Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.2003, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 2003
Á
RMANN Jakobsson ver
doktorsritgerð í íslenskum
bókmenntum við Háskóla
Íslands næstkomandi
laugardag. Ritið nefnist
Staður í nýjum heimi. Kon-
ungasagan Morkinskinna
og er gefið út af Háskóla-
útgáfunni.
Ármann er 32 ára og hefur stundað nám í ís-
lenskum bókmenntum við Háskóla Íslands frá
árinu 1990. Aðalrannsóknarsvið hans er mið-
aldabókmenntir og hefur hann birt fjölda
greina um það í innlendum og erlendum blöð-
um og tímaritum. En Ármann hefur einnig
skrifað um bókmenntir síðari alda og raunar
verið talsvert umsvifamikill á því sviði. Hann
hefur enn fremur fengist við bókmenntagagn-
rýni í dagblöðum og haldið úti veftímaritinu
Múrnum ásamt bróður sínum Sverri og fleir-
um. Þegar afköst Ármanns eru skoðuð þau tólf
ár sem liðin eru frá því hann hóf nám við Há-
skólann verður ekki annað sagt en hann hafi
verið atorkusamur. Hann segist oft hafa hug-
leitt að skrifa minna.
„Mér finnst ég stundum gera allt of mikið,
en þó líður mér einnig iðulega eins og ég sé
ekki nógu duglegur og hafi ekkert gert af viti,“
segir hann. „En þetta er meira og minna til-
komið vegna aðstæðna. Staður í nýjum heimi
er þó öðruvísi en annað sem ég hef skrifað að
því leyti að ég hef haft sex ár til að skrifa hana.
Mér finnst það muna miklu. Það er góð og
gagnleg regla að doktorsefni megi ekki skila
ritgerð fyrr en eftir fjögur ár. Fæstir skila fyrr
en eftir sex ár í fyrsta lagi. Það verða því engin
flýtisverk úr þessu. Þegar ég kláraði bókina
var hún sjötíu til áttatíu síðum lengri en nú. Ég
held hún hafi batnað mikið við styttinguna.“
Í aðfaraorðum bókarinnar segir Ármann að
hún sé afurð íslenska skólakerfisins og þakkar
öllum kennurum sínum frá árinu 1976. Í
reglum um doktorsnám við Heimspekideild
Háskóla Íslands er gerð krafa um að nemend-
ur stundi námið að hluta til við viðurkenndan
erlendan háskóla. Ármann valdi Kaupmanna-
hafnarháskóla þar sem hann var við rannsókn-
ir á Árnastofnun í tæpt ár. Hann segir dvölina
hafa nýst mjög vel.
„Það nýtist mér ekki síst persónulega að
hafa búið erlendis um tíma. Það var aftur á
móti ekki nauðsynlegt fyrir verkið. Hugmynd-
in um að það þurfi að ferðast til að læra á ekki
endilega við í nútímanum. Það er ekki lögmál
að menn þurfi að fara til útlanda til þess að
skrifa fullburða fræðibók. Nægir að minna á
menn eins og Stephen Hawking sem er nánast
fangi í eigin líkama.“
Áður hefur Ármann sent frá sér bókina Í leit
að konungi (1997) sem var M.A.-ritgerð og
fjallaði um konungsmynd íslenskra konunga-
sagna. Og áhuginn á konungum nær lengra
aftur.
„Ég byrjaði að hugsa um konungsvald út frá
Sturlungu. Ég komst að þeirri niðurstöðu í
B.A.-ritgerð að Íslendinga saga Sturlu Þórð-
arsonar væri skrifuð frá sjónarhorni konungs-
mannsins. Út frá því fór ég að hugsa meira um
konungsvald og það efni hafði nánast ekkert
verið rannsakað hér á Íslandi. Lá því beint við
að grafa sig eins djúpt inn í það og hægt var.
Það gerði ég í M.A.-ritgerðinni þar sem ég
fjallaði um allar konungasögurnar og viðhorf
þeirra til konunga. Ég hef haldið áfram að
rannsaka afstöðu til konungsvaldsins í annars
konar sögum meðfram doktorsverkefninu.
Niðurstaðan er sú að þau viðhorf til konunga
sem birtast í konungasögunum eru ekki bund-
in við þær. Konungasögur eru þó gagnrýnast-
ar á konungsvaldið enda fjalla þær mest um
það. Morkinskinna er einna gagnrýnust af
þeim, að minni hyggju.“
Við athugun á konungsmynd Morkinskinnu
komst Ármann að því að ritið hafði lítið verið
rannsakað. Hann segist smámsaman hafa orð-
ið vantrúaður á niðurstöður þeirra sem höfðu
skrifað um söguna, uppruna hennar og form-
gerð. Og þaðan leiddi hvað af öðru.
„Með doktorsritinu má ef til vill segja að ég
sé loks að klára B.A.-ritgerðina. Sjónarhorn
mitt hefur þó breyst á þessari leið. Þegar ég
tók að rannsaka Morkinskinnu fann ég að ég
hafði einblínt fullmikið á inntak sagnanna, ég
var meira að hugsa um hvað er sagt en hvern-
ig. Mér þykir bókmenntafræðin eiga það á
hættu almennt að tala um hugmyndir frekar
en form. Ég ákvað því að leggja áherslu á
formgerð Morkinskinnu í ritgerðinni.“
Bútasaumur
En hvaða rit er Morkinskinna?
„Mín niðurstaða er sú,“ svarar Ármann, „að
hún sé konungasagnarit, samið í kringum 1220
af manni sem hefur mikla þekkingu á hirðlífi
og íslensku samfélagi, auk þess að vera skáld í
þeim skilningi að höfundurinn hefur mikinn
áhuga á skáldskap, dróttkvæðum og sagna-
flutningi. Ég tek ekki afstöðu til höfundar bók-
arinnar. Ég tala um söguhöfund sem röddina í
textanum og hugsanlegan holdgerving hennar.
Ef til vill gætu verið fleiri en einn höfundur að
sögunni en þá starfa þeir sem einn maður, nán-
ast eins og tvíburasálir.“
Ármann nefnir tvennt sem sé nýtt í nálgun
hans við Morkinskinnu.
„Áður hafa fræðimenn talið að til hafi verið
rit sem hét Frum-Morkinskinna en ekki varð-
veist. Nánast hver einasta grein sem ég sé um
ritið ræðir um Frum-Morkinskinnu eins og
hún sé veruleiki. En mín niðurstaða er að sú
Morkinskinna sem við þekkjum nú sé mjög
svipuð því riti sem varð til í kringum árið 1220.
Það sé því engin ástæða til að tala um eldri
Morkinskinnu frekar en eldri Njálu eða eldri
Eglu. Með þessu er eldri Morkinskinna ekki
útilokuð en það er ekkert líklegra að hún hafi
verið til en eldri gerðir annarra sagna sem við
þekkjum. Það er engin sérstök þörf fyrir slíkt
rit og það eru heldur engin afgerandi rök fyrir
tilvist þess. Það þýðir að við verðum að líta á
Morkinskinnu sem rit frá 1220 þótt handrit
hennar sé fimmtíu, sextíu árum yngra. Hand-
rit sögunnar er eigi að síður í hópi eldri hand-
rita á Íslandi, það er eldra en nánast öll Íslend-
ingasagnahandrit. Málið og stafsetningin á því
eru frekar fornleg.
Hitt, sem ég vil telja nýmæli, er að ég skoða
Morkinskinnu sem heildstætt verk. Þetta er
fyrsta tilraun til að skilja heildarform ritsins.
Það merkir ekki að það sé ekki gert úr pörtum,
eldra efni sem til var hér og þar. Hið sama á við
um Njálu og hvaða sögu sem er frá miðöldum.
Það verk sem við þekkjum nú er aftur á móti
alveg jafn mikil heild og Njála. Það er iðulega
talað um Morkinskinnu sem handrit fremur en
sögu. Og það er fjallað um hana sem safn en
ekki heildstætt verk. Það er þó enginn munur
á Morkinskinnu og til dæmis Heimskringlu
hvað þetta varðar þótt hingað til hafi fræði-
menn oftast gengið út frá því.
Morkinskinna og Heimskringla eru ólík rit
að ýmsu öðru leyti, þau eru sett saman á ólík-
um forsendum og samkvæmt ólíkri fagurfræði
að hluta. Morkinskinna er sérstök fyrir þætt-
ina sem fræðimenn hafa einkum talið spilla
formgerð hennar. Sagan fjallar ekki öll um
konungana sjálfa og meginlínur í stjórnarfari
þeirra heldur er miklu púðri eytt í frásagnir
sem ekki snúast um stóratburði á ríkisárum
þeirra heldur um samskipti þeirra við einstaka
menn og hversdagslega hluti. Þetta þótti
mönnum ekki passa við konungasagnaformið
hér áður fyrr. En þetta er ekkert ólíkt því sem
sjá má í sumum riddaralegum konungasögum
eins og sögum um Karlamagnús þar sem sjón-
arhornið er oft hjá riddurum konungsins.
Einnig má nefna Hrólfs sögu kraka þar sem
Hrólfur kraki er alger aukapersóna í stórum
hluta sögunnar.
Morkinskinna er það sem við köllum þætt
saga og það á við um margar íslenskar mið-
aldasögur. Formgerðin er ekki þessi sígilda
sem Aristóteles fjallar um, með upphafi, miðju
og endi, heldur líkist meira bútasaum. Heildin
er samt sem áður mjög skýr. Í ritgerðinni fer
ég mjög rækilega í suma þættina sem tilheyra
sögunni og sýni fram á hvernig þeir falla að
leiðarstefum í henni. Auðunar þáttur vest-
firska og Brjáns þáttur örva hafa verið taldir
sjálfstæðir þættir en þegar þeir eru lesnir í
samhengi við Morkinskinnu kemur í ljós að
þema þeirra á saman við þema hennar. Þætt-
irnir eru eins og smámynd af stóru myndinni
sem sagan dregur. Slíkar bókmenntir verða
ekki til án allrar hugsunar.
Ýmsir fræðimenn hafa undanfarið gert því
skóna að Morkinskinna sé heildstætt verk en
hingað til hefur þó ekkert verið fjallað um hana
sem heild, til þess að sýna fram á þetta með
skýrum hætti. Ég vona að ég hafi farið lang-
leiðina með að gera það í riti mínu.“
Saga um sögu
Ármann talar um að Morkinskinna sé öðrum
þræði saga um það að segja sögu. Enn fremur
talar hann um að sagan sé leit höfundar að
sjálfsmynd. Þetta eru einkenni sem gefa til
kynna að sagan sé sett saman á mjög yfirveg-
aðan hátt.
„Þetta er niðurstaða sem fór að sækja á mig
eftir því sem á leið. Hvers vegna fer höfundur
út í nákvæmar lýsingar á hirðsiðum? Hvers
vegna eyðir hann svona miklu púðri í að fjalla
um það hvernig Íslendingum gengur við hirð-
ina? Hvers vegna skiptir svona miklu máli
hvernig skáldum er tekið við hirðina? Mér
fannst einhvern veginn að sagan fæli í sér leit
að sannleika sem er öðrum þræði sjálfhverfur.
Áhuginn á konungsvaldi sprettur af nábýli við
konungsvald. Áhuginn á skáldskap sprettur af
því að höfundur er skáld.
Þetta er sérstaklega áberandi í sögu þar
sem sagt er frá Íslendingi sem segir hirð Har-
alds harðráða söguna af æskuævintýrum Har-
alds. Augljóst er að hirðin hefur oft heyrt
þessa sögu. Konungur og hluti hirðarinnar hef-
ur lifað þessa sögu. Og auðvitað snýst allt um
það hvernig þeir taki frásögn Íslendingsins.
Konungur sjálfur reynist vera ánægður og hin-
ir eru sammála. En það skemmtilega er að á
undan þessari sögu í Morkinskinnu hefur ein-
mitt farið frásögn af æskuárum Haralds. Sag-
an sem Íslendingurinn segir við hirðina hefur
þannig áður verið sögð í sögunni sjálfri. Og ef
við gerum ráð fyrir að Morkinskinna hafi verið
flutt munnlega þá hefur sögumaður flutt sög-
una af æskuárum Haralds og löngu síðar segir
hann aðra sögu af manni sem er að segja sög-
una sem hann hefur sjálfur sagt áður. Þetta er
sérkennilega sjálfhverft og ber vitni áhuga á
skáldskap og sagnaflutningi sem er næstum
einstæður.“
Sjálfsævisöguleg vídd
Hvað segir þetta um sjálfsskilning höfund-
arins?
„Það er alltaf mjög erfitt að fjalla um sjálfs-
vitund á miðöldum. Þrátt fyrir mikla umræðu
þá hefur ekki verið hægt að komast áfram á
þeirri braut. Ef höfundur Morkinskinnu er
alltaf að segja frá eigin hlutskipti reynir hann
að fela það. Hann talar ekki um sjálfan sig
heldur um sjálfan sig í líki annarra. Þessi
sjálfsævisögulega vídd Morkinskinnu er mjög
dulin. Hún kemur þó skýrt fram þegar verið er
að segja frá Íslendingum sem eru nýir við hirð-
ina, eru framandi og afkáralegir. Og einnig
þegar sagt er frá þeim sem þekkja vel til siða
og hefða í hirðinni. Þegar betur er að gáð má
sjá sama manninn í þessum frásögnum því allir
hirðmenn sem eru reyndir hafa einhvern tím-
ann verið nýir og afkáralegir. Þetta er hvort-
tveggja hluti af sömu ævi eða þroska. Viðskipti
Snegglu-Halla, sem er nýr og óreyndur við
hirðina, og Þjóðólfs, sem er reynt skáld, end-
urspegla þetta vel. Þeir fara á endanum að
þræta um uppruna sinn á Íslandi og í ljós kem-
ur að Þjóðólfur er alinn upp í sárri fátækt;
hann hafði étið föðurbana sinn, kálf sem faðir
hans hafði fengið sem ölmusu og tókst ein-
hvern veginn að hengja sig í. Þetta er mjög á
skjön við hirðlífið sem er öllu ríkmannlegra.
En þessi sári uppruni sýnir að Þjóðólfur er í
raun og veru Halli; hann þykist fínni en þegar
kemur að upprunanum þá eru þeir báðir eins.
Þetta skildi höfundurinn vel og vildi koma á
framfæri.“
Höfundurinn er safnari
En hvert er hlutverk höfundarins í samsetn-
ingu sögunnar?
„Mín skoðun er sú að höfundur eins og þessi
sé alltaf safnari. Allt efnið er til einhversstað-
ar. Höfundarverkið felst í því hvernig hlutirnir
eru saman settir. Hvernig hann segir söguna
og hvaða inntak hann býr til með því.“
Höfundurinn hefur sem sé ekki samið þætt-
ina í sögunni?
„Það þarf hann alls ekki að hafa gert þótt
ekki þurfi að útiloka það. Segja má að hann
semji þætti sögunnar samt með því að setja þá
í þetta samhengi. Í þessari heild hafa þeir al-
gerlega nýtt inntak. En auðvitað byggir hann á
eldra efni og menn eru almennt sammála um
að miðaldahöfundar hafi unnið með þeim
hætti. Þeirra skáldskapur fólst ekki í að búa til
eða skapa frá grunni heldur að setja saman
nýja heild.“
Á síðustu árum hafa fræðimenn reynt að
elta uppi sögu- og höfundarvitund í fornsögum
og talað um að það væru skáldsöguleg ein-
kenni. Ertu á höttunum eftir slíkum merki-
miðum?
„Nei. Ég held að menn vanmeti sagnfræð-
ina, bæði klassísku hefðina, eins og Heródótos,
og miðaldasagnfræðina. Ég held að í raun og
veru sé Morkinskinnuhöfundurinn að skrifa í
svipuðum stíl og allir þessir menn. Við Íslend-
ingar höfum aftur á móti ekki kynnt okkur er-
lend sagnfræðirit, hvorki frá klassíska tíman-
um né miðöldum. Áður en tekist hefur verið á
við þessa spurningu á rækilegri hátt er erfitt
að fullyrða hvort íslensk sagnarit séu einstök
eða öðru lík en ég er frekar á því að það sé
fleira líkt en ólíkt með okkar sögum og því sem
var að gerast annarsstaðar. Ég myndi því ekki
vilja tengja þessi einkenni sem finna má á
Morkinskinnu við skáldsöguvitundina. Í slík-
um kenningum eru menn á hálum ís þótt ekki
vilji ég telja þær þarflausar.
Við verðum að hafa það í huga að höfundur
Morkinskinnu kemur aldrei fram undir nafni.
Ég held hann hugsi frekar um sig sem sagna-
ritara en skáld. Það er sterkur sagnfræðilegur
keimur af sögunni, til dæmis endalausar upp-
talningar á nöfnum og ýmsar sagnfræðilegar
BÚTASAUMUR
MORKINSKINNU
Ármann Jakobsson skoðar konungasöguna Mork-
inskinnu sem heildstætt bókmenntaverk í doktorsriti
sínu Staður í nýjum heimi sem hann ver við Háskóla
Íslands næstkomandi laugardag. ÞRÖSTUR
HELGASON ræðir við Ármann um Morkinskinnu
sem doktorsefnið segir mynda heild úr mörgum
ólíkum þáttum eins og með bútasaumi.