Pressan - 13.06.1991, Qupperneq 18

FIMMÍUDAGUR PRESSAN 13. JÚNI 1991
og vergjorn
Ástæðan fyrir einkvæni mannsins er kannski fyrst ogfremst lítil eistu
Hann ræður einfaldlega ekki við að hegð
eins og dýrin
Við leyfum ekki fjöl-
kvæni. Írúum að ein-
kvæni sé það eina rétta.
Jafnvel þó við höfum
dæmi um annað allt í
kringum okkur. Framhjá-
höld, hjónaskilnaði, sifja-
spell og nauðganir. Við
höfum líka staðið í þeirri
trú að það sama gilti í
dýraríkinu. Að þar stæðu
fjölmargar dýrategundir
vörð um einkvænið. Svan-
ir hafa til að mynda verið
taldir halda tryggð við
þann maka sem þeir hafa
valið að binda trúss sitt
við. Nýjustu rannsóknir
líffræðinga hafa þó leitt í
ljós, að í dýraríkinu er
ekkert til sem heitir ein-
kvæni eða tryggð við
maka. Fjöllyndi er regla
og lauslætið oftar en ekki
hömlulaust.
Líffræðingar trúðu því
lengi vel að einkvæni væri
meðal 94 prósenta allra
fuglategunda. Að foreldrarn-
ir öxluðu saman ábyrgðina
á uppeldi afkvæma sinna.
Þeir hafa hinsvegar komist
að því að 30 prósent allra
unga, að minnsta kosti, eiga
annan föður, en þann sem
býr í hreiðrinu og hugsar
um þá með fuglamömmu.
Satt að segja eiga þeir líf-
fræðingar, sem að rann-
sóknum um kynlífshegðun
fuglanna hafa staðið, í
mestu vandræðum með að
finna fuglategund sem ekki
er hneigð til dufls og daðurs
i einni eða annarri mynd.
KVENKYNIÐ í
DAGLEGU KYNSVALLI
Dýrategundir sem hingað
til hafa verið þekktar fyrir
allt annað en trygglyndi
hafa einnig orðið uppvísar
af að vera enn lauslátari en
nokkurn hafði grunað. Ekki
nóg með það, heldur hefur
líka komið í Ijós að það er
lang oftast kvendýrið sem í
kynsvallinu stendur.
Þannig hafa kvenkyns
kanínur, elgar og jarðíkorn-
ar verið staðnar að því að
eiga mök við ótölulegan
fjölda af karidýrum á einum
og sama deginum. Eftir
\ hverja mökun losa þær sig
svo við hluta af sæði síðasta
félaga, til að rýma til fyrir
næstu mök. Sérfræðingar
hafa getið sér til að þær
geri þetta til að komast yfir
sem mest úrval af sæði, til
að mismunandi sáðfrumur
frjóvgi mismunandi egg.
i Þannig tryggi þær meiri
fjölbreytni í erfðum af-
kvæmanna.
Karldýrin sætta sig að
sjálfsögðu ekki við það,
frekar en karlmenn, að
svona sé komið fram við þá
og reyna að koma í veg fyr-
ir lauslætið. Jarðíkornakarl
víkur til að mynda ekki frá
konu sinni á meðan hún er
frjó og stundum rekur hann
hana ofan í holuna þeirra
og situr fyrir útganginum,
til að forða því að hún eigi
nokkur samskipti við keppi-
nauta hans.
RANGHUGMYNDIR
DARWINS
Rétt eins og samfélög
margra dýrategunda sam-
þykkja pörun einstaklinga
virðast þau einnig viður-
kenna ótryggð. Það mætti
því líta á pörun einstakling-
anna sem hrein og bein
hagkvæmnishjónabönd,
sem stofnað er til til að
tryggja báðum aðilum festu
við Uppeldi afkvæma sinna,
en veitir þeim líka svigrúm
til að stofna til skyndisam-
banda utan þess.
Hjá öðrum dýrategundum
liggur það ekki Ijóst fyrir
hver sefur hjá hverjum. Það
er til dæmis ekkert sem
tryggir að pör sem sjást
saman út á við, hafi mök
saman.
Það virðist mega rekja
þennan misskilning um
trygglyndi dýranna til daga
Darwins. Hann og aðrir
náttúrufræðingar sem fylgd-
ust með hegðun paraðra
dýra tóku það sem gefið.
Þeir sáu að fuglar stofnuðu
til sambanda á æxlunartím-
anum og drógu þá ályktun
að föst sambönd væru
nauðsynleg til að ungarnir
kæmust á legg. Þeir töldu
að án samábyrgðar kven-
og karldýrsins til að fæða
og vernda ungana myndu
þeir veslast upp og deyja
áður en þeir einu sinni
kæmust úr hreiðrinu. Þeir
héldu að einkvæni væri
nauðsynlegt til að tryggja
festu í uppeldinu.
Darwin og félagar hefðu
varla getað verið lengra frá
sannleikanum. Því með nýj-
um rannsóknaraðferðum
hafa líffræðingar komist að
því að meðal fugla, sem áð-
ur voru taldir halda tryggð
við maka sinn allt lífið, er
ekkert tækifæri látið ónotað
til að fljúga burt og eiga
rómantíska stund með við-
haldinu.
; Kvenkyns fuglar mega lík-
lega prísa sig sæla yfir því
að karlarnir þeirra hafa
ekki aðgang að sömu upp-
lýsingum og við mannfólkið.
Því með því að beita sams-
konar tækni og gert er við
rannsóknir á glæpum hafa
líffræðingar gert faðernis-
próf á ungum í hreiðrum.
Niðurstaða úr þeim er sú að
10 til 70 prósent afkvæma í
einu hreiðri eru ekki getin
af karlfuglinum sem annast
þau.
ÞEIR ELDRI
KOKKÁLA ÞÁ YNGRI
Líffræðingar hafa viljað
finna skýringar á þessu
ótrygglyndi dýranna. Þeir
telja að hjá kvendýrinu sé
helsta ástæðan sú, að þær
eru á höttunum eftir hæf-
ustu genunum. Karldýrun-
um er það aftur á móti
metnaðarmál að skilja eftir
sig sæði sem víðast, til að
auka líkurnar á því að þeir
nái að geta afkvæmi.
Karlfuglar láta sig til
dæmis ekki muna um það
að kokkála yngri kynbræð-
ur sína og kunna til þess
ýmis ráð. Blásvölukarlar
fara þannig að því, að þeir
laða sér yngri karla að
Svalan er ekki ein um að
stinga undan kynbræðrum
sínum. Fyrirbærið er þ'ekkt
meðal stokkandarinnar og
fleiri skyldra andategunda.
Þar eru hreinar og klárar
nauðganir reyndar algengar,
því karlöndin er ekkert allt-
af að hafa fyrir því að fá
kvenöndina til við sig, held-
ur þvingar mökunum upp á
hana. Yfirleitt gengur eldri
steggjunum betur að neyða
kvendýrin til maka, þar sem
þeir hafa meiri reynslu og
kunna að blekkja konurnar.
Ef kvenfuglinn hefur hug-
boð um fyrirætlanir karlsins
reynir hún að komast und-
an mökuninni með því að
fljúga burt, kafa í vatninu
eða berjast.
SÆÐISFRUMUSTRÍÐ
Karldýrin eiga því í stöð-
ugu stríði við að halda öðr-
um karldýrum í fjarlægð frá
maka sínum, þar sem þeir
vilja tryggja rétt faðerni af-
kvæma sinna. Sérfræðingar
kalla þetta sáðfrumustríðið,
því karldýrið er að berjast
fyrir því að sáðfrumur hans
nái árangri. Eitt ráðið er að
víkja ekki frá kvendýrinu á
meðan hún er frjó. En málið
er ekki alltaf svo einfalt.
Hjá mörgum nagdýrum er
það sæði síðasta karldýrsins
sem kvendýrið hefur mök
við, sem er líklegt til að
frjógva hana, af ástæðum
sem ekki eru kunnar. Af-
leiðingin er sú að karldýrin
fara í keppni, sem orðið get-
ur hálfgerð hringavitleysa,
þar sem hver og einn vill
vera síðastur til að hafa
mök við kvendýrið.
Sumum karldýrum hefur
verið úthlutað hjálpartæki
frá náttúrunnar hendi til að
koma sínu sæði að. Þannig
hefur hún séð æxlunarfær-
um karlskordýra af ættbálki
vogvængja fyrir nokkurs-
konar ausu á endanum, svo
þeir geti fjarlægt sæði úr
kvendýrinu, áður en þeir
sjálfir hafa mök við hana.
hreiðrinu með söng sínum,
þar sem þeir eiga þegar
konu og börn. Þegar það
hefur tekist byrja þeir að
stíga í vænginn við maka
unga karlsins og það bregst
ekki að hún stenst ekki
töfra þess eldri. Að lokum
fer það svo að yngra karlin-
um tekst ekki að frjógva
nema í mesta lagi 30 pró-
sent af eggjum eiginkon-
unnar, en það er engu að
síður hann sem situr uppi
með ungaskarann og
að sjá fyrir honum.
STÆRÐ EISTA
Karldýr nokkurra dýrateg-
unda eru líka örlátari á
sæði en aðrar, þar sem nátt-
úran hefur séð þeim fyrir
óvenju stórum eistum, mið-
að við líkamsstærð. Þetta
hefur gerst með þróun
þeirra tegunda, þar sem
kvendýrin þykja líkleg til að
hafa mök við mörg karldýr.
Ef borin er saman stærð á
eistum miðað við líkams-
stærð hjá fremdardýrum
kemur í ljós að górillur hafa
minnstu eistun. Ástæðan er
sú, að ráðrík karlkyns gór-
illa getur stjórnað stóru
kvennabúri og séð til þess
að önnur karldýr koma þar
hvergi nærri.
Simpansarnir státa af
stærstu eistunum, miðað við
líkamsstærð. Þeir búa í
flokkum er samanstanda af
fjölda kvendýra og karldýra
þar sem allir hafa mök við
alla.
Maðurinn hefur meðalstór
eistu og segja líffræðingar
það vera sönnun þess að
þrátt fyrir að hann sé í
grundvallaratriðum talinn
stunda einkvæni sé engin
trygging fyrir því að svo sé í
rauninni.
tekninga og er líklega eina
sanna einkvænistegundin í
heiminum.
Margrét Etísabet Ólafsdóttir
UNDANTEKNING
FRÁ
ÓTRYGGLYNDINU
hefur ekki
tekist að sanna
óyggjandi
einkvæni, nema
hjá einni
dýrategund, efti
að þeim
varð þetta mikla lauslæti
Ijóst. Hún nefnist kaliforní
mús og er hana að finna í
Sierra Nevada. Afkvæmi
hennar eru í öllum tilviku
getin af lífstíðarfélaga kve
dýrsins, enda hittir hún
aldrei önnur karldýr. Þett;
dýr telst til algjörra undan
L