Tíminn Sunnudagsblað - 23.10.1966, Blaðsíða 4

GUÐMUNPUR B. ARNASON:
Versta stórhríðin
íslenzka veðráttan er mislynd —
einhver hin óstöðugasta í heimi. Á
vetrarmánuðunum — nóvember og
febrúar — þegar myrkrið grúfir yfir
norðurhveli jarðar meiri hluta hvers
sólarhrings og geislar sólar, sem þá
er svo skamma stund lágt á iofti
dag hvern að þeir ná ekki
að verma yfirborð hennar, hef
ég séð blóm skjóta upp koll-
inum. Og þá strýkst fjallaþeyrinn
— sunnánvindurinn — oft hlýr og
hressandi um vanga Norðiendingsins
og leysir klakaböndin af móum og
mýrum til mikils gagns og gleði fyrir
aila þá, er búa hér við hið yzta haf, —
menn og málleysingja. Einkum þó
fyrir blessaða heimavistarlandfugl-
ana okkar, rjúpuna og sólskríkjuna,
sem ekki njóta húsaskjóls og verða
oft að þola kulda og hungur í hríðum
og harðviðrum vetrarins.
Hins vegar man ég líka eftir mörg-
um hríðum, þar á meðal grimmum
ísrekahríðum, eftir sumarmál. Ein
þeirra er mér einna minnisstæðust,
þótt ekki væri ísrek. Sú stórhríðar-
hrota byrjaði á sumardaginn fyrsta
og stóð í tæpa viku. Þá setti niður
svo mikinn snjó á alauða jörð, að
haglaust varð'fyrir sauðfé í allri
sveitinni, Kelduhverfi. Veit ég þess
engin dæmi, hvorki fyrr eða síðar,
að siíkt hafi komið fyrir í íyrstu
snjóum, því að í eystri hluta sveitar
innar — Uppsveit .— eru ágæt og
jarðsæl beitilönd. Og versta stórhríð
arbyiinn, sem ég hef vitneskju um
að komið hafi á Norðurlandi, gerði
á þeim tíma, er almanakið *elur
til sumarsins: Skömmu fyrir vetur-
nætur 2. október 1895. Mun ég nú
reyna að lýsta þessum voðabyl og þvi,
er gerðist í honum á æskuheimili
mínu, Lóni í Kelduhverfi. Er mér þó
ljóst, að mig skortir getu til að gera
það svo, að menn fái fulla hugmynd
um bylinn. Vil ég fyrst segja frá
hinni litlu landspildu, sem allt Lóns
féð, nema lömbin, var á, er bylinn
gerði. Og minnast einnig á aðstæður
á heimiii mínu.
Bærinn Lón er vestarlega í Keidu-
hverfi, sunnan við allstór sjávarlón,
austan undir lágri, en brattri brekku,
sem er vel gróinn brunahraunskamb-
ur. Hefur þetta brunahraun fyrir
löngu fallið yfir eldra hraunið, sem
bærinn Lón stendur á, og er miklu
harðara og samfelldara.
Brunahraun þetta hefur runnið
norður að lónunum, milli bæjanna
Lóns og Fjalla, skammt austan við
tún hins síðarnefnda.
Brún hraunsins, sem bærinn Lón
stendur við, iiggur meðfram lónum
til norðvesturs nálægt háifum kíló-
metra frá honum. En í hina áttina
nær hún um tvo kílómetra til
suðurs. Þar snarbeygir hún til vesturs
og er þar fögur, vel gróin og slétt
brekka, 15-20 metra há og um 100
metrá löng. Við enda brekkunnar er
mjó skora, og tekur þá við hæð, er
liggur til suðurs. í króknum, er þar
myndast, stóð Fjallarétt á fyrri tíð.
Mun réttin hafa verið fær<5 nær Fjalla
bænum á síðustu öld. Þegar bylinn
gerði, stóð enn nokkuð af veggjum
hennar, sem að mestu voru torfveggir
Var hið fegursta réttarstæði þar og
ágætt skjól fyrir nöprum norðannæð-
ingunum.
Þessi gróni brunakraunskambur
var mjög breytilegur og krókóttur.
Á honum voru mörg nef, mismun-
andi stór, hvílftir, hvammar og skor-
ur. Víðast mun hann hafa verið 10-
20 metra hár. Og breidd hraunkvíslar-
innar nálægt einum kílómetra. Var
þessi landspilda norðan við gömlu
réttina og að lónunum nefnd einu
nafni Brekkan.
Yfirborð Brekkunnar var mjög ó-
slétt. Þar var mikið af smáum hraun-
hólum, klettum, lautum, smábollum
og grasgjám. Allar liggja grasgjárn-
ar frá norðaustri til suðvesturs eins
og hinar mörgu, djúpu og löngu, en
mismunandi breiðu gjár og sprungur,
sem eru í gamla bergið austan Brekk-
unnar á tveggja kílómetra breiðu
svæði milli bæjanna Lóns og Víkinga-
vatns.
í uppsveit Kelduhverfis eru á álíka
breiðri landspildu margar gjár, sum-
ar enn þá hrikalegri en þær stærstu
í vesturhluta sveitarinnar. Tel ég víst,
að þær hafi orðið til í sömu náttúru-
harhförunum og hinar fyrrtöldu, á-
samt Ásbyrgi og öðrum miklum land
sigum, sem hinir mörgu og löngu
veggir í Uppsveit bera ljóst vitni um
Grasgjár þessar munu hafa byrjað
að myndast í hinum miklu jarðhrær-
ingum og jarðraski, er sett hefur
Guðmondur B. Árnason.
svip á sveitina, bæði á vestur- og
austurhluta hennar. Og þó miklu
meiri á austurhlutanum eins og áður
er sagt. í hamförunum, þegar gjárn-
ar austan Brekkunnar urðu til, hefur
gamla bergið undir brunahrauninu
einnig sprungið. Hefur hið sundur-
lausa brunahraun þá fallið með köfl-
um í þær stærstu og hálffyllt. þær.
Þannig hafa myndazt dældir af ýmissi
stærð í yfirborð Brekkunnar, sem
gróðurinn hefur síður lagt undir sig,
ásamt mestum hluta hraunsins.
Til stuðnings því, að álit mitt um
myndun grasgjánna sé rétt, vil ég
skýra hér frá litlu atviki, er varð
í Lóni laust fyrir 1890.
Eitt sinn rak fjármaðurinn í Lóni
ærnar til beitar vestur á Brekkuna.
Jörð var auð, og runnu ærnar eftir
sléttu holti. Sér hann þá, að snögg-
lega hverfur ein, ærin úr hópnum,
rétt eins og jörðin hefði gleypt hana.
Er á staðinn kom, reyndist það rétt.
Jarðvegurinn hafði svikið, gat mynd-
azt, og ærin fallið í djúpa vatnsgjá.
Maðurinn hljóp heim og sagði tíð-
indin. Var strax náð í reipi og fór-
um við unglingarnir með fjármann-
inum á staðinn, ásamt Iljörleiif
Björnssyni frá Breiðabólsstöðum á
Álftanesi, frænda mínum, sem þá var
í Lóni. Hann var hinn mesti fullhugi,
og bjóst þegar til að síga í gjána
og reyna að ná ánni. En er hann
vildi láta renna sér ofan í gjána,
kom faðir minn á vettvang. Hann
athugaði gjána og iiannaði síðan að
gerð yrði tilraun til að ná kindinni.
Hann ótlaðist, að hið losaralega hraun
grýti ofan til í gjánni gæti fallið nið-
ur og ef til vill hálffyllt hana. En
þetta gat, er þarna hafði myndazt,
var í beinni línu við grasgjárnar,
beggja megin holtsins.
o •
Oldungur á tíræðisaldri rifjar upp atburði á nítjándu öld
892
T í li I N.N — SUNNUDAGSBLAÐ