bjartsýnistal fiskeldis-
manna fyrir nokkrum árum. Þrátt
fyrir það héldu lánastofnanir ríkis-
ins áfram að lána.
Og rökin sem seld voru almenn-
ingi höfðu svipaðan feril og í loð-
dýraræktinni fyrir fáum árum. Fyrst
átti þetta að vera gullnáma. Síðan
áttu íslenskar aðstæður að tryggja
betri aðstæður og bætta samkeppn-
isstöðu. Þar næst voru rökin þau að
það væri búið að leggja svo mikið í
greinina að eðlilegt væri að halda út
til að tryggja þá fjármuni sem þegar
lágu í mannvirkjum. Þegar fór að
harðna á dalnum voru rökin orðin
þau að það ætti að viðhalda ís-
lenskri sérþekkingu. Og nú þegar
algjört hrun blasir við öllum, meira
að segja fiskeldismönnum, grípa
þeir til svipaðra raka og loðdýra-
bændur. Þeir segjast hafa verið
hvattir til að fara út í greinina af rík-
isvaldinu og því beri ráðamönnum
siðferðileg skylda til að halda þeim
á floti.
EINVALALIÐ STÓÐ
AÐ FJÁRAUSTRINUM
í BJARTSÝNISKASTINU
Og vissulega bera stjórnvöld, und-
anfarnar ríkisstjórnir og stjórnend-
ur lánastofnana ríkisins ábyrgð.
Þeir sem stóðu fyrir mestu af fjár-
austrinum voru eftirtaldir:
Þórður Friðjónsson forstjóri Þjóð-
hagsstofnunar, Tómas Árnason
bankastjóri Seðlabankans og Sigur-
geir Jónsson fyrrverandi ráðuneyt-
isstjóri fjármálaráðuneytisins og nú-
verandi forstöðumaður Lánasýslu
ríkisins. Þessir voru í stjórn Fram-
kvæmdasjóðs þegar hann lánaði út
2.165 milljónir til fiskeldis sem nú
eru líklega allar glataðar.
Matthías Bjarnason þingmaður,
Halldór Blöndal landbúnaðarráð-
herra, Stefán Valgeirsson fyrrver-
andi þingmaður, Olafur Þ. Þórðar-
son þingmaður, Ragnar Arnalds
þingmaður, Stefán Guðmundsson
þingmaður og Elín Alma Arthúrs-
dóttir viðskiptafræðingur. Þessi sátu
í stjórn Byggðastofnunar þegar hún
lánaði út megnið af 1.515 milljón
króna lánum sínum til fiskeldis.
Pétur Sigurðsson fyrrverandi
þingmaður, Lúðvík Jósepsson fyrr-
verandi ráðherra, Eyjólfur K. Sigur-
jónsson endurskoðandi, Kristinn
Finnbogason framkvæmdastjóri
Tímans, Jón Þorgilsson sveitarstjóri
á Hellu, Friðrik Sophusson fjármála-
ráðherra og Kristín Sigurðardóttir
framkvæmdastjóri. Þessi sátu í
bankaráði Landsbankans á meðan
hann lánaði út um 1.650 milljónir til
fiskeldis.
Björgvin Vilmundarson banka-
stjóri Landsbankans, Árni Bene-
diktsson framkvæmdastjóri, Friðrik
Pálsson forstjóri SH, Kristján Ragn-
arsson framkvæmdastjóri Lands-
sambands útvegsmanna, Ólafur
Helgason fyrrverandi bankastjóri
Utvegsbankans og Óskar Vigfásson
formaður Sjómannasambands ís-
lands. Þessir sátu í stjórn Fiskveiða-
sjóðs þegar hann lánaði út 950 millj-
ónir til fiskeldis.
Auk þessa tóku stjórnir Atvinnu-
tryggingasjóðs, Búnaðarbankans
og Iðnþróunarsjóðs þátt í lánveiting-
um til fiskeldisins.
FRAMKVÆMDASJÓÐUR
GJALDÞROTA, BYGGÐA-
STOFNUN í HÆTTU OG
LANDSBANKINN LASKAÐUR
Þáttur Framkvæmdasjóðs í fisk-
eldisævintýrinu er merkilegastur.
Ekki bara fyrir að hann lánaði mest
og er líklega búinn að glata öllu sínu
eiginfé sökum þess. Heldur vegna
þess að lögum samkvæmt var stjórn
sjóðsins óheimilt að lána til fiskeld-
isfyrirtækjanna. í lögum um sjóðinn
segir að hann eigi að lána til ann-
arra fjárfestingarlánasjóða ríkisins
eða sambærilegra aðila. Með öðr-
um orðum er honum ætlað að lána
lánastofnunum og er óheimilt að
lána beint til fyrirtækja.
En það munu aðrir en Fram-
kvæmdasjóður skaðast alvarlega.
Landsbankinn horfir fram á um
1.200 milljón króna tap.
Samkvæmt lögum er stefnt að því
að viðskiptabankar hafi eigið fé sem
nemur 7 prósent af niðurstöðutöl-
um efnahagsreiknings. Þetta hlut-
fall er í dag 6,8 prósent hjá Lands-
bankanum. Bankinn hefur lagt um
2,7 milljarða í varasjóði til að mæta
áföllum. Hluti þess var lagður til
hliðar vegna fiskeldis en við bank-
anum blasa mörg fleiri vandamál;
Hraðfrystihús Olafsvíkur, Síldar-
verksmiðjur ríkisins, fjöldinn allur
af rækjuverksmiðjum og Álafoss,
svo einhver nýleg og kunn dæmi
séu nefnd. Ef reiknað er með að
bankinn þurfi að taka helminginn af
tapinu vegna fiskeldis af eigin fé
sínu, eða um 600 milljónir, mun eig-
infjárhlutfall hans hrapa niður í 6,1
prósent. Það er því ljóst að þó hann
kunni að standast það mun hann
skaðast alvarlega.
Ef fiskeldið hrynur verður tap
Byggðastofnunar um 1.800 milljón-
ir ef útlán Atvinnutryggingasjóðs
eru tekin með. Stofnunin mun ekki
standast það án þess að ríkið leggi
til sambærilega upphæð á móti.
Aðrir lánveitendur munu sjálfsagt
standast áföllin. En það breytir ekki
því að hátt í 8 milljarðar af almanna-
fé hafa tapast vegna þessarar at-
vinnugreinar og vegna þess bjart-
sýniskasts sem greip vörslumenn
opinberra sjóða fyrir nokkrum miss-
erum.
Gunnar Smári Egilsson
íslenskur lánamarkaður er að
mestu í höndum stjórnmálamanna
310 milljarðar
Ríkisqeirinn
Stjómir kosnar at
Alþingi eóa skipaðar
af ráöherrum
islenskur lánamarkaður
(um 530 milljarða útlán)
125 milljarðar
95 milljarðar
Lífevrissióðirnir
Stjórnir valdar af
verkalýðsfélögum og
vinnuveitendum
Hlutafélög
Stjórnir kosnar af
hluthöfum