Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.2003, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 2003
Þ
AÐ var einu sinni rauðhærður
maður sem hafði engin augu og
engin eyru. Hann hafði heldur
ekkert hár svo það var aðeins til
málamynda að hann var kallað-
ur rauðhærður.“ Þannig hefjast
Örsögur, eftir Hafliða Hall-
grímsson við texta eftir rúss-
neska skáldið Daniil Kharms. Örsögur er ann-
að tveggja verka sem flutt verða á tónleikum
Caput í Salnum annað kvöld kl. 20.00, hitt er
tuttugustu aldar klassík, Sagan af dátanum
eftir Ígor Stravinskíj. Hafliði verður sjálfur
sögumaður í eigin verki, en Felix Bergsson í
Sögunni af dátanum. Stjórnandi á tónleikun-
um er Guðmundur Óli Gunnarsson.
Örsögur Hafliða Hallgrímssonar eru byggð-
ar á rússneskum texta eins og Saga dátans,
furðusögum rússneska skáldsins Daniil
Kharms, í þýðingu Árna Bergmanns. Kharms
var uppi á fyrri hluta tuttugustu aldar og skrif-
aði meðal annars sögur fyrir börn. Hann hvarf
sporlaust á valdatíma Stalíns. Sögur hans eru
engu líkar og það er tónlist Hafliða ekki held-
ur.
Skáldið dó úr hungri í umsátrinu
um Leníngrad
„Mér voru gefnar þessar sögur af vini mín-
um í Edinborg sem er mikill áhugamaður um
allt rússneskt,“ segir Hafliði um sögur
Kharms. „Einu sinni kom hann með heilan
helling af ljósrituðum blöðum og sagði: Þetta
er allt saman ólöglegt sem ég er að gefa þér, ég
stalst til að ljósrita þetta, þetta eru sögur eftir
rússneskan höfund, Daniil Kharms, sem fædd-
ist 1905 en dó 1942 úr hungri á spítala í Len-
íngrad, þar sem hann var fangi. Hann hafði átt
mjög erfiða ævi, var framúrstefnurithöfundur;
samdi sögur sem myndu kallast fáránleikasög-
ur en eru í raun fjarri því að vera fáránleiki,
því þær eru byggðar á hans eigin reynslu, sem
var oft ansi bitur. Stalín og hans vinir voru
mjög á móti því sem Kharms var að gera með
félögum sínum í leikhúsinu sem hann vann við.
Það endaði með því að þeir voru teknir fastir.
En Daniil Kharms var algjör brautryðjandi,
því hann var fyrirrennari manna eins og Char-
lie Chaplin og Marx-bræðra og má segja að
hann sé líka búinn að gera hluti sem menn í
dag tengja við það sem kallað er „video nast-
ies“, því sumt af því sem hann gerir er mjög
óhuggulegt, en allt mjög tengt biturri reynslu
eða sannleika. Kharms var mjög vel menntað-
ur, og faðir hans var guðfræðingur og hefur
örugglega haft mikil áhrif á son sinn. Það hef-
ur verið skrifuð bók um Kharms og sögur hans
sem heitir á ensku The Theologian of the Ab-
surd, eða Guðfræðingur fáránleikans, þar sem
Karms er bendlaður við trúmál og að í raun og
veru sé mikill móralskur boðskapur í sögum
hans. Eftir að hafa lesið þá bók, koma sög-
urnar allt öðru vísi út. Fólki finnst sögurnar
mjög skondnar og jafnvel fyndnar, en áttar sig
ekki á því að að þetta er ekkert grín. Að baki
þeim liggur grimmasta alvara.“
Sögumaður með sterkan rússneskan
hreim sem enginn skildi
Hafliði sá strax að sögur Kharms gæfu
mikla möguleika fyrir músíkleikhús. Fyrir sex
árum var Hafliði beðinn að semja verk fyrir lít-
ið músíkleikhúsverk fyrir leikhús í norður
Skotlandi og þá greip hann til sagna Kharms.
„Þá var rússneskur maður fenginn til að fara
með sögurnar, en hann var með svo þykkan
rússneskan hreim, að það skildi eiginlega eng-
inn hvað hann var að segja. Ég tók að mér að
búa til leiktjöldin fyrir sýninguna, en það hefði
ég aldrei átt að gera, því ég var í heila viku að
saga, smíða og mála, aleinn í leikhúsinu, og ég
hef sjaldan verið jafn taugaveiklaður á ævinni.
En þetta tókst vel, þetta var hrein leikhús-
uppsetning og við vorum með marga aukaleik-
ara sem sögðu svosem ekki neitt; njósnarar,
lögreglumenn, gamlir menn að labba um með
poka og fiðlur. Ég sá strax að það varð að
vinna meira í þessu, og gerði útgáfu númer
tvö, og nú er ég búinn að gera útgáfu númer
þrjú, þar sem í bakgrunni sagnanna er smá
músíkmuldur, sem tengir músíkina og textann
betur saman, sem ég vona að skapi meiri
heild.“
Hafliði segir að fyrst hafi hann ákveðið að
semja litla músíksögu á eftir hverri sögu
Kharms, en alls ótengda þeim, til að auka á fá-
ránleikann. En eftir því sem hann fór dýpra
inn í sögurnar, fóru smám saman að skapast
tengingar, og án þess að hann fengi nokkru um
það ráðið, eins og hann segir. „Þessar teng-
ingar hef ég eflt. Söngkonan sem kemur fram í
upphafi hefur lent í slagtogi við píanista, og
það hefur eitthvað slest upp á vinskapinn og í
ástarsambandi þeirra er allt í volli, eins og
kemur fram í grimmilegum og brútal kennslu-
tíma, þar sem kærastinn hennar, píanóleik-
arinn, er mjög harður. Önnur sagan fjallar um
mann sem er búinn að missa konuna frá sér, –
líklega vegna þess að hann er geldingur. Hún
er ekkert ánægð með hann sem karlmann. Ég
ímynda mér þau tengsl að þetta geti verið kon-
an í söngtímanum, sem hefur þá farið frá geld-
ingnum til píanistans. En fólk ræður því auð-
vitað hvort það tengir þetta saman eða ekki. Í
lokin segir þessi skrýtni maður sem býr einn
okkur sögu af manni sem var ekki til!“
Með harðkúluhatt og staf
Hafliði segir að Daniil Kharms hafi verið
mikill aðdáandi Sherlock Holmes, og þegar
hann hafi verið að flytja efni sitt, hafi hann oft
klætt sig upp eins og Holmes, með kúluhatt.
Kúluhatturinn var líka einkenni Chaplins og
einnig Laurels og Hardys, Litla og Stóra en
eins og Hafliði sagði var Kharms fyrirrennari
þessara listamanna. Og Hafliði lætur ekki sitt
eftir liggja sem sögumaður í eigin verki, og
verður að sjálfsögðu uppáklæddur og með
kúluhatt og staf.
Flytjendur í verkinu auk hans, eru Marta
Halldórsdóttir söngkona, Zbigniew Dubik
fiðluleikari, Hávarður Tryggvason kontra-
bassaleikari, Guðni Franzson klarinettuleik-
ari, Brjánn Ingason fagottleikari, Eiríkur Örn
Pálsson trompetleikari, Steef van Oosterhout
slagverksleikari og Þorsteinn Gauti Sigurðs-
son sem leikur bæði á píanó og harmóníum.
Samskipti dátans og kölska
Sagan af dátanum eftir Ígor Stravinskíj er
af mörgum talin eitt mesta meistaraverk tutt-
ugustu aldarinnar, og eins og í verki Hafliða er
sagan rússnesk. Sagan af dátanum var samin í
Sviss í lok heimsstyrjaldarinnar fyrri. Hún
fjallar um hermanninn Jósep sem hittir Óvin-
inn sjálfan – með hinum alvarlegustu afleið-
ingum, að sjálfsögðu. Þessi saga byggist á
rússneskum sagnabálki úr þjóðsagnasafni
Afanassiovs, í útfærslu svissneska rithöfund-
arins C.F. Ramuz, en Þorsteinn Valdimarsson
þýddi hana á íslensku. Stravinsky sá fyrir sér
verk sem unnt væri að sýna án mikilla tilfær-
inga í stríðshrjáðum löndum Evrópu. Það var
frumflutt í Lausanne í september 1918. Í upp-
runalegri útgáfu verksins er gert ráð fyrir
leikurum í hlutverki dátans og Óvinarins og
dansara í hlutverki prinsessunnar auk sögu-
manns. Sögumaðurinn, Felix Bergsson hefur
áður sagt Söguna af dátanum með Caput, og
segir verkið svakalega flott. „Ég vil upplifa
mig sem part af hópnum, en ekki að sögumað-
urinn sé sér á parti, og þannig á það að vera.
Ég hef unnið mikið með músík í leikhúsi, og í
músíkleikhúsi. Í vinnunni með Bandamönnum
hefur tónlistin til dæmis skipt mjög miklu máli
og þar hefur hún verið mjög samofin leiknum.
Ég þekkti ekki Söguna af Dátanum áður en ég
vann verkið fyrst með Caput, en kynnin af
henni hafa verið bæði góð og skemmtileg.“
Tónn „Dátans“ er vissulega dökkur, en tón-
listin er glitrandi og hápunktur verksins er
undurfagurt sálmalag. Ýmis einkenni hins
rússneska stíls Stravinskíjs eru vissulega fyrir
hendi, en ýmis áhrif, til dæmis spænsk og am-
erísk eru sérstaklega áberandi. Sagan af dát-
anum er samin í skugga tilgangslauss stríðs,
en er nú eitt vinsælasta verk höfundar, fyrir
löngu orðið klassísk. Sagan af dátanum á brýnt
erindi til allra manna á öllum tímum. Hljóð-
færaleikarar í verkinu eru Auður Hafsteins-
dóttir fiðluleikari, Hávarður Tryggvason
kontrabassaleikari, Guðni Franzson klarin-
ettuleikari, Brjánn Ingason fagottleikari, Ei-
ríkur Örn Pálsson trompetleikari, Sigurður
Þorbergsson básúnuleikari og slagverksmað-
urinn Steef van Oosterhout.
„FÓLKI FINNST SÖGURNAR
MJÖG SKONDNAR, EN
ÞETTA ER EKKERT GRÍN“
Sögur Daniils Kharms
þykja hlægilega fárán-
legar, en eru þó sannar;
byggðar á sárri reynslu
skáldsins. BERGÞÓRA
JÓNSDÓTTIR ræddi við
Hafliða Hallgrímsson tón-
skáld um verk hans byggt
á sögum Kharms, og við
Felix Bergsson um Sögu
dátans eftir Stravinskíj.
Bæði verkin verða flutt á
tónleikum Caput í Salnum
annað kvöld.
Morgunblaðið/Kristinn
Caput: hér er hluti þeirra sem leika á tónleikunum annað kvöld. Aftast situr Guðni Franzson, í miðju sitja Eiríkur Örn Pálsson, Steef van Ooster-
hout, Zbigniew Dubik og Hávarður Tryggvason, og fremst sitja Marta Guðrún Halldórsdóttir, Hafliði Hallgrímsson og Felix Bergsson.
begga@mbl.is