Morgunblaðið - 28.06.2004, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 28. JÚNÍ 2004 21
Í
slenska þjóðin hefur
komist frá örbirgð til
bjargálna á aðeins eitt
hundrað árum. Fyrir
aldamótin 1900 var Ís-
land fátækt og fábreytt sam-
félag fiskimanna á norð-
urhjara veraldar sem búið
hafði við stöðnun og nær enda-
lausar hörmungar um langt
skeið. Á undraskömmum tíma
og með þrotlausri baráttu
fólksins í landinu og tækni-
framförum í útgerð og land-
búnaði tókst okkur Íslend-
ingum hins vegar að komast í
hóp ríkustu þjóða heims og
þau stórtíðindi sem gerast á
vettvangi dagsins, t.d. í fjár-
málageiranum eða erlendri
fjárfestingu, minna lítið á það
ástand sem hér var um aldir og
stóð almennri uppbyggingu
sárlega fyrir þrifum.
Þessi sannindi standa manni
ljóslifandi fyrir sjónum þegar
maður er staddur í Kal-
angala-héraði í Úganda, nánar
tiltekið á hinum frægu Ssese-
eyjum í Viktoríuvatni, ein-
hverju stærsta stöðuvatni ver-
aldar. Hér búa ríflega þrjátíu
þúsund manns, aðallega fiski-
menn og fjölskyldur þeirra, og
heyja harðvítuga lífsbaráttu
upp á hvern einasta dag, allt
árið um kring. Hér er ekkert
rafmagn, en á fínni bæjum eru
generatorar og sumstaðar líka
vatnssalerni. Útgerðin er afar
frumstæð á okkar mælikvarða;
fiskimenn róa á litlum bátum
sínum út á hið stóra vatn og
leggja net sín. Hér þekkist
ekki að blóðga fiskinn né kæla
hann með ís og viðhalda þann-
ig gæðum hans, en aflinn
sleppur þó fyrir horn þegar
stærri bátar fara milli hinna
minni og taka upp aflann og
koma honum sem fyrst til
vinnslu í landi.
Útgerð á Viktoríuvatni hef-
ur staðið um aldir, hér er fyrst
og fremst byggt á einka-
framtakinu og hver sér um sig.
Móðir náttúra er grimm og
miskunnarlaus og afföll meðal
fiskimanna eru mikil. Mörg
barnanna horfa á eftir feðrum
sínum róa til fiskjar og sjá þá
aldri aftur. Engu að síður eru
fiskimenn ofarlega hér í virð-
ingarstigaum; þeir eru öðrum
líklegri til að hafa fé á milli
handanna og fjölskyldur
þeirra hafa nóg að bíta og
brenna. Hér skín gleðin og
hamingjan af hverju andliti,
hér er sól í sinni.
Íslendingar hafa átt sam-
vinnu við Úgandamenn í þró-
unarmálum um fjögurra ára
skeið, eða frá árinu 2000, og
segja má að Kalangala-héraðið
á Ssese-eyjum hafi verið tekið
í fóstur af Þróunarsam-
vinnustofnun Íslands. Það
mátti ljóslega sjá þegar ný
bygging fyrir fullorð-
insfræðslu og almannaþjón-
ustu var tekin formlega í notk-
un í eyjunum á miðvikudag, en
íslenski fáninn blakti þá við
hún og eyjarskeggjar lofuðu
eyjuna fjarlægu í norðri og
hina gjafmildu íbúa hennar.
Það er engu líkt að vera Ís-
lendingur á svona stundum og
færir manni heim sanninn um
gildi þess að vera maður. Jón
Þorláksson, fyrrverandi for-
sætisráðherra, lét þess getið á
sinni tíð að markmið Íslend-
inga væri að komast frá ör-
birgð til bjargálna. Sá merki
maður, Jónas Haralz, bætti því
síðar við að næsta markmið
ætti þá að vera að Íslendingar
kæmust frá bjargálnum til
þroska, ekki síst í samskiptum
sínum við fátækustu ríki ver-
aldar, og ég held að þessa dag-
ana séum við Íslendingar með
ákveðnum hætti að taka það
skref. Hægt en örugglega.
Íslensk sendinefnd hefur
dvalið hér í Úganda und-
anfarna daga á vegum Þróun-
arsamvinnustofnunar og utan-
ríkisráðuneytisins og kynnt
sér framgang verkefna og rætt
frekara samstarf við hérlend
stjórnvöld á mörgum sviðum.
Á fimmtudag var tekin í notk-
un ný heimavist fyrir stúlkur í
Kittetikka-skólanum í úthverfi
Kampala, höfuðborgar Úg-
anda, sem ÞSSÍ fjármagnar,
en stofnunin hefur staðið að
uppbyggingu þar um langt
skeið í samvinnu við skólann
og ABC-samtökin á Íslandi.
Íslenskar fjölskyldur fjár-
magna skólagöngu fjórtán
hundruð barna í skólanum
gegnum hið merka starf ABC
og það var ógleymanleg stund
að fagna með börnunum og
kennurum hinum nýja áfanga.
Í Afríku ríkir boltaæði eins og
annars staðar, með úr-
slitakeppni EM í algleymingi,
og íslenska sendinefndin færði
börnunum nokkra fótbolta að
gjöf, en Halldór Ásgrímsson
utanríkisráðherra tók nýlega
ákvörðun um að kaupa land
undir fótboltavöll við skólann
og var sá völlur nýttur undir
spark með nýju boltunum við
frábærar undirtektir
barnanna sem sungu og döns-
uðu eins og þeim einum er lag-
ið.
Héðan frá Úganda liggur
leið sendinefndarinnar til
Malaví, en þar hófst starfsemi
Þróunarsamvinnustofnunar
árið 1989. Malaví er nú um-
fangsmesta samstarfsland
stofnunarinnar, en neyð er þar
mikil og fátækt almenn. Ís-
lendingar hafa umsýslu og um-
sjón með sjö verkefnum þar í
landi á sviði menntunar,
heilsugæslu og fiskveiða, en
Malavívatn er ein helsta nátt-
úruauðlind landsins.
Eins og kunnugt er hefur
ríkisstjórnin ákveðið að tillögu
utanríkisráðherra að stórauka
framlög okkar Íslendinga til
þróunarmála á næstu árum og
er stefnt að því að framlög
okkar verði komin í 0,35% af
landsframleiðslu á árunum
2008 til 2009. Framlögin hafa
meira en tvöfaldast frá árinu
1995 og munu margfaldast á
næstu árum í takt við al-
þjóðlega þróun og stöðu okkar
og ábyrgð sem þjóð meðal
þjóða. Þannig höfum við Ís-
lendingar sýnt í verki, að við
höfum ekki gleymt uppruna
okkar og baráttu í fortíðinni
enda þótt við höfum náð mikilli
efnahagslegri velferð. Við nut-
um aðstoðar til þess að komast
til bjargálna og ber skylda til
þess að hjálpa öðrum að ná
sama marki.
Frá bjargáln-
um til þroska
Eftir Björn Inga Hrafnsson
’ Þannig höfumvið Íslendingar
sýnt í verki að við
höfum ekki
gleymt uppruna
okkar og baráttu í
fortíðinni enda
þótt við höfum
náð mikilli efna-
hagslegri vel-
ferð. ‘
Höfundur er formaður stjórnar
ÞSSÍ og aðstoðarmaður utan-
ríkisráðherra.
grundvallaratriðum ólík afstöðu
utans í Reykjavík, þar sem vilji
nar ferðinni í skipulagsmálum á
orgarbúa.
stefnu borgaryfirvalda annars
orgarbúa hins vegar er mjög
r aðgerðir í skipulagsmálum eru
við niðurstöður í athugunum á
g þörfum borgaranna. Í nýlegri
Reynarssonar kemur t.d. fram
lt aðrar áherslur í skipulags-
ndi hafa verið, ekki síst að því er
amboð á lóðum og þá sérstaklega
aðgengi fyrir bílaumferð.
r með röngum áherslum
i fremur en aðgerðir einkennir
smála í Reykjavík. Aldrei hefur
í skipulagsmálum í höfuðborg-
erandi meirihluta. Aðgerðaleys-
lítils framboðs lóða, ásamt því
afnt og þétt hækkað fast-
annig dregið úr fjölgun Reykvík-
ki aðeins að aðgerðaleysi núver-
rvalda hafi skaðað uppbyggingu í
r hafa þær fáu aðgerðir sem
ar en ekki liðið fyrir kolrangar
hafa ekki verið í nokkru sam-
efndar búsetuóskir og þarfir
ess vegna ekki reynst sú lyfti-
bygging í nýjum hverfum á að
nægt en skipuleggja þarf ný íbúðasvæði sem
taka mið af þessum óskum, afnema lóðauppboð
sem almenna reglu, þétta byggð á miðborg-
arsvæðum, auka hlutfall sérbýlis í nýjum hverf-
um og hverfa frá þeirri stefnu að lóðir séu tak-
mörkuð gæði fyrir fáa.
Áherslur R-listans í Reykjavík eru allt aðrar.
Ákvarðanir í skipulagsmálum eru teknar í anda
þeirrar hugmyndafræði að farsælla sé að yf-
irvöld velji fyrir íbúana og hafi fyrir þeim vit,
frekar en að treysta þeirra eigin vali og vilja.
Þess vegna eru ný hverfi í borginni skipulögð
eins og við blasir. Borgaryfirvöld telja einfald-
lega að fólk eigi alls staðar að búa mjög þröngt,
þótt það sé ekki endilega vilji þeirra sem velja
að búa utan miðborgarsvæðis. Þessi sömu yf-
irvöld telja einnig að það sé farsælla að bjóða
næstum aðeins upp á nýjar íbúðir í fjölbýli, þótt
margir vilji frekar búa í sérbýli. Og þrátt fyrir
að flestir kjósi að ferðast með eigin bíl, telja
borgaryfirvöld að farsælla sé að fækka einkabíl-
um og í þeirri von að hægt verði að stýra þessu
vali fólks er stöðugt þrengt að einkabílnum í öllu
skipulagi.
Þessi dæmi og fleiri sýna að þær ákvarðanir
sem teknar eru í skipulagsmálum í Reykjavík
undir núverandi vinstri stjórn, ráðast fremur af
óskhyggju borgaryfirvalda en óskum íbúanna
sjálfra. Slíkar áherslur eru ekki, og geta aldrei
orðið, borginni okkar eða borgarbúum til góðs.
vera fyrir hvert sveitarfélag. Þetta höfum við
séð í Grafarholti og Norðlingaholti og þetta er-
um við aftur að sjá núna með nýjum tillögum
um uppbyggingu í suðurhlíðum Úlfarsfells. Þar
á að byggja afar þétt, reyndar svo þétt að þessu
hverfi í útjaðri borgarinnar er helst líkt við
hefðbundin miðborgarsvæði, þótt þarna hljóti
að vera um allt annars konar hverfi að ræða.
Þar verða fjölbýlishús í miklum meirihluta, ein-
býlishús verða ekki nema 6% íbúða á svæðinu,
þrátt fyrir áðurnefndar óskir íbúa um annað. Í
þessum tillögum er ekki heldur komið nægilega
til móts við óskir fólks um gott rými fyrir bíla og
greiða bílaumferð, einnig þrátt fyrir vilja borg-
arbúa til annars. Að auki eru skilmálar fyrir út-
hlutun lóða og sölu byggingarréttar afar
strangir, reyndar svo strangir að byggingarað-
ilar í hverfinu munu ekki aðeins þurfa að virða
skilmála um form og hönnun húsa, heldur þurfa
þeir einnig að fara eftir mjög þröngum reglum
um byggingarefni, áferð og liti.
Að velja fyrir íbúa eða treysta
þeirra eigin vali
Kjarninn í því sem ég vil kalla ólíkar hug-
myndafræðilegar áherslur okkar sjálfstæð-
ismanna og núverandi vinstri meirihluta í
Reykjavík, er einfaldlega fólginn í því að við
treystum því að fólkið í borginni viti hvað það
vill og við viljum virða óskir þess og þarfir.
Þannig teljum við að allir sem vilja eigi að geta
byggt og búið í Reykjavík. Til þess er landrými
úa eða óskhyggja yfirvalda
Höfundur er borgarfulltrúi Sjálfstæðisflokksins.
mönnum
ekir um
ekki að
t þeir hafa
Volcker
r valda
um skaða,
ga úr
er fótur sé
st þarf að
gunum,
brenna
nið-
yrirfram.
aðeins ásak-
nákvæmar,
dum ein-
ljósar og al-
þeirra
á eðli og
víða er vitn-
að til eru augljóslega rangar. Til að
mynda var þetta ekki „áætlun sem
nam 100 milljörðum dollara“, nema
menn telji peningana tvisvar, þ.e.
bæti olíuútflutningnum við mat-
væla- og lyfjainnflutninginn. Olíu-
sala Íraka samkvæmt áætluninni
nam alls 64,2 milljörðum dollara
[4.700 milljörðum króna] á þeim sjö
árum sem hún var í gildi.
Alríkisendurskoðun Bandaríkj-
anna (GAO) áætlaði að „ólöglegar
tekjur stjórnarinnar fyrrverandi í
Írak frá 1999 til 2002“ hefðu numið
„10,1 milljarði dollara“, en þetta
orðalag er villandi þar sem rúmur
helmingur fjárhæðarinnar (5,7
milljarðar dollara) tengist „olíu-
smygli frá Írak“ sem braut í bága
við refsiaðgerðir Sameinuðu þjóð-
anna. Þetta smygl hafði viðgengist
árum saman áður en áætlunin tók
gildi og tengdist henni ekki á nokk-
urn hátt. Embættismenn Samein-
uðu þjóðanna höfðu hvorki umboð
né bolmagn til að grípa til aðgerða
gegn olíusmyglinu. Það var verk-
efni fjölþjóðlegrar sveitar (MIF)
sem öryggisráðið stofnaði 1990 og
yfirvalda í löndunum sem olían fór
um. Þegar áætluninni um olíu fyrir
mat var hleypt af stokkunum var
umsjónarmönnum hennar aðeins
heimilt að fylgjast með því hversu
mikið af olíu Írakar fluttu út með
löglegum hætti, frá tveimur til-
teknum stöðum. Eftir eru því 4,4
miljarðar dollara – ef tölur alrík-
isendurskoðunarinnar eru réttar –
sem ef til vill var „fleytt ofan af“
áætluninni með tveimur aðferðum:
 Í fyrsta lagi hafa komið fram
vísbendingar um að Saddam hafi af
ásettu ráði ákveðið of lágt verð á
olíunni, þannig að í stað þess að
allar tekjurnar færu inn á vörslu-
reikning SÞ gæti hann krafist
leynilegs aukagjalds af kaupend-
unum, sem Sameinuðu þjóðunum
var ekki greint frá, en var ann-
aðhvort greitt inn á leynireikninga
eða rann til milliliða sem Saddam
samdi við í pólitískum tilgangi. Ol-
íueftirlitsmenn Sameinuðu þjóð-
anna höfðu veður af þessari aðferð
árið 2000 og gerðu öryggisráðinu
viðvart. Ráðið samþykkti, nokkrum
mánuðum síðar, að Írakar þyrftu
þaðan í frá að verðleggja olíuna
afturvirkt, sem minnkaði svigrúmið
fyrir ólögleg aukagjöld.
 Í öðru lagi hvatti Saddam fyr-
irtæki, sem seldu Írökum matvæli
eða annan varning sem þeir máttu
kaupa, til að ákveða of hátt verð á
varningnum og hann krafðist síðan
þess að þeir endurgreiddu mismun-
inn – ekki inn á vörslureikning SÞ,
heldur inn á leynibankareikninga
hans. Miklu erfiðara var fyrir emb-
ættismenn Sameinuðu þjóðanna að
koma upp um slíkar greiðslur. Í
nokkrum tilvikum spurðust þeir
fyrir um verðið og ef þeir fengu
ekki fullnægjandi svör komu þeir
grunsemdum sínum á framfæri við
refsiaðgerðanefnd öryggisráðsins,
sem þurfti að samþykkja viðskipta-
samningana. Öryggisráðið samdi
áætlunina og hafði eftirlit með
henni og öll aðildarríkin fimmtán
áttu sæti í nefndinni. Hvert þess-
ara ríkja gat neitað að samþykkja
samningana þar til frekari rann-
sókn lyki. Bandaríkin og Bretland
neituðu að samþykkja þúsundir
samninga vegna grunsemda um að
hægt væri að nota varninginn, sem
Írakar vildu kaupa, í þágu hersins.
Frá 1998 vísuðu þessi lönd aldrei
til grunsemda um að eitthvað væri
athugavert við verð eða gæði varn-
ingsins. Það var ekki skýrt frá því
hversu miklar „bakgreiðslurnar“
voru fyrr en stjórn Saddams var
fallin.
 Að lokum ber að hafa í huga,
hvað sem Saddam kann að hafa
borið úr býtum, að áætlunin varð
til þess að hægt var að sjá öllum
íbúum Íraks, 27 milljónum manna,
fyrir matvælum. Á árunum 1996 til
2001 jókst meðalorkugildi fæðu
Íraka úr 1.200 í 2.200 kaloríur á
dag. Á gildistíma áætlunarinnar
minnkaði vannæringin meðal ír-
askra barna um helming, svo og
dánartíðni barna undir fimm ára
aldri í mið- og suðurhéruðum
landsins. Á þessu tímabili var
mænusóttin upprætt í Írak, með
bólusetningu sem fjármögnuð var
með áætluninni.
Enginn vafi leikur á því að síð-
asti áratugur var flestum Írökum
mjög erfiður vegna refsiaðgerð-
anna og kúgunarstefnu Saddams
Husseins. Sökin liggur einkum hjá
Saddam, sem beitti þjóðina ekki
aðeins kúgun heldur kallaði einnig
reiði heimsins yfir hana – fyrst
með því að ráðast inn í Írak og síð-
an með því að neita að eiga fullt
samstarf við vopnaeftirlitsnefnd
Sameinuðu þjóðanna. Áætlunin um
olíu fyrir mat var tilraun til að
hlífa venjulegum Írökum við sum-
um af þeim þrengingum sem leið-
togar þeirra kölluðu yfir landið.
Enginn vafi leikur á því að hægt
hefði verið að skipuleggja áætl-
unina betur og standa betur að
framkvæmdinni. En hvað meg-
inmarkmiðið varðar þá bar hún ár-
angur.
um olíu fyrir mat
Höfundur er deildarstjóri upplýs-
ingadeildar skrifstofu framkvæmda-
stjóra Sameinuðu þjóðanna.
’Sem stendur eruþetta aðeins ásakanir
– sumar þeirra eru ná-
kvæmar, beinast gegn
nafngreindum ein-
staklingum; aðrar eru
óljósar og almennar;
og þó nokkrar þeirra
byggjast á misskiln-
ingi á eðli og tilgangi
áætlunarinnar.‘