Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003
S
TRÍÐ er marghöfða skrímsli.
Sum andlit þess eru okkur vel
kunn en önnur ekki. Ólíku hlut-
skipti kynjanna í stríði eru sjald-
an gerð viðeigandi skil og eru enn
mörgum að mestu ókunn. Skelfi-
legir stríðsglæpir gegn konum í
Bosníu og Rúanda á tíunda ára-
tug síðustu aldar og jafnréttisbarátta undanfar-
inna áratuga hefur þó komið kynjavíddinni nokk-
uð á kortið. Fyrir rétt um þremur árum komst
kynjasjónarhornið jafnvel á borð öryggisráðs
Sameinuðu þjóðanna sem samþykkti ályktun
1325 um konur og stríð þar sem m.a. er kallað
eftir aukinni þátttöku þeirra í friðarumleitunum
og friðargæslu. Ef marka má orðræðuna í kring-
um Íraksdeiluna er þó ekki að sjá að mikil endur-
skoðun hafi átt sér stað meðal ráðamanna í
Bandaríkjunum og annars staðar. Kynjavídd
stríða á þó erindi við Íslendinga jafnt sem er-
lenda ráðamenn og ekki hvað síst á þeim óróa-
tímum sem við erum að upplifa.
Karlaheimur
Það fer ekki á milli mála að hernaður hefur
ávallt verið og er enn í verkahring karla. Forset-
ar, utanríkis- og forsætisráðherrar ríkja í dag
eru nánast undantekningarlaust karlmenn. Sé
litið á NATO-ríkin sem dæmi kemur í ljós að af
19 aðildarríkjum eru konur utanríksráðherrar í
tveimur og varnarmálaráðherrar í tveimur, eng-
in kona er forseti eða forsætisráðherra NATO-
ríkis. Engar konur gegna stöðu fastafulltrúa,
herráðsforingja eða fulltrúa hersins. Þetta þýðir
að meðal 114 valdamestu embættismanna NATO
er einungis að finna fjórar konur.
Af 23 milljónum hermanna í heiminum í dag
eru rétt um 2% konur. Í einungis sex af hátt í 200
ríkjum heimsins eru konur yfir 5% herliðsins en
þá verður að hafa í huga að flestar gegna þær
hefðbundnum kvennastörfum, s.s. ritarastörfum
eða hjúkrun. Sérstakar árásarsveitir herja, sem í
eru nokkrar milljónir hermanna, samanstanda
99,9% af karlmönnum. Í friðargæslusveitum
Sameinuðu þjóðanna voru konur innan við 2%
hermanna þegar starfsemin var hvað mest undir
lok síðustu aldar.
Það eru karlmenn sem taka ákvarðanir um að
fara í stríð, það eru þeir sem heyja orrusturnar,
ákveða hvenær skuli hætta og hver eftirmál
styrjaldarinnar skuli verða.
Kynbundin einokun sem þessi hlýtur að hafa
áhrif. Það kemur skýrt í ljós þegar litið er á orð-
ræðu og aðgerðir á vígvellinum. Þegar nánar er
að gáð má sjá að hugmyndir um ójafna stöðu
kynjanna eru í reynd yfirfærðar á hernaðinn
sjálfan og hafa sett mark sitt á hann frá örófi
alda.
Herinn er einskonar örheimur karlmennsk-
unnar. Hann á heima utan við venjulegt sam-
félag bæði í hugmyndum og rúmi. Í hernum eru
karlmannleg gildi í hávegum höfð; þar verða
drengir að mönnum og hver og einn „verður að
standast sína manndómsraun“. Umbreytingin,
þ.e. herþjálfunin, felst í því að svipta nýliðann öll-
um einstaklingseinkennum og „mjúkum“ eig-
inleikum, s.s. blíðu og veiklyndi, til að byggja upp
sterkan, hugrakkan og harðan hermann. Ein-
ungis sú hegðun er prýðir góðan hermann er
leyfð með ríkri áherslu á aga, hugrekki og þrek –
að ógleymdri árásargirninni. Stigveldið er mjög
skýrt innan hersins og er það meginskylda hvers
hermanns að hlýða yfirmanni sínum í einu og
öllu. Þessi valdastaða er kynbundin og eru und-
irsátarnir kvenkenndir sem kellingar, píkur eða
álíka.
Slík yfirfærsla á táknrænum samskiptum
kynjanna birtist þó hvað skýrast í hernaðinum
sjálfum. Það er nefnilega eins með hermennsk-
una og karlmennskuna, til réttlætingar á eðli
sínu þarfnast hvort tveggja einhvers sem skil-
greina má sem „hina“, þ.e. andstæðing eða and-
eðli („the other“). Um leið og hermaðurinn er
byggður upp sem erkikarlmaður er andstæðing-
urinn gerður óæðri með því að kvengera hann. Í
nær öllum samfélögum er stöðu kynjanna mis-
skipt og byggist sú skipting yfirleitt á drottnun
karla yfir konum, líkama þeirra og vinnu. Hern-
aður fær að láni og yfirfærir hugmyndina um
ójafna stöðu kynjanna yfir á „okkur“ og „þá“,
samherja og óvin, yfirboðara og undirsáta.
Kyngerving á vígvellinum
Í ítarlegri rannsókn Joshua S. Goldstein á
kynjavídd stríða1 nefnir hann ótalmörg dæmi frá
fornöld til okkar tíma um þessa kynbundnu yf-
irskrift hernaðar sem að nokkru verða rakin hér.
Orðræðuna er oft erfitt að þýða þannig að merk-
ingin haldi sér og því fær hún að fylgja á upp-
runalega tungumálinu.
Á hernaðarmáli er óvinurinn mjög oft kven-
kenndur hreint út. Þannig má nefna dæmi úr
Persaflóastríðinu þegar bandarískur orrustu-
flugmaður tilkynnir til höfuðstöðvanna um að
hafa skotið niður íraskan (karlkyns) orrustuflug-
mann, þar sem hann segist hafa „gert út af við
tíkina“ („cold smoked the bitch“). Þá tók ónefnd-
ur öldungadeildarþingmaður Bandaríkjanna upp
setninguna „slam, bam, thank you ma’am“
(„negla, stegla, þakka kella“) með því að skipta
út ma’am fyrir Saddam í sama stríði.
Sigraðar þjóðir eru kvengerðar með því að
svipta þær „karlmennsku“ sinni. Þetta felst í út-
rýmingu karlmanna þjóðarinnar og nauðgun og
þrældómi kvenna hennar. Kvengerving þjóðar
var algeng herfræði meðal Forn-Grikkja og má
m.a. lesa um það í ritum sagnfræðingsins Þú-
kýdídesar. Nýlegri dæmi var að finna í stríð-
unum á Balkanskaga. Í Bosníu voru karlmenn
valdir úr hópnum og skipulega teknir af lífi og
konum nauðgað, jafnvel í sérstökum nauðg-
unarbúðum. Það sama var að nokkru uppi á ten-
ingnum í Kosovo þar sem menn voru skipulega
teknir af lífi og konum var nauðgað.
Gelding er annað dæmi um að kvengera sigr-
aðan óvin. Með því að svipta óvininn karl-
mennsku sinni í bókstaflegum skilningi verður
hann kvenlegur og þar með óæðri. Gelding á
óvinum, lífs eða liðnum, tíðkaðist í fornöld m.a.
meðal Kínverja, Persa, Egypta og víkinganna.
Nú á dögum má finna dæmi þessa í orðræðu.
Þannig sagði Lyndon B. Johnson Bandaríkja-
AF HVERJU ÓVINUR
E F T I R B I R N U
Þ Ó R A R I N S D Ó T T U R
K
VENÍMYNDIR þjóðríkja eru
margar og kunnar, nefna má
Marianne í Frakklandi, Germ-
aníu í Þýskalandi, Brittaníu í
Bretlandi, Frelsisstyttuna í
Bandaríkjunum og síðast en
ekki síst Fjallkonuna hér á Ís-
landi. Tilgangur þessara
ímynda virðist í fyrstu fjarska einfaldur, þ.e. þær
eru merki lands og lýðs í umheiminum auk þess
að vera tákn sameiningar heima fyrir. Stórveldi
líkt og þriðja ríkið og Sovétríkin byggðu tilvist
sína og lýðhylli á sýnilegum táknmyndum. Í að-
draganda styrjalda, framvindu þeirra og eftir-
málum, hafa öll sjónræn tákn öðlast gríðarlegt
vægi á tuttugustu öldinni.
Fyrst verður athugað hvernig slíkar ímyndir
eru notaðar til að undirstrika stöðu þjóðar sem
fórnarlambs. Þá eru dregnir fram glæpir gegn
þjóðinni, eiginlegir eða ímyndaðir, í nútíð og for-
tíð, og litið á þá sem svívirðu við kvenímyndina.
Ekki er um eins ímyndir að ræða en algengastar
eru þó meyjarímyndin og móðurímyndin.
Kvenímyndir eru sömuleiðis tengdar hvers
kyns kynþáttahyggju sem hefur verið stöðugt
tilefni styrjalda á liðinni öld. Þar sem konur geta
einar borið barn undir belti eru þær fyrir vikið
útvörður „hreinleika“ kynstofnsins. Því verður
að gæta þeirra sérstaklega fyrir utanaðkomandi
„mengun“ sem og að undirstrika móðurhlutverk
þeirra til uppbyggingar kynstofnsins heima fyr-
ir. Þegar áróðurinn um tímgunarhlutverk kon-
unnar hefur öðlast slíka ofuráherslu má íhuga í
framhaldi hvað í stríði henti best til að brjóta nið-
ur slík helg vé.
Fórnarlambið
Til stríðsæsinga er staða hóps, ríkis eða ríkja
iðulega máluð sterkum litum. Stríðsæsingamað-
urinn dregur einatt fram stöðu „okkar“ sem
fórnarlambs gegn tilhæfulausum árásum
„þeirra“. Ímynd ríkisins sem fórnarlambs verð-
ur því oft í formi hinnar svívirtu meyjar, sem er
táknmynd hins hreina og flekklausa sem verður
fyrir tilhæfulausri og niðurlægjandi árás. Dæmi
þessa voru frönsk veggspjöld í fyrri heimsstyrj-
öldinni sem sýndu Marianne á flótta undan losta-
fullum prússneskum hermanni með skotvopn í
hendi. Í þessum áróðri fólst ákveðin uppgjöf því
að í honum fólst viðurkenning á hernaðarlegum
yfirburðum Þjóðverja. Hins vegar með því að
kvenkenna fórnarlambið átti að sýna hvernig
andlegir yfirburðir Frakka (sbr. að listagyðjurn-
ar eru konur) urðu fórnarlamb óheflaðs þýsks
vopnavalds.
Fyrrnefnt dæmi um áróður Frakka í fyrri
heimsstyrjöldinni var að einhverju leyti byggt á
hroðalegum sögum um meðferð þá er franskar
konur máttu sæta af hendi Þjóðverja. Sannar
eða ósannar sögur um kviðristur á vanfærum
konum, boltaleikjum með kvenmannsbrjóst, auk
annarra limlestinga, hafa án efa eflt hefndar-
þorsta og stælt baráttuhug franskra hermanna.
Fórnarlambið er fullkomnað á klámfenginn og
hryllilegan hátt og það í formi konu. Þannig get-
ur hin svívirta kona orðið ástæða enn meiri föð-
urlandsástar líkt og kemur fram í orðum rúss-
neska rithöfundarins og þjóðernissinnans Vasilii
Rozanov (1856–1919): „Það er ekkert afrek að
elska gifturíka og víðfeðma fósturmold [móður-
land]. Það er þegar hún er aum, lítil, auðmýkt,
jafnvel heimsk og jafnvel siðspillt að við eigum
að elska hana. Einmitt nákvæmlega þegar ,,móð-
ir“ okkar er ölvuð, þegar hún lýgur, þegar hún
flækist í lastalíf, sem við eigum ekki að yfirgefa
hana.“
Áður hefur verið nefnd söguleg skírskotun til
liðins óréttar sem oft og einatt er notuð í áróðri
fyrir stríði. Þá er oft ekki endilega vísað í neinn
einn ákveðinn liðinn atburð heldur hið eilífa fórn-
arlambshlutverk líkt og gert var í Serbíu á tí-
unda áratugnum. Þannig er saga landsins öll
skrifuð að nýju með það að augnamiði að fórn-
arlambshlutverkið komist glögglega til skila. Í
áróðri er því lagt að jöfnu það óhæfuverk sem
gerðist í gær og það sem framið var fyrir mörg-
um öldum. Ekki er hægt að svívirða fórnarlamb-
ið nema það hafi einu sinni verið stolt, frekar en
hægt er að svívirða fósturmoldina nema hún
megi muna glæstari daga. Því er mikilvægt að
skoða hlutverk hinnar upphöfnu konu, tákn fóst-
urmoldarinnar.
Hin upphafna kona
Kvenímynd ríkja er dyggðum prýdd kona,
annaðhvort í líkingu við ástríka móður eða
óflekkaða mey. Tengsl móður við jörðina eru
ótvíræð og kemur þetta meðal annars fram í riti
um áróðurslist þriðja ríkisins: „Ef karlmaðurinn
var sýndur sem drottnari náttúrunnar þá var
konan sýnd sem náttúran sjálf … Konan var
hlutur, hlutverk hennar auðmjúkt og á hana átti
að líta sem hana ætti að frjóvga.“ Svipuð tákn
voru notuð meðal þjóðernissinna í Króatíu í sjálf-
stæðisbaráttu þeirra þar sem myndlíkingar svo
sem „móðir ættjörð“, „móðir uppalandi“ og
„móðir jörð“ voru notaðar um Króatíu og lögðu
þjóðina að jöfnu við líffræðilega tímgunarvirkni
kvenna sem og dulræn tákn foldarinnar. Forn-
um gyðjum frjósemi og akuryrkju (Demeter/-
Ceres) hefur verið fengið móðurhlutverkið, sök-
um frjósemishlutverks beggja og loks fengið það
hlutverk að vera táknmynd þjóðar.
Meyjarímyndir líkt og Marianne, Frelsisstytt-
an og Jóhanna af Örk eru táknmyndir háleitari
hugsjóna, fórnfýsi og fráhvarfs frá flokkadrátt-
um. Slíkum ímyndum var einnig ætlað að höfða
til kvenna svo þær legðu sitt af mörkum til her-
gagnavinnslunnar. Konur eru spurðar hvort
framlag þeirra til styrjaldarinnar sé nægt auk
þess sem þær eru minntar á til hvers er barist.
Það er þó athyglisvert að meyjarímyndin, sér-
staklega hin svívirta, virðist eiga sér takmark-
aðan tíma í styrjöld. Sú virðist að minnsta kosti
hafa verið raunin í Frakklandi í fyrri heimsstyrj-
öldinni en slíkar ímyndir voru einkum notaðar í
upphafi styrjaldarinnar þegar Frakkar voru
nær sigraðir. Eftir því sem styrjöldin dróst á
Stríð eru háð til að verja konur og börn. En í stríði verða konur líka oft tákn verst
Þeim er jafnvel lýst sem óvininum sjálfum. Hver er skýringin? Og hve
KVENÍ YNDIR Í STR
Meyjarímyndir líkt og Marianne tákna háleitar hugsanir þjóðarinnar, fórnfýsi og fráhverfu frá
flokkadráttum. Eugène Delacroix: „Frelsið leiðir lýðinn.“
E F T I R Þ O R L Á K E I N A R S S O N