Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.2003, Page 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 2003 11
hverja aura. Hann átti eina ferðatösku, vinnu-
föt, skyrtu og buxur en allt var það mjög snyrti-
legt, straujað og fínt. Hann átti líka myndir sem
hann hengdi á veggina. Hver nýr staður varð
heimili hans. Herbergið var aldrei það sama en
hann gerði það að sínu með þessum fáu hlutum
sem hann hafði með sér. Ég skildi þetta aldrei.
Bjó hjá mömmu en var samt alltaf eins og
himpigimpi til fara. Ég hafði enga afsökun.
Hann hafði aftur á móti sitt stolt. Þó að það væri
tómur kaos og viðbjóður í kringum hann hélt
hann sínu til haga og var nánast óaðfinnanlegur.
Ég leit mjög upp til hans fyrir þetta.
En síðan hitti ég hann fyrir tilviljun hér í
borginni löngu seinna. Þá var hann sestur að í
Breiðholtinu með fjölskyldu. Hann vann sem
sendibílstjóri. Þessi maður var allt annar en sá
sem ég hafði kynnst á verbúðinni. Hann var orð-
inn ósnyrtilegur, taugaveiklaður og illa á sig
kominn. Hann virtist ekki lengur hafa stjórn á
neinu, skuldaði og var á kafi í hversdagsstressi.
Eftir að við kvöddumst fór ég að velta því fyrir
mér hvað hefði komið fyrir. Og mér virtist það
liggja í augum uppi að óreiða farandlífsins hafði
knúið hann til þess að pakka sér saman ofan í
eina ferðatösku. Lífið var einfalt. Þegar hann
stoppaði og fékk sér fasta vinnu og stofnaði
heimili þá leystist hann upp, varð bara að venju-
legum slúbbert eins og við hin sem erum með
allt niðrum okkur. Þetta er ekki ósvipað því og
þegar hermenn koma heim úr stríði; hversdags-
leikinn verður yfirþyrmandi og öll þessi daglegu
erindi hlaðast upp og verða að einu stóru vanda-
máli.“
Við erum öll orðin að sígaunum
Farandverkamaðurinn gæti verið eins konar
táknmynd samtímans, upplausnarinnar, rót-
leysisins, fjölhyggjunnar, flakksins. Ertu sam-
mála því?
„Ég trúi því að eðli farandverkamannsins sé
enn til og verði til áfram í manninum. Það má
taka dæmi af @-kynslóðinni sem á að hafa tekið
við af x-kynslóðinni. Eitt af hennar helstu ein-
kennum er rótleysið, hún tollir illa í vinnu og er
alltaf tilbúin til að flytja burt, flakka milli landa –
landamæri skipta ekki máli.
Heimurinn er auðvitað að minnka. Ferðalög
eru auðveldari og miðlarnir senda okkur upp-
lýsingar hvaðanæva. Við erum því öll orðin að sí-
gaunum, flökkurum og farandmönnum. Og við
erum öll veiðimenn, við klæðumst bara jakka-
fötum og drögtum. Eðli okkar hefur ekkert
breyst þótt umhverfið sé annað.“
Að breyta samfélaginu
Hvers vegna kallaðir þú söguna Ísrael?
„Nafnið hefur sterka skírskotun til sögunnar
í Biblíunni af Jakobi sem glímir við æðra afl.
Hann stendur sig vel og fær í staðinn umbun,
æðra sjálf, nýtt nafn, nýtt hlutverk, nýtt líf fyrir
að hafa glímt við guð og menn og haft sigur. Og
þannig er því farið með manninn í sögunni
minni; hann lítur svo á að lífsganga hans sé eyði-
merkurganga og hann hafi glímt við guð og
menn þótt hann sé ekki viss um hvernig hún
muni enda. Og hann tekur sér þetta nafn, Ísrael,
og ljær lífi sínu æðri tilgang sem farandverka-
maður. Hann á sér draum um að geta breytt
samfélaginu fyrir sitt fólk.
Nafnið vísar hins vegar ekki beinlínis til Ísr-
aelsríkis þótt vafalaust megi finna ákveðnar
tengingar við það.“
Að ná samtímanum á mynd
Þú sagðist lítið hafa lesið framan af en hvað
hefurðu lagt áherslu á síðan? Leitaðir þú í hefð-
ina eða samtímabókmenntir? Hvað þykir þér
best?
„Bók er bara bók. Ég hef aldrei hugsað í kyn-
slóðum eða stefnum og straumum. Rithöfundur
er bara rithöfundur. Hann á ekki að vera öðrum
háður. En síðan skrifar hann annaðhvort góða
bók eða vonda. Það eru engir aðrir mælikvarð-
ar. Engar aðrar stefnur.
Elsta bókin sem hefur haft áhrif á mig er
Gísla saga Súrssonar. Ég er mjög hrifinn af
stílnum í henni, að-segja-ekki-frá-of-miklu-
stílnum. Síðan er ég hrifinn af Þórbergi. Hann
gerir hversdaginn að skáldskap. Hann er fynd-
inn og er sjálfur mjög nálægur í bókum sínum
sem er ekki algengt í íslenskum skáldskap. Fyr-
ir vikið hefur hann verið kallaður ritgerðasmið-
ur en það er misskilningur og bull. Ég er hrifinn
af einstökum bókum eftir Laxness. En síðan
varð ég fyrir miklum áhrifum af bókum Páls
Kristins Pálssonar, Hallærisplaninu og Beðið
eftir strætó sem komu út 1982 og 1983, sér-
staklega var ég hrifinn af þeirri síðarnefndu.
Þar er fjallað um ákveðið dægurfyrirbæri. Hún
er eins og polaroid-mynd af fólki í ákveðnum að-
stæðum, eins konar undirheimum Reykjavíkur.
Það er enginn höfundur að gera þetta núna, að
reyna að ná samtímanum á mynd.“
Sjálfumgleði einkennir
ungu kynslóðina
Hvað finnst þér um bókmenntirnar sem verið
er að skrifa núna? Er þetta spennandi umhverfi
fyrir ungan rithöfund?
„Mér þykir satt að segja frekar lítið vera að
gerast. Mér finnst sjálfumgleði fyrst og fremst
einkenna þá kynslóð sem er að ryðja sér til rúms
í menningarlífinu um þessar mundir. Þessu fólki
finnst það vera best en segir það ekki og hugsar
það jafnvel ekki heldur. Það bara er best. Það
þarf ekki að sýna fram á það með því að gera
eitthvað sem er erfitt eða stórt, það fæst bara
við eitthvað þröngt og eitthvað einfalt sem því
finnst vera svo einstakt, svo augljóst að það
verður algerlega óljóst fyrir okkur hin sem stör-
um tómeygð og þorum ekki að mótmæla. Þetta
eru nýju fötin keisarans aftur og aftur en enginn
segir neitt vegna þess að sjálfstraust þessa fólks
er svo svakalegt. En sjálfstraustið er byggt á
vanþekkingu eins og hjá menntaskólanemanum
sem birtir ljóðið sitt og heldur að það sé stór-
kostlegt en hefur aldrei lesið neitt og aldrei
reynt neitt. Þetta fólk þekkir ekki söguna, það
þekkir ekki vinnumarkaðinn. Þetta er kannski
millistéttarlið eða ríkara. Stelpurnar í Sex and
the City eru dæmigerðar. Þeim þykir líf sitt
vera mikilvægt og merkingarfullt en það er bara
fullt af pælingum um skókaup, kærasta og
froðukaffi. Og þeim er fúlasta alvara. Það þarf
engum að blandast hugur um það.
Þetta er hættulegt ástand. Auðvitað geta ekki
allir verið Günter Grass. Það yrði sennilega
frekar leiðinleg tilvera. En innantómleikinn er
líka leiðinlegur og varhugaverður. Á þessu eru
höfundar ekki að taka. Þessir svokölluðu reiðu
höfundar hér heima eru bara reiðir vegna þess
að þeir geta ekki skrifað. American Psycho var
tilraun til að fjalla um þetta ástand en fáir hafa
fylgt þeirri bók eftir.“
Loftbólulistir
Litar þetta ástand önnur svið samtímamenn-
ingar?
„Í myndlist virðist það sama vera uppi á ten-
ingnum. Þetta eru loftbólulistir. Sýningar eru
einkabrandarar. Þú fattar ekkert hvað er um að
vera nema hafa setið á kaffihúsi með þessu liði
og hlegið með. Nema þú sért innan í loftbólunni.
Andrúmsloftið er eins og í menntaskóla þar sem
klíkurnar hafa hver sinn húmor og svo er flissað
út í eitt. Listaheimurinn er orðinn eins og lang-
dreginn menntaskóli. Og ástæðan fyrir því hvað
þetta er allt frábært að mati gagnrýnenda og al-
mennings er sú að það er ekkert verið að hugsa
út í það hvað þetta allt þýðir í raun. Hvað er ver-
ið að segja? Ekki neitt! Þetta er bara frábært
vegna þess að skólafélagarnir þínir standa fyrir
þessu. Og þú nennir ekkert að vera að spá í
þetta neitt frekar, þetta er bara enn einn tóm-
stundahópurinn að bardúsa eitthvað. Þetta hlýt-
ur bara að vera frábært vegna þess að þetta ER.
Þetta viðhorf er óbrigðult: Ég er frábær vegna
þess að ég ER.
En ég er ekkert frábær. Ég veit það. En ég
reyni. Ég geri mitt besta. En verð seint ánægð-
ur. Ég lít á skrifin sem vinnu. Ég er enn með
gúmmíhanskana og í slorgallanum. Og þegar ég
flaka fiskinn þá vil ég sjá hrein bein á eftir.
Dugnaðurinn er á undanhaldi meðal lista-
manna. Leti einkennir höfunda. Þeir hafa ekki
þolinmæði. Það verður að koma verkinu út. Það
verður eitthvað að gerast. Annars ertu dauður.
Óttinn við gleymsku og ófrægð nagar höfunda.
Gildismatið hefur brenglast. Maður sér þetta á
bókastefnunum þar sem forlögin haga kaupum
sínum á útgáfurétti eftir því hvernig höfund-
urinn lítur út. Það er leitað að sætum stelpum.
Og ég veit að mín handrit hafa verið pikkuð út á
þessum stefnum vegna þess að ég myndast vel.
Og ég veit ekki hvort ég á að vera glaður eða
reiður út af því. Þetta er bara ömurlegt. Þetta er
ástæðan fyrir því að ég kem ekki fram í spjall-
þáttum og skrifa ekki greinar í blöðin um virkj-
unarmál og kvótakerfi og yfirvofandi stríð. Ég
er bara höfundur. Og höfundurinn er stórlega
ofmetinn maður. Hann er ekki svona merkileg-
ur. Hann er ekkert merkilegri en kvikmynda-
leikstjóri eða hljómsveitarstjóri. Hver vill tala
við þá? Hver nennir að lesa grein eftir þá? Og
hvers vegna nennir fólk þá að lesa greinar eftir
höfunda? Þetta er furðulegt. Höfundar eru best-
ir dauðir.“
throstur@mbl.is
„Þetta eru loftbólulistir. Sýn-
ingar eru einkabrandarar.
Þú fattar ekkert hvað er um
að vera nema hafa setið á
kaffihúsi með þessu liði og
hlegið með. Nema þú sért
innan í loftbólunni. And-
rúmsloftið er eins og í
menntaskóla þar sem klík-
urnar hafa hver sinn húmor
og svo er flissað út í eitt.
Listaheimurinn er orðinn eins
og langdreginn menntaskóli.“
Af hverju er sungið í kirkjum?
SVAR: Eitt sinn heyrði ég bandarískan tón-
listarprófessor svara spurningunni „til hvers
er tónlist?“ á þessa leið: „Tónlist er alls stað-
ar, það er ekki einu sinni hægt að selja sápu
án hennar.“ Það er heilmikið til í þessu ein-
falda svari, því að tónlist hefur frá örófi alda
verið samofin flestu því sem maðurinn tekur
sér fyrir hendur. Tónlist er leikin á íþrótta-
kappleikjum og við hátíðlegustu stundir í lífi
einstaklinga og þjóða, auglýsingar, leikrit og
kvikmyndir eru varla framleidd án tónlistar
og eftir því sem kirkjuathafnir eru stærri og
hátíðlegri þeim mun veglegri sess skipar
tónlist í þeim.
Þannig má segja að eðlislæg þörf manns-
ins fyrir að tjá sig með tónum hafi verið upp-
haflega ástæðan fyrir því að tónlist varð
hluti af kirkjulegum athöfnum, en þegar
kirkjunni óx ásmegin settu fræðimenn kirkj-
unnar kirkjulegar athafnir í kerfi og færðu
fræðileg rök fyrir tilvist og gerð kirkju-
tónlistarinnar.
Í musterinu og í sýnagógum gyðinga var
tónlist hluti af daglegri iðkun trúarinnar.
Þar voru biblíutextar tónaðir og sálmar
sungnir. Fyrstu kristnu kirkjusöfnuðirnir
byggðu trúarathafnir sínar á gyðingdómi,
enda ber samanburður á gamalli gyðinglegri
og kristinni trúartónlist vott um greinilegan
skyldleika. Tónlist var álitin hið rétta tungu-
mál til að tala við Guð. Í Gamla testamentinu
er víða talað um tónlistariðkun, til dæmis
spilaði Davíð konungur á hörpu og í Síðari
Kroníkubók (5:11–14) er að finna lýsingu á
musterisvígslu Salómons þar sem menn láta
lúðra, skálabumbur og önnur hljóðfæri
kveða þakkargjörð til Drottins.
Á miðöldum skipaði tónlist stóran sess í
starfi kaþólsku kirkjunnar, bæði sem hluti af
almennum lærdómi og einnig til daglegs
brúks við messur og tíðasöng. Grísk og róm-
versk heimspeki mótaði kirkjulegar kenn-
ingar; guðfræði, heimspeki og tónlistarfræði
voru samofin.
Snemma á 6. öld e. Kr. setti rómverski
fræðimaðurinn og stjórnmálaskörungurinn
Boethius (um 470–524) fram kenningar sínar
um tónlist í miklu riti sem nefnist De Musica
(Um tónlistina). Kenningar hans voru meðal
annars byggðar á speki Pýþagórasar, Plat-
ons og Aristótelesar. Tónlist var hluti af lær-
dómslistunum sjö, hinar voru málfræði,
mælskulist, rökfræði, reikningur, flat-
armálsfræði og stjörnufræði.
Samkvæmt kenningum Boethiusar byggð-
ist allt á himni og jörðu á tölum og hlut-
föllum. Sömu hlutföll voru undirstaða tón-
listar og hlutföllin sem réðu samsetningu
mannslíkamans, líkama og sálar, ennfremur
hlutföll stjarnanna, himinhvolfsins og himna-
ríkis. Fallegast af öllu var Guð almáttugur
og allt annað endurspeglaði aðeins þá feg-
urð. Þar sem tónlistin er byggð á sömu hlut-
föllunum endurspeglar hún fegurð himn-
anna, eða Guðs, og gerir hana þar með
heyranlega mannlegu eyra.
Segja má að öll vestræn tónlist eigi rætur
að rekja til kirkjunnar, þar var bæði þekking
og vilji til að þróa hana áfram. Tónlistarsaga
miðalda og endurreisnartímabilsins er marg-
breytileg og fjölmargar tilraunir voru gerðar
með form og tónsmíðaaðferðir. Fljótlega
komst skipulag á tónlist kirkjuársins og við-
eigandi tónlist var raðað á hvern dag, bæði í
messum og tíðasöng. Upphaflega var kirkju-
tónlistin einraddaður söngur, en á sjöundu
og áttundu öld fóru menn að syngja í fleiri
röddum og fjölröddun (pólýfónía) varð til.
Tóntegundir þróuðust smám saman og um
1600 var dúr- og mollkerfið orðið fullmótað
eins og við þekkjum það í dag.
Nótnaskrift þróaðist einnig innan kirkj-
unnar. Mikilvæg tónlistarform voru messan
og mótettan. Hljóðfæri fóru smám saman að
heyrast jafnhliða sönglistinni. Sjálfstæðar
hljóðfæratónsmíðar urðu til og orgelið var
mikilvægt kirkjuhljóðfæri þegar um 1500.
Með tilkomu lútersku kirkjunnar þróaðist
sérstök lútersk kirkjutónlist og lúterska
sálmalagið átti mikinn þátt í áframhaldandi
þróun kirkjutónlistar. Þessi þróun náði há-
punkti í kirkjulegum stórvirkjum Bachs og
Händels; kantötum, óratoríum (Messías eftir
Händel, Jólaóratóría eftir Bach) og passíum
(Mattheusarpassía og Jóhannesarpassía eft-
ir Bach). Þetta eru tilkomumiklar tónsmíðar
fyrir einsöngvara, stóra kóra og hljómsveit
og því komnar býsna langt frá einradda
kirkjusöng miðalda.
Öll helstu tónskáld sem þekkt eru frá upp-
hafi skráðrar tónlistarsögu og fram á bar-
okktímabilið létu til sín taka á sviði kirkju-
tónlistar og má segja að um samfellda þróum
hafi verið að ræða í 17 aldir. Mörg tónskáld
komu úr prestastétt, enda var tónmennt
samofin námi presta og munka. Frá og með
18. öldinni varð vægi veraldlegrar tónlistar
meira og megnið af tónlist klassísku og róm-
antísku tónskáldanna var veraldleg hljóð-
færatónlist. Þó hafa flest tónskáld skrifað
kirkjuleg stórvirki inn á milli, Verdi og Moz-
art skrifuðu til dæmis báðir frægar sálu-
messur, Beethoven skrifaði Missa solemnis,
Brahms skrifaði Þýska sálumessu og Stra-
vinsky Sálmasinfóníu.
Uppistaðan í íslenskri kirkjutónlist eru
sálmar sem oftast eru sungnir af kór með
orgelundirleik. Sálmarnir eru að mestu
danskættaðir, en til Danmerkur bárust þeir
frá Þýskalandi og eru því byggðir á þýsk-
lútersku tónlistarhefðinni.
Mikil gróska er um þessar mundir í ís-
lenskri kirkjutónlist og mikið er samið af
stórum og smáum verkum til flutnings í ís-
lenskum kirkjum, auk þess sem metn-
aðarfullir kirkjutónlistarmenn flytja erlend
stórvirki. Af íslenskum verkum nægir að
nefna fjölmargar kirkjulegar tónsmíðar Þor-
kels Sigurbjörnssonar, nýlega Jólaóratoríu
eftir John Speight og Passíu eftir Hafliða
Hallgrímsson.
Karólína Eiríksdóttir tónskáld.
AF HVERJU
ER SUNGIÐ
Í KIRKJUM?
Hvernig verka baksýnisspeglar í bílum, af hverju
eru sjö dagar í viku, hefur hundur farið til tungls-
ins og hvað er hlutbundin forritun? Þessum spurningum og fjölmörgum
öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Hafþór Hreiðarsson
Kirkjukór Húsavíkur syngur hástöfum.