Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 2003
UNDANFARNA tvo
áratugi hefur mikið bor-
ið á graffítí í Reykjavík.
Borgaryfirvöld hafa
tekið á honum stóra sín-
um og spyrnt fæti gegn
vexti og viðgangi þess-
ara óleyfilegu vegg-
merkinga, en hingað til
hefur þeim ekki orðið
verulega ágengt. Í þeirri baráttu styðjast yf-
irvöld við refsingar og hreinsunarátök, en líka
við slóttugra stjórntæki sem kenna má við „ list-
væðingu“. Hið síðasttalda hefur verið umdeilt,
enda ekki allir reiðubúnir að nefna graffítí og
list í sömu andrá og engum blöðum um það að
fletta að mörgum þykir sóðaskapur nærtækari
samlíking.
En hvað sem líður listum og sóðaskap, þá er
graffítí í öllu falli þáttur í hversdagsmenningu
okkar daga. Gjarnan er talað um hnattvæðingu í
tengslum við fjármálamarkaði og fólksflutninga,
en hversdagsmenning er ekki síður mikilvægur
vettvangur hnattvæðingar, enda ferðast tján-
ingarform og miðlar venjulegs fólks í sífellt
auknum mæli um hnöttinn þveran og endilang-
an á undraskömmum tíma. Til dæmis um þetta
má nefna brandara og flökkusagnir, en einnig
hjálækningar og alþýðlega heilsufræði, svo og
ýmsa siði tengda merkisdögum á árinu (t.d. ára-
mótum) og á mannsævinni (t.d. afmælisveislur
eða steggja- og gæsapartí).
Graffítí er annað dæmi um hnattvædda hvers-
dagsmenningu. Raunar má rekja graffítí alla
leið aftur til Rómaveldis í það minnsta og t.a.m.
hefur gamalt graff fundist í borginni Pompei,
sem grófst í ösku 79 árum eftir Krists burð. Orð-
ið, graffítí, er raunar latneskt að uppruna, fleir-
tölumynd af orðinu graffito, sem merkir rista
eða áletrun. Á íslensku bókmáli hefur þetta oft-
ast verið nefnt veggjakrot, þótt einnig hafi á síð-
ari árum borið á orðunum vegglist og veggjalist,
eins og nánar verður vikið að í framhaldinu. Í
mæltu máli hefur hins vegar oftar en ekki verið
talað um graffítí, eins og hér er gert, en einnig
hefur orðið „graff“ náð talsverðri útbreiðslu og
hefur þann kost að úr því má mynda sögnina að
graffa og nafnorðið graffari.
Graffítí – eða graff – náði fyrst útbreiðslu hér-
lendis með hingaðkomu hipphopphreyfingarinn-
ar á níunda áratugnum, sem færði okkur líka
hinn ógleymanlega breikdans og fleiri skondin
fyrirbæri. Þá fór að tíðkast í fyrsta sinn að ung-
menni færu um bæinn með spreybrúsa og túss-
penna og merktu auða fleti á húsveggjum, bíl-
skúrum, rafmagnskössum, umferðarskiltum og
undirgöngum. Eins og fleiri menningarstraum-
ar sem hafa farið hér um hin síðari ár þá toppaði
graffítíið nokkuð fljótt og eftir það lá leiðin niður
á við. Undir lok níunda áratugarins var graffið
orðin sjaldgæf sjón og fáir eftir sem ennþá lögðu
stund á þessa iðju. En með endurkomu hipp-
hoppsins hingað til lands á fyrri hluta tíunda
áratugarins tók aftur að bera á graffinu úti um
allan bæ.
Eins og þeir þekkja sem ferðast hafa um stór-
borgir Evrópu og Bandaríkjanna er graffítí nú-
orðið órofa þáttur í borgarmenningu og má líta á
það sem eins konar myndskreytingu borgarlífs-
ins. Því fer þó vitaskuld fjarri að allir hafi smekk
fyrir þessari myndskreytingu, hvað þá að hún
njóti opinberrar viðurkenningar. Hitt er miklu
algengara að graff sé talið til umhverfisspjalla,
sjónmengunar og sóðaskapar. Í sumum borgum
eru starfræktar sérstakar hreinsunardeildir
sem hafa að aðalstarfa að hreinsa burt graffið. Í
flóknu flokkunarkerfi sem er þvert á móti mjög
menningarbundið og afstætt. Breski mannfræð-
ingurinn Mary Douglas setti árið 1966 fram
skýringu á óhreinindahugtakinu sem hefur mót-
að umræður um það allar götur síðan. Hún út-
skýrir að skynjun okkar mannanna á veröldinni
krefst skipulags, sem menningin lætur okkur í
té. Við notumst við flokkun sem gerir okkur
kleift að staðsetja fyrirbæri og hugmyndir og
við treystum á þetta flokkunarkerfi til að henda
reiður á hlutunum. En það er sama hversu víð-
tæk og notadrjúg flokkunarkerfin eru, alltaf
verður eitthvað útundan. Þannig skapar sér-
hvert kerfi einhverjar afgangsstærðir, sem ekki
passa. Þetta eru óhreinindi: hlutir á röngum
stað.
Mold í garðinum er ekki óhreinindi, en það
telst mold í stofunni hins vegar vera. Matur á
diski er heldur ekki óhreinn, en matur á skyrtu-
kraganum er það aftur á móti. Á þessu er engin
náttúruleg skýring, það eru t.d. ekki fleiri sýklar
í mold í garðinum eða mat á diski heldur en í
mold í stofunni og mat á kraganum. Munurinn
verður aðeins skýrður með vísan til þess hvar
hlutirnir eiga að vera, þ.e.a.s. með tilvísun til
siða og venja og til þess flokkunarkerfis sem
smíðað hefur verið utan um þessa siði og venjur.
Þannig eru óhreinindi aldrei einangrað fyrir-
bæri. Þar sem eitthvað er óhreint, þar er fyrir
eitthvert kerfi á hlutunum.
Graffítí er hlutur á röngum stað í þessum
skilningi. Kerfið sem gerir graffítí óhreint er
séreignafyrirkomulagið sem einkennir sam-
félagsskipanina. Í graffinu felst auðvitað brot á
viðurkenndum eignarrétti, eins konar eignar-
nám, en með því dregur graffið athygli að eign-
arfyrirkomulaginu með óvenjulegum hætti. Það
bregður birtu á þá staðreynd að eignarrétturinn
grundvallast ekki á lögmálum náttúrunnar held-
ur á félagslegu samkomulagi. Graffið rýfur þau
mörk sem þetta fyrirkomulag dregur um stein-
steypuna í borginni og gerir þessi mörk þar með
sýnileg. Það gengur þvert á þá dilka sem sér-
eignakerfið dregur húsveggi í. Það sem rekur
borgaryfirvöld í hreinsunarherferðir gegn graf-
fítí er ekki síst þörfin á að viðhalda röð og reglu,
að staðfesta réttmæti kerfisins og afmá allt sem
gæti bent til þess að það sé ekki sjálfgefið.
Rannsóknir hafa sýnt að fólk bendlar graffítí
gjarnan við aðra glæpastarfsemi og les graff á
veggjum sem vísbendingu um að glæpum fari
fjölgandi. Í raun og veru eru hins vegar næsta
lítil tengsl á milli leyfislauss graffs og annarra
afbrota hér á landi og að svo miklu leyti sem
tengja má þetta tvennt saman er það einkum á
táknrænan hátt; sem afgangsstærðir í flokkun-
arkerfinu, eitthvað óhreint í pokahorninu, semsé
hluti á röngum stað.
Krotarar og listamenn
Í Morgunblaðinu 25. apríl 1996 ræðir blaða-
maður um graffítí undir fyrirsögninni „Veggja-
krot vandamál“. Þar kemur fram veggjakrot
hafi verið áberandi í Reykjavík undanfarið og
„virðast ungir borgarbúar undir bandarískum
áhrifum“. Varla er mikil velþóknun í þessari at-
hugasemd blaðamannsins um bandarísk áhrif
og maður hlýtur að lesa þessa setningu þannig
að hún undirstriki að veggjakrotið sé hlutur á
röngum stað – ekki nóg með að það rjúfi mörk
eignafyrirkomulagsins heldur mörk þjóðernis-
ins líka. Að sögn blaðamanns svara „krotararn-
ir“ lögreglu því til, þegar hún hefur haft hendur í
hári þeirra, að þeir séu listamenn. Í Osló, heldur
greinin áfram, „hafa bæjaryfirvöld gripið til
þess ráðs að úthluta „listamönnum“ af þessu
tagi ákveðnum veggjum, þar sem þeir geta úðað
að vild, gegn því að láta eigur samborgaranna
óáreittar. Ekki hefur reynt á slíkt hér á landi.“
Þess var þó skammt að bíða. Í júlí 1998 sam-
þykkti borgarráð tillögu þess efnis að „hagleiks-
fólki“ yrði falið að skreyta veggi sem „veggja-
krotarar“ hafa „krassað út“, jafnóðum og
starfsmenn Vinnuskóla Reykjavíkur hreinsa
þessa sömu veggi. Það ár hófst sérstakt átak
Vinnuskólans í að hreinsa burt veggjakrot, sem
síðan hefur verið haldið áfram öll sumur, nú síð-
ast í samstarfi við málningarvörufyrirtækið
Hörpu-Sjöfn. Samhliða hreinsunarátakinu 1998
stóðu Hitt húsið, Vinnuskólinn og ÍTR jafnframt
saman að verkefninu „Graffítí í góðu lagi“. Í
verkefninu fólst umsjón með veggflötum í borg-
inni sem yfirvöld heimiluðu að yrðu „skreytt“
með þessum hætti.
Í ágúst sama ár var síðan afhjúpað „veggja-
listaverk“ á suðurgafli húss Máls og menningar,
á horni Laugavegar og Vegamótastígs, á sjálfa
Menningarnótt Reykjavíkur. Samkvæmt frá-
sögn Morgunblaðsins 21. ágúst skreyttu „ungir
úðabrúsalistamenn“ vegginn allt kvöldið á með-
an almenningur fylgdist með, en þess má geta að
„veggmyndin“ var síðan formlega afhjúpuð í við-
urvist borgarstjóra.
„Við höfum nú fengið leyfi hjá Reykjavíkur-
borg fyrir veggjalist á ýmsum stöðum, t.d. und-
irgöngum og einstaka húseigendur hafa heim-
ilað skreytingar af þessu tagi“, er haft eftir
Reykjavík hefur þetta verkefni komið í hlut
hreinsunardeildar gatnamálastjóra, en einnig
hefur sérstakur flokkur á vegum Vinnuskólans
unnið að því undanfarin sumur að mála veggi
sem búið er að graffa.
Tjáningarglæpir
Graffítí hefur verið skilgreint svo að það sé
leyfislaus merking á flötum sem almenningur
sér og eru ekki í eigu eða umsjón þeirra sem
merkja þá. Leyfisleysið er lykilatriði í þessari
skilgreiningu og af því gefur augaleið að graffítí
er alla jafna í andstöðu við yfirvald og hvers kon-
ar valdboð. Sums staðar hafa þjóðþing sam-
þykkt sérstaka löggjöf gegn graffi, en hér á
landi fellur það undir eignarspjöll samkvæmt
hegningarlögum. Í lögreglusamþykkt Reykja-
víkur er tekið á graffítí í tíundu grein, þar sem
segir: „Á mannvirki og hluti má ekki mála eða
teikna og ekki festa auglýsingar nema með leyfi
eiganda eða umráðamanns. Þess skal gætt að
troða ekki ræktaða bletti, grasreiti, blómabeð og
limgerði á almannafæri og bannað er að slíta
upp blóm.“
Misjafnt er milli ríkja hvernig graffítí er
flokkað meðal afbrota og eins með hvaða hætti
er tekið á því. Á meðan það telst til eignarspjalla
hér á landi, og er nefnt í sömu andrá og traðk í
blómabeðum, þá má til dæmis nefna að í Kína er
tekið á graffi sem ólöglegri tjáningu. Þannig rat-
aði það í heimsfréttirnar í aprílmánuði árið 2000
þegar kínverskur dómstóll ákvað að hæfileg
refsing fyrir graffara væri að skera úr honum
tunguna (San Francisco Chronicle, 25. apríl
2000).
Þessi hrottafengna refsing vekur athygli á því
sem stundum vill gleymast í umræðunni um
graffítí, að hvað sem öðru líður og hvað sem okk-
ur kann að finnast um réttmæti þess eða ljót-
leika, þá er graffítí fyrst og fremst tjáningar-
form. Gröff eru merkingar og þau hafa
merkingu, þótt ef til vill séu fæstir læsir á hana.
En enda þótt tjáningarfrelsi sé meginreglan í ís-
lenska réttarríkinu, ólíkt því kínverska, þá eru
tjáningu settar ákveðnar skorður í lögum. Á
meðal „tjáningarglæpa“ má til að mynda nefna
meiðyrði og ritþjófnað, auk graffsins. Stjórnvöld
áskilja sér rétt til að þagga niður tjáningu af
þessum toga. Í því skyni grípa þau til marg-
víslegra ráðstafana; þar á meðal að refsa brota-
mönnum, auk þess að afmá vegsummerki með
málningu, en einnig grípa þau til fyrirbyggjandi
ráðstafana, t.d. auglýsinga og áróðursherferða.
Loks má nefna aðra þöggunaraðferð sem tölu-
vert hefur borið á síðustu árin, nefnilega „list-
væðingu“ graffsins, þar sem tilraun er gerð til
að innlima það í stofnanabundna menningu
myndlistarinnar, sem hægt er að stjórna með
allt öðrum og greiðari hætti heldur en óstofn-
anabundinni hversdagsmenningu.
Hlutir á röngum stað
Ég nota ekki orðin veggjakrot og veggjalist
hér, eins og fram hefur komið, en ástæðan er sú
að þessi orð er að mínu viti til merkis um þögg-
unartilraunir. Viðskeytin „krot“ og „list“ til-
heyra tveimur ólíkum þöggunaraðferðum: út-
þurrkun og innlimun. „Hreinsunarherferðir“
borgaryfirvalda eru einkennandi fyrir fyrr-
nefndu aðferðina, útþurrkun. Eins og hreins-
unarhugtakið gefur til kynna er graffítí gjarnan
meðhöndlað sem sóðaskapur eða óhreinindi – til
þess vísar orðið krot.
Óhreinindi mætti kannski ætla að væri klippt
og skorið fyrirbæri. Í reynd er því þó þannig
háttað að hugtökin hreint og óhreint tilheyra
GRAFFÍTÍ: LIST Á
„Veggjalistaverk“ á húsi Máls og menning
Hvað er graffítí? List eða krot? Óhreinindi? Viðbrögð
yfirvalda benda stundum til þess að þau telji síðasttöldu
skilgreininguna réttasta. Þau hafa þó einnig reynt að
listvæða graffið með því að úthluta veggplássi þar sem
leyfilegt er að graffa. En er þá um sama hlutinn að
ræða? Er graffítí ekki umfram allt hlutur á röngum stað?
E F T I R
VA L D I M A R T R . H A F S T E I N