Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003
NÝJASTA bók bandaríska rit-
höfundarins Donnu Tartt hlaut í
vikunni WH Smith-bókaverð-
launin, sem valin eru af við-
skiptavinum þessarar bresku
verslunarkeðju, en stutt er síðan
saga Tartt var tilnefnd til Or-
ange-skáldsagnaverðlaunanna,
sem einungis eru veitt konum.
Bókin, sem nefnist The Little
Friend, eða Litli vinurinn, er
önnur skáldsaga Tartt sem vakti
mikla athygli með sinni fyrstu
sögu, The Secret History, fyrir
tíu árum. Sú bók var talin sam-
tíma klassík. Í The Little Friend
segir Tartt sögu tólf ára Miss-
issippi-stúlku sem leitar að
morðingja litla bróður síns.
Fæðing Venusar
RITHÖFUNDURINN Sarah
Dunant þykir sýna mikla frá-
sagnarhæfileika í bók sinni The
Birth of Venus, eða Fæðing Ven-
usar. Sagan er látin gerast í
Flórens á valdatíma Medici-
ættarinnar og tekst Dunant að
mati Guardian vel til við lýsingar
á íburðarmiklum veislum, arki-
tektúr, hinni tímalausu list og
margvíslegu pólitísku og trúar-
legu leynimakki. Dunant lætur
þó ekki þar við sitja heldur nær
hún einnig að draga fram dökka
mynd af lífskjörum kvenna á
þessum tíma.
Hin hliðin á Vesturveldunum
WAITING for the Wild Beasts to
Vote, eða Beðið eftir að villidýr-
in kjósi, er þriðja skáldaga Ahm-
adou Kourouma, rithöfundar frá
Fílabeinsströndinni. Bókin kom
út í Frakklandi 1998 en hefur
ekki verið gefin út á ensku fyrr
en nú. Þykir hún þörf áminning
um hina hliðina á viðhorfi hinna
svo kölluðu „siðmenntuðu“ þjóða
sem eru fúsar að horfa framhjá
pyntingum og öðrum mannrétt-
indabrotum svo framarlega sem
það ógnar ekki þeirra hags-
munum, en næstum hvergi hefur
þetta þótt koma skýrar fram en í
samskiptum Vesturlanda við
Afríku.
Waiting for the Wild Beasts to
Vote, segir sögu Koyaga, forseta
í hinu tilbúna ríki République du
Golfe, er hann hefur setið 30 ár á
valdastóli og þarf nú að mæta
sinni stærstu áskorun á blóði
drifnum ferli. Kourouma, sem
hefur verið hylltur í frönsku-
mælandi löndum sem hinn afr-
íski Voltaire, hefur sagst byggja
mynd sína af Koyaga á Eyad-
ema, forseta Togo, en þar bjó rit-
höfundurinn á árunum 1983–
1993. Hann leitar þó fanga víða
annars staðar í þessari ljóðrænu
en bitru sögu.
Leitin að bin Laden
BANDARÍSKI höfundurinn Rob-
in Moore gerir stríðið í Afganist-
an að umfjöllunarefni sínu í bók-
inni The Hunt for Bin Laden, eða
Leitin að bin Laden. Moore sem
er mörgum kunnur fyrir sögu
sína The Green Berets segir sög-
una með rödd sérsveitarmanna.
Hann er vel kunnur efnivið sín-
um og hefur góðan aðgang að
hersveitunum sem gerir sögu
hans mjög ítarlega. Hún þykir
þó engu að síður draga mjög svo
taum Bandaríkjamanna og er
fyrst og fremst hetjusaga af
hernaðarsigri og hinni erfiðu
leit að Osama bin Laden.
ERLENDAR
BÆKUR
Litli vinur Tartt
Ahmadou Kourouma
I Í Lesbók í dag eru birtar tvær greinar um stríð ogkonur en málþing um þetta efni var haldið af
Rannsóknastofu í kvennafræðum og UNIFEM á Ís-
landi síðastliðinn mánudag. Á þinginu kom skýrt
fram að þótt konur væru sannarlega fórnarlömb
stríðs hefðu þær lítið sem ekkert um það að segja
hvort efnt sé til styrjalda eða ekki. Í flestum erind-
unum sem flutt voru á þinginu kom fram að nauð-
synlegt væri að raddir kvenna heyrðust meira í al-
þjóðasamfélaginu, með því væri hægt að tryggja
réttindi þeirra betur og jafnvel koma í veg fyrir
stríð.
II Á þinginu kom fram að orðræða um stríð oghernað væri karlleg í eðli sínu. Orðræða um
vopn væri til að mynda fyrst og fremst tæknileg sem
geri það að verkum að afleiðingar þeirra falla í
skuggann. Hin tæknilega orðræða lýsti aðeins stöðu
þeirra sem beittu vopnunum en ekki hinna sem
þeim væri beint gegn. Fórnarlömb stríðs séu þann-
ig ekki eins algengt umfjöllunarefni fjölmiðla og
hernaðurinn sjálfur. Fjallað var um nauðganir í
stríði og vakin athygli á því að afskaplega fátt er
vitað um þær. Til eru skriflegar heimildir í 3000
ára gömlum Hómerskviðum, í enn eldri löggjöf
Hamurabis og í Gamla testamentinu um nauðg-
anir á konum í stríði, en fátt er vitað um afleið-
ingar þeirra. Hvað varð til dæmis um þær 250.000
til 400.000 konur sem nauðgað var í Bangladesh í
átökunum milli Austur- og Vestur-Pakistan árið
1971? Svo virðist sem þær hafi borið ábyrgðina
sjálfar rétt eins og konurnar í Líberíu, Afganistan,
Sierra Leone, Rúanda og Úganda til að nefna nýleg
dæmi, eða allt þar til árið 2002 að Alþjóðasaka-
dómstóllinn í málefnum fyrrum Júgóslavíu kvað
upp dóm um að nauðganir í stríði séu gróf mann-
réttindabrot, stríðsglæpur og glæpur gegn mann-
kyni.
III Skýringar á þessari grimmd eru fáar, eins ogfram kom á þinginu. Tilgangurinn er hins veg-
ar yfirleitt sá að ná tökum á óvininum með því að
niðurlægja og brjóta niður fjölskyldu- og samfélags-
tengsl. Það gæti útskýrt hvers vegna svo algengt er
að stúlkum og konum sé nauðgað í augnsýn ann-
arra fjölskyldumeðlima. Ógnin um yfirvofandi
nauðganir leiðir til fjöldaflótta íbúanna og þar með
sjálfkrafa þjóðernishreinsana.
IV Á þinginu var sagt frá nýlegri skýrslu UNI-FEM um áhrif styrjalda á líf kvenna og
stúlkubarna. Eins og fyrr var nefnt kennir sagan að
ofbeldi gegn konum er ekki nýtt af nálinni í styrj-
öldum en það sem er nýtt í skýrslunni er hversu
skipulagt ofbeldið er og ekki síst hvernig mansal,
kynlífsþrælkun og misnotkun tengist átakasvæðum.
Það er einnig nýtt að konum er nauðgað skipulega
og hvað eftir annað til þess að geta börn. Tilgang-
urinn er að leggja líf mæðranna í rúst en ekki er
hugsað um hvað bíður barnanna. Ýmsar fleiri
óhugnanlegar upplýsingar koma fram í skýrslunni
en henni lýkur með tillögum um aðgerðir til að
raddir kvenna fái að hljóma á fyrirbyggjandi hátt.
NEÐANMÁLS
É
G átti heima á móti húsi Þjóðvilj-
ans þegar ég var strákur. Ég
stóð stundum uppi á stól við
stofugluggann og fylgdist
spenntur með þegar klunnalegur
sendibíll nam þar staðar. Fyrr
en varði ultu risastórar rúllur út
úr bílnum; þetta var pappírinn
fyrir prentvélarnar í kjallaranum.
Maðurinn sem tók á móti rúllunum var í
gráum vinnuslopp, ég skoðaði hann vandlega
og spurði pabba hvort þetta væri ekki örugg-
lega Bjarni Benediktsson. Bjarni var þá for-
sætisráðherra og formaður Sjálfstæðisflokks-
ins. Ég hafði hitt hann þegar ég var á göngu
með afa mínum og fannst hann flottur karl –
„dór en doldið duttur“. Faðir minn þvertók fyr-
ir að maðurinn í gráa sloppnum væri Bjarni en
það var ekki fyrr en nokkrum árum síðar að ég
skildi hvers vegna pabba þótti spurningin
svona skemmtileg. Þá hafði ég ekki bara áttað
mig á að ráðherrar vinna ekki verkamanna-
vinnu milli þingfunda heldur líka að sérstök
tengsl væru á milli íslenskra fjölmiðla og póli-
tískra fylkinga í landinu.
Þetta var á þeim tímum þegar allir stjórn-
málaflokkar sem vildu láta að sér kveða gáfu út
opinber málgögn. Eftir því sem ég komst næst
„átti“ Alþýðubandalagið Þjóðviljann, Alþýðu-
flokkurinn Alþýðublaðið, Framsóknarflokkur-
inn Tímann og Sjálfstæðisflokkurinn Morgun-
blaðið og jafnvel Vísi. Í samfélaginu sveif andi
kalda stríðsins enn yfir vötnum, fréttir og skoð-
anir voru metnar með hliðsjón af því hvar þær
birtust fremur en af innihaldinu. Undir niðri
kraumuðu nokkurra áratuga gamlar samsær-
iskenningar sem ganga til dæmis út á að „öfl-
ugur og heimskur fjarstýrður flokkur vinni að
því, með stuðningi áhrifamikilla rithöfunda, að
liða sundur íslenskt þjóðfélag, í því skyni að
setja upp ríkisharðstjórn, með einræðisklíku,
að austrænni fyrirmynd“, svo vitnað sé í skrif
Kristjáns Albertssonar um Atómstöðina eftir
Halldór Laxness. Í þeirri bók hafði Halldór sett
fram álíka mergjaðar samsæriskenningar um
þá ráðamenn þjóðarinnar sem studdu flugvall-
arsamninginn við Bandaríkin.
Svo líða árin og veröld breytist. Dagblaðið er
stofnað – „frjáls og óháður miðill“ – og sam-
einað Vísi. Þjóðviljinn og Alþýðublaðið deyja
lánardrottni sínum og Tíminn fer sömu leið eft-
ir margvíslegar endurholdganir. Morgunblaðið
heldur velli, sver af sér tengslin við Sjálfstæð-
isflokkinn og fær með vissum hætti yfirbragð
ríkisfjölmiðils. Um miðjan níunda áratuginn
sprettur fjöldi nýrra útvarpsstöðva upp en
smám saman er þeim smalað undir hatt Norð-
urljósa. Stöð 2 nær með sama hætti fótfestu á
sjónvarpsmarkaði; hún kæfir í fæðingu allar
samkeppnistilraunir, allt þar til Skjár einn hef-
ur útsendingar. Hann og Fréttablaðið kynna til
sögunnar ný viðmið á íslenskum fjölmiðlamark-
aði. Neytendur fá þjónustuna ókeypis, auglýs-
endur einir borga brúsann.
En þó að fennt hafi yfir opinber tengsl fjöl-
miðla við pólitíska flokka er eignarhald á ein-
stökum miðlum og meintar pólitískar skoðanir
meintra eigenda og blaðamanna enn í brenni-
depli. Sjálfstæðismenn hafa verið virkir í þeirri
umræðu, ekki aðeins með ásökunum í garð
Fréttablaðsins og Stöðvar 2 á síðustu vikum
heldur má einnig minnast þess að eftir und-
angengnar kosningar hefur forsætisráðherra
sakað fréttamenn á vissum fjölmiðlum um að
dekra við pólitíska andstæðinga Sjálfstæðis-
flokksins. Með svipuðum hætti hafa menn úr
öðrum fylkingum rætt fyrr og síðar um tengsl á
milli Sjálfstæðisflokksins og eigenda eða
stjórnenda annarra fjölmiðla, ekki síst Morg-
unblaðsins. Hvort sem okkur líkar betur eða
verr virðast samsæriskenningar kalda stríðsins
hafa gengið aftur, í ögn breyttri mynd. Umræð-
an er sjaldnast byggð á rökstuddum dæmum
enda virðist hún einkum þjóna þeim tilgangi að
herða á sjálfsritskoðun blaðamanna og gefa
pólitískum andstæðingum olnbogaskot.
Vissulega eru fjölmiðlar, ekki síður en
stjórnmálaflokkar, valdamiklar stofnanir og
það er full ástæða til að ræða af skynsamlegu
viti um þau áhrif sem eigendur og stjórnendur
þessara miðla kunna að hafa á þá og þar með
skoðanir almennings. Ég á bágt með að sjá að
slíkir menn séu almennt í hlutverki Baldurs
búktalara með einstaka blaðamenn, jafnvel
heilu og hálfu fréttastofurnar, sitjandi í kjöltu
sinni. Spánnýjar fréttir af baráttu Egils Helga-
sonar fyrir að halda fullri ritstjórn yfir þætti
sínum, Silfri Egils á Skjá einum, minna hins
vegar á að eigendur og/eða stjórnendur fjöl-
miðla hafa vald til að taka menn eða málefni af
dagskrá.
Hvað manninum í gráa sloppnum viðkemur
þá fannst mér ég sjá honum bregða fyrir um
daginn við ávaxtaborðið í Bónus. Hann hefur
lítið breyst; er ennþá stór en svolítið stuttur.
FJÖLMIÐLAR
MAÐURINN Í GRÁA SLOPPNUM
J Ó N K A R L H E L G A S O N
En þó að fennt hafi yfir opinber
tengsl fjölmiðla við pólitíska
flokka er eignarhald á ein-
stökum miðlum og meintar
pólitískar skoðanir meintra eig-
enda og blaðamanna enn í
brennidepli.
ÞARNA hafa aðallega konur staðið upp á
hvern einasta virkan dag síðan í ágúst í
fyrra, hvernig sem viðrar. Kjarninn sam-
anstendur af konum á öllum aldri. Þó munar
hvað mest um tuttugu konur á áttræðis- og
níræðisaldri. Án þeirra væru mótmælin
löngu, löngu hætt því þær hafa sýnt ótrú-
lega seiglu og úthald og er leit að öðru eins
í íslenskri mótmælasögu.
Það er afar merkilegt að það eru konur
sem hafa borið uppi þessa mótmælahreyf-
ingu og þar með lagt grunn að nýrri hreyf-
ingu umhverfissinna á Íslandi. Þessi mót-
mæli eiga eftir að skila sér til lengri tíma litið
í fleiri málum en umhverfismálum. Umhverf-
ismálin snúast um miklu fleira en náttúru og
umhverfi eins og Kárahnjúkamálið sýnir.
Þau fela í sér ákall um betra lýðræði (enda
hafa mótmælin sýnt lýðræðisbrestina í af-
greiðslu þessa máls) og þau afhjúpa kynja-
misréttið í atvinnuþróunar- og menntastefnu
stjórnvalda svo eitthvað sé nefnt (– og það
með samþykki Samfylkingarinnar!) Konur
eins og Ásgerður Jónsdóttir, Ásta Arn-
ardóttir, Elísabet dóttir Jökulsins, Guðrún
Eva Mínervudóttir, Hildur Rúna Hauksdóttir,
Kristín Halldórsdóttir, Margrét Guðnadóttir
og Ósk Vilhjálmsdóttir, svo aðeins fáeinar
þeirra sem hafa leitt þessa baráttu séu
nefndar, eiga því seinna meir eftir að verða
í minnum hafðar. Sumar voru í hópi þeirra
sem björguðu Eyjabökkum. Þær eru Sigríð-
ur í Brattholti okkar tíma. Og kannski eitt-
hvað miklu meira en það líka.
Sigríður Þorgeirsdóttir
Kistan
www.visir.is/kistan
Ljóðið á slysadeild
Ljóðaumræðan – ef umræðu skyldi kalla
– er föst í myndhverfingum dauða, slysa,
gjörgæslu og rabbs við yfirlækni slysadeild-
ar listarinnar. Einn hópurinn telur sig vera
búinn að barkaþræða hinn slasaða og
geymi hann nú í öndunarvélinni þar sem
nýir og nýir læknar hlúi að honum og „fylla
þar með í skörðin“. Annar hópurinn lætur
eins og hann viti ekkert um módernískar for-
sendur ljóðlistar á tuttugustu öld og krefur
ljóðskáldin um fremur óígrundaða fag-
urfræðilega U-beygju inn í frumstætt póst-
módernískt og ósögulegt stílsukk. Hér horfa
báðir aðilar framhjá einfaldri staðreynd:
Fólk er að yrkja, það koma út ljóðabækur
og ljóð eru birt í fjölmiðlum og á Netinu.
Hvað fer þar fram? Við spyrjum ekki því við
erum of upptekin af því að horfa um öxl.
Kristján B. Jónasson
tmm
Morgunblaðið/Golli
Myndin af heiminum.
KONUR MÓTMÆLA