Tíminn Sunnudagsblað - 29.08.1965, Qupperneq 13

Ljósmynd: Páll Jónsson.
gerr.“ Þar er líka fólgin mikil ör-
lagasaga í fáum orðum. Gaukur var
fóstbróðir Ásgríms Elliðagrímsson-
ar, en fóstbræðralagið entist ekki
vel: „Þar varð illa með þeim Ás-
grími, því að Ásgrímur varð bana-
maður Gauks.“ Síðar komumst við
að raun um, að þessi atburður átti
sér sögulegan aðdraganda, þótt ekki
sé honum lýst. Það er á Þingvöll-
um eftir Njálsbrennu. Kristnitöku-
mennirnir, Gissur hvíti og Hjalti
Skeggjason, ganga milli búða í fylgd
með Ásgrími Elliðagrímssyni og Kára
Sölmundarsyni í liðsbón, og ber þá
fyrst að búð Skafta Þóroddssonar,
frænda Þjórsdæla. En hinn gætni
Ölfusingur, er tregur til liðveizlunn-
ar og svarakaldur:
„Vér erum óskaplíkir. Þið þy-kizt
hafa staðið i stórræðum — þú, Giss-
ur hvíti, þá er Jdú sóttir Gunnar að
Hlíöarenda, en Ásgrímur af því, er
hann drap Gauk, fóstbróður sinn.“
Ásgrímur svarar:
„Fár bregður hinu betra, ef hann
veit hið verra. En það munu flestir
mæla, að eigi dræpi ég Gauk fyrr
en mér var nauður á.“
Og við förum líka nærri um það,
hvar Gaukur lét líf sitt. Gaukshöfði
gengur fram að Þjórsá fyrir mynni
Þjórsárdals, og vart þarf að draga
í efa, að þar hefur Gaukur fallið.
Lýsing Njálu á Gauki er glæsileg.
Úr allt annarri átt fáum við vitn-
eskju um, að hann hefur líka átt góð
vopn, sem lengi hafa verið á met-
um, kannski jafnfræg Rimmugýgi
Skarphéðins og atgeir Gunnars. Árið
1861 fundust rúnaristur í fornu kumli
á Meginiandi í Orkneyjum. Þar skýt-
ur óvænt upp nafni Gauks Trand-
i’lsisonar. Rúnafræðingar telja, að
úr þessum orkneysku ristum eigi að
lesa átthent erindi, er svo hljóðar á
nútímamáli:
Þessar rúnar
reist sá maður,
er rýnstur er
fyrir vestan haf,
með þeirri öxi,
er átti Gaukur
Trandilsson
fyrir sunniain land.
Og enn hefur varðveitzt vitnisburð-
ur um það, að Gaukur var frægur
kappi. Haukur hét maður Valdísar-
son. Hann orti miklu síðar kvæði,
sem hann nefndi íslendingadrápu,
lofstír mikilla vígamanna. Þar er
vísuhelmingur helgaður Gauki:
Og geirraddar gladdi
Gaukur Trandiilsson hauka,
geig vann heldur að hjaldri
hann ófáum manni.
Fyrri helmingur þessarar vísu er
um Orm skógarnef, bróður Gunnars
Kerlð í Grímsnesi.
á Hlíðaxenda, en næsta vísa um
Gunnar sjálfan. Bekkjarnautar
Gáuks eru að minnsta kosti ekki af
verri endanum.
Landnáma lætur okkur gruna, hver
húsfreyjan á Steinastöðum var —
kona komin um iangan veg í þenn-
an dal sunnan fjalla. Norður á Mel-
rakkasléttu var sá maður, er Arngeir
hér —- bóndi í Hnaunhöfn. Þá var
fjúksamt norður þar eins og löngum
síðar, og einn vetrardag fór Arn-
geir að heiman og sonur hans, Þor-
gils að nafni, að leita fjár í hríðar-
veðri. Þeir komu ekki heim aftur,
og fóru þá annar sonur Arngeirs,
Oddur, að leita þeirra feðga. Og nú
komumst við að raun um, að hafís
hefur verið við land: Hvítabjöm
hafði orðið þeim feðgum að fjör-
tjóni. En Oddur vann á birninum og
át hann til hefnda. Eftir það gerðist
hann illur og ódæll.
Húsfreyjan á Steinastöðum hefur
ef til vill brytjað bjaraarskrokkinn
í soðkatlana og kynt undir þeim eld.
Hún hét Þuríður og var systir Odds,
gefin manni þeim í Þjórsárdal, er
Steinólfur hét. Það vekur undir
eins þann grun er stappar nærri fullri
vissu, að bærinn hafi í öndverðu heit-
ið Steinólfsstaðir. En gifta Þuríðar
Arngeirsdóttir var lítil sunnan fjalla.
Þessu næst er frá því sagt, að Þjórs-
dælir safnast saman og ætla að grýta
hana í hel. Um þetta virðist þó því
aðeins getið, að Oddur kom suður
yfir fjöll til þess að verja hana og
fylgir sú saga, að hann hefði farið
hamföram á einni nóttu frá Hraun-
höfn suður í Þjórsárdal. Hins er ekki
getið einu orði, hvað Þuríður hafði
unnið til saka og þaðan af síður,
hvort Oddur barg henni. En kannski
hefur ferðalag Odds verið Þjórsdæl-
um enn ein sönnun þess, hvílíkar
ókindur þetta fólk af hinum nyrztu
töngum landsins var.
Þetta erþað, sem varðveitzt hefur
um þau Gauk í Stöng og þingeysku
konuna á Steinastöðum — örfá at-
riði, sem þó eru sýnilega uppistaða
mikillar harmsögu. Og mann tekur að
gruha margt. Og annað tveggja hafa
rnenn vitað fleira áður fyrr en við
vitum nú eða grunað hið sama og
okkur. Til eru tvær hendingar, sjálf-
sagt viðlag úr danskvæði, þar sem
saman vefast með sáram trega tvær
örtlagasögur: Saga Gauks í Stöng og
konunnar á Steinastöðum og tortím-
ing Þjórsárdals:
Önnur var öldin, er Gaukur bjó i
Stöng,
þá var ei til Steinastaða leiðin löng.
Það leikur ekki á tveim tungum,
hvað hér er sagt. Húsfreyjan er
tíðleikakona Gauks. Við þykjumst
skynja samhengið á milli vinslita
þeirra fóstbræðranna, Gauks og Ás-
TÍMINN- SUNNUDAGSBLAÐ
781